Алаш қайраткерлерінің егіменділік туралы идеяларының маңызы және еңбектері

ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси аренаға, азаттық пен тəуелсіздік күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі қоғам қайраткерлерін шығарды. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқақ білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді. Жақып Ақбаев, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Ғабдұлғазиз Мұсағалиев, тағы басқалар, бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады.

Шын мəнінде олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен, əрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айырықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан- жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман болды.

Абай заманында өмірге келіп, өркен жая бастаған жазба әдебиеттің нағыз бағбаншылары Алаш ұранды әдебиет өкілдері болды. А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, Ғ.Қараш, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, М.Әуезов, Қ.Кемеңгерұлы, Б.Күлеев т.б. Алаш қозғалысының белді, белсшді мүшелері Қазақтың жазба әдебиетін тақырыптық-идеялық, жанрлық, көркемдік тұрғыдан байытты, кеңітті. Яғни, негізінш ауызша айтылып, тыңдалып жүрген көркем сөз үлгілері хатқа түсіп, жазу түрінде газет, кітап беттеріне көше баетады. Бұл әдебиеттің өмір сүру, таралу типін ғана өзгертіп қоймай, ең бастысы, жазудың мәдениетін арттырды. Көркем ойды жеткізудің тілдегі стилистикалық мүмкіндіктерін еселеді. Соған орай жаңа көркем түрлер пайда болды, тың сөз тіркестері мен сөйлемдер жасалды. Жазба әдебиет үлгілері дайындықпен, қажетті материалдар жинаумен, ұзақ толғанумен жазылатын дүниелер болғандықтан, мұнда ұлт тілінің барлық байлығы мен бейнелілігін сарқа пайдалануға зор мүмкіншіліктер туды. Туған тілінің осы мүмкіншіліктерін тумысынан талантты, ұлтына ұлы махаббаттары табиғи Алаш ұландары үтымды пайдалана алды. Сөйтіп қандай да бір қасаңдыктан ада, адами құндылыктарды ту еткен, халқының халіне, ұлтының ұйысуына зерек ой, адал ниетпен көмкерілген көркем туындылар дүниеге келді. Бұл «Алаш әдебиеті» деп аталатын жаңа әдеби дәуірдің бастапқы кезеңдерінде ұраншылдык, наеихатшылдық басым болғанымен, шамамен жас дарындар Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Әуезовтердің шығармалары жазыла, жарық көре бастаған тұстан бері карай көркемдігі кемел дүниелер бой көрсете баетады. Осы эволюциялық жол - Алаш әдебиетінің тез өсіп, жедел жылдамдықтармен ілгерілегенін көрсетеді. Оның мысалы, «Оян, қазақ!» пен «Батыр Баян», «Қорғансыздың күні», «Ақбілек» аралықтары.

Бірақ жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орын толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап, дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға «байшыл», «кертартпа», «діншілдер» деп ойдан шығарылған, цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тəуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке «қажетсіз» санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.

ХХ ғасырдың басында орталық Қазақстанда туып, ұлтының тəуелсіздігі үшін күрескен қазақ зиялылары — Ə. Бөкейханов, Н. Нұрмақов, Ж. Сəдуақасов, Ж. Ақбаев, тағы басқалардың еңбегінде қазақ халқының тəуелсіздігі, жерінің азаттығы, азаматтық құқығының жоқ болуы туралы ой-пікірлер, ұсыныстар, азаттыққа жету жолдары туралы терең тұжырымдар жасалған.

Тарихшы-ғалым ретінде Бөкейханов халқының 1916 жылғы қарулы көтерілісінің орасан зор маңызын түсінді. 1926 жылы ол орыстың тарихшысы, профессор Шестаковпен бірігіп, көтерілістің 10 жылғы мерейтойына арнап, «1916–1926» атты еңбек жазып шығарды. Онда қазақ көтерілісінің Ресей Империясының қоластындағы башқұрт, өзбек, қырғыз сияқты халықтардың да бас көтеруіне үлкен себеп болғандығына назар аударады, көтерілістің 1917 жылы патшаны тақтан құлатудағы елеулі ролін айтады, ол қазақ көтерілісінің қаналушының қанаушыға қарсы «таптық» сипатта емес, отаршылдарға қарсы ұлт-азаттық бағытын көрсетеді. Қарусыз бейбіт халықты қырған, патша əскерінің қинаяттық іс-əрекеттерін сынайды.

«Бірлік» ұйымы жұмысына белсене араласып, «Балапан» қолжазба журналын шығаруға қатысады. Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы секілді алаш қайраткерлерімен байланыс орнатып, Қазақ газетіне өз өлеңдерін жариялайды.

1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси жағдайға сай қоғамдық өмірге белсене араласып, Ақмола облыстық қазақ съезін өткізуді ұйымдастырушылардың қатарында болды. Осы жылы сәуірде Ақмола облысы қазақ комитеті құрамына сайланды. Мәскеу қаласында өткен Бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысты. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімі бойынша Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.

“Алаш” партиясының Ақмола облысының комитетінің мүшесі болды. “Үш жүз” партиясы өкілдерінің жалған айыптауымен бір айға жуық абақтыға отырып шықты. Екінші жалпықазақ съезіне делегат ретінде қатысып, онда оқу мәселесі бойынша құрылған комиссияға төрағалық етті.

Ел бол, есінді жи, оян, қазақ, деген өміршең ойлар арқылы тəуелсіз ел болуды үміттеген қазақ зиялыларының еңбектерінде тəуелсіздік идеясы айқын көріне бастады. Оны поэмасындағы мына жолдардан көруге болады:

Туғанда құдай иіп мұндай заман

Сұрайтын бір сөзім бар сенен балам.

Тап біздің осы Семей облысының

Көшбасшы адамдарын айтшы маған...—

деген сұрақ қою арқылы тəуелсіздік жолына бастайтын тарихи тұлғаны көрсетуге ұмтылады. ХХ ғасырдың басында саяси күрестің ортасында жүрген, ұлтының тəуелсіздігі үшін күрескен Ə.Бөкейханов жайлы былай деп жазды:

Ешкімнің Əлиханға барма сөзі,

Демейді қандай қазақ оқ қөзі.

Семей тұрсын, жеті облыс бар қазақтан,

Талассыз жеке жара тұр ғой өзі.

Түймеге жарқылдаған алданбаған,

Басқадай бір бас үшін жалданбаған.

Көркейер қайткенде алаш деген ойдан,

Басқа ойды өмірінде малданбаған.

Заманда басқан аяқ кері кеткен,

Жасымай алашына қызмет еткен.

Болсада қалын тұман қаранғы түн,

Ататын бақ жұлдызына көзі жеткен....

Поэмадағы осы жолдар арқылы тарихи тұлғаны сипаттай отырып, қазақ қоғамындағы өзгерістің басталуын, қазақ халқының басынан өткен азапты өмір, құдалау, түрмеге жабылу сияқты қиындықты көрсете отырып, Уақытша үкіметтің берген жоғарғы лауазымды қызметіне алданбай, кезінде қазақтарға тəуелсіздік беру идеясына қарсы болған кадет партиясынан Бөкейхановтың шығып кетуі, оның жеке басы үшін емес, елі үшін бейнет көруі баяндалады. «Түймеге жарқылдаған алданбаған» деген өлең боларлық мəні де жоқ емес, халыққа берген уəделерін ұмыт жүрген депутаттарға да осы поэманы бір рет оқып шықса, артық болмас еді. Сұлтанмахмұт Ə. Бөкейханов, Ə. Ермеков, Х. Ғаббасұлы, тағы басқаларды таныстыру арқылы тəуелсіздік жолындағы күресті көрсете білді.

Қазақ халқының тəуелсіздігі үшін күрескен М. Дулатов, А. Байтұрсынов, Ə. Бөкейхановтарды қазақ халқының айы мен күніне теңеген. Осы шығармасында ұлт мақсаты — тəуелсіз болу, сол жолда жүрегін, жанын аямай жүрген Алаш азаматтарының бейнесін жасайды. Олардың еңбектерін көрсете білген ақын сол арқылы өзі де сол тəуелсіздік алу жолында күрескеннін көруге болады. Қазақ даласында құрылған «Алаш» партиясы құрылып, оның бағдарламасы қабылданған шақта қазақ зиялыларының ел бірлігі, жер жайы, болашақ тəуелсіз мемлекет кұру туралы идеялары ақын жырларында жан-жақты берілген. Мемлекеттің болашағы жастар, олардың іскерлігі, білімділігі деп Президент Н. Назарбаев көрсеткендей, өз заманында елдің тағдырын шешетін, істерге білімді, ұлтжанды жас қазақ азаматтарының саяси сахнаға шығуы, олардың атқарған ерен еңбектерін көріп бағалай білді.

Сұлтанмахмұт Торайғыров еңбегінде тəуелсіздіктің берік тұғыры, ұрпақтар сабақтастығы деген қағида өз орнын тапқан. Мысалы, Шəкəрім Құдайбердіұлы туралы, онын қазақ еліне, жастарына жөн сілтеп, ұлт тіршілігіне араласып оқу, білім алудын қажеттігін көрсеткен еңбегінде былай айтылады:

Ерте оянған кісінің біреуі осы,

Бұл жұрттың түзеймін деп атұрғанын.

Бір жолмен Байтұрсынов, Бөкейханға

Ақсақал бола алғандай осы кəрің.

Қазақ деп жекелеме азамат де

Ол кісінің пікірімен болсаң таныс.

Шəкəрім қажының ел тілегі татулық, бірлік екенін қазақ зиялыларының съезінде сөйлеген сөзінде көрсетті, ақын содан сабақ алып, өзі осы ойды жалғастыра білді. ХХ ғасырдың басындағы аласапыран уақытта ақын өзі сипаттаған, жырлаған қазақ зиялыларының ұлтының емес, руының мүддесін ойлаған (Бүгіндегі зиялыларда бар емес пе?), ел арасына ірткі салған істер де баяндалады. Олай болса, тəуелсіздік жолындағы күрестің тарих ғылымында əлі объективті бағасын алмай жатқанын ақын еңбегі аңғартады.

Ұлттық тұтастық жəне түрікшілдік идеяны дауылдата, тасқындата жырлаған ақындардың санында Сұлтанмахмұт Торайғыров ерекше орын алады. Оның өлеңдеріндегі ең өзекті мəселе, мақсат — түрік тарихы əлеміндегі тұлғалардың ерлік пен қайсарлыққа толы іс-əрекеттерін Батыс пен Шығысқа саяси билік жүргізген ата-бабаларының рухын жырлап, таныту арқылы ұлттық патриотизмді жандандыру, адамзат цивилизациясының, дамуының мешеу қалған қазақ халқын ұлы күреске шақыру еді. Сұлтанмахмұт Торайғыров түрікшілдікті былайша жырлайды:

Ер түрік ұрпағымын даңқы кеткен,

Бір кезде Европаны тітір еткен.

Кіргені есік, шыққаны тесік болып,

Күн батыс, күн шығысқа өмірі жеткен.

Кешегі хан Шыңғыстың  ұрпағына, 

Талай царь, талай князь тəжім еткен.

Мен — қазақ, қазақпын деп мақтанамын,

Ұранға Алаш деген атты аламын.

Сүйгенім қазақ өмірі, өзім қазақ,

Мен неге қазақтықтан сақтанамын?

Бүгінгі күнде Қазақстан халқының алдында 50 алдыңғы қатарлы ел қатарына қосылу мақсаты тұр. Оған жету тек бəсекеге қабілетті, білімді, өнерлі халқы бар елдің қолынан келеді. Жастарды оқу- білімге, ғылым үйренуге, жаман əдеттен аулақ болуға шақырады.

...Тағы да қазақ байдың жастарына,

Əулекі, ішпей болған мастарына,

Білім өнер табуды керек қылмай

Мəз болдың ырғақ-ырғақ басқанына.

Тимеді сол себептен жалғыз, топшы

Ғаламға еркіндік нұр Тас қонында.

Қарасақ басқалардың жастарына,

Өнер, ғылым толып тұр бастарында.

Өзіне от, жел, суды жолмен қылып

Алланың сайран етер аспанында.

Ол заман неде болса өтті, кетті.

Біздерді мұндай пейіл тентіретті.

Өткендер қақсағанмен қайта келмес,

Көз ашып, сөз қосатын уақыт жетті.

Өткеннен сабақ алып, оқып, білім-ғылымды игеріп, адамзат тарихының прогресті жолына, оның ішінде ұлтының дамуына өз үлестерінді қос деп жырлаған. «Бір адамға» деген өлеңінде:

Бір үйде жиюлы екен қазына мал,

Көрсетті бəрін бізге ақсақал шал:

«Бұрынғы атамызға сыйға берген,»

Біздерде мынандай бар, мынадай бар!

Кесені қолыма алып қарай бердім:

«Ішінде нақақ көзден жас бар ма?»

деген өлең жолдарынан оның халықтың еңбегімен — жинаған байлықты берудің именденуі əділетсіздік деген ой жатыр. Қоғамдағы əділетсіздік сынау ақын шығармаларының басты мақсаты болған.

Халқының прогреске жетуі тек оқу, білім деп түсінген ақын «Қараңғылықтың көгіне өрмелеп шығып күн болам» деп алға ұмтылады, білім алып, халыққа қызмет етуді арман, мақсат тұтады. Ақын өлеңдерінде патшаның отаршылдық саясатын, ел əкімдерінің екі жүзді қылықтарын əшкерелейді.

Қорыта келе, осы шағын мақалада қазақ зиялыларының еңбектеріндегі ұлттық идея: əділеттік, бірлік, ұлттық тілді-мəдениетті дамыту, оқу, білім алу, басқа елдер мен терезесі тең болу деген мəселелерге талдау жасай отырып, олардың ұлы шығармаларынан қазақ халқының тарихы туралы ой-пікірлерін терең зерттеудің қажеттілігін көрсеттік.