§   мортмассадагы  .нсрпіянмн  ...геруі:  Спв  -   энергнянын

кршенінен  шағылған  р ад и ац и ян ы қ  оған түсетш жиынтық , 
палиацияға  болған  қаты насы м ен  өлшенеді  де,  процент 
квосеткшпмен  белгіленеді.  Альбедо  күннің  көкжиектен 
йиіктігіне  бүлттылыққа,  жел  екпшіне,  жер  беп  сипатына 
байланысты  болады.  Сонда  альбедо  жаңа  жауған  қар
^ гін п е   87%  күн  дәл  төбеге  көтерілген  кездеп  тау  алды 
п а л ^ ы в д а   18%,  шөлейтге  -  
20
%,  шөлде  -  
22
%  болады.
Осылай  нақтылы  территориялы қ  табиғат  кешендерінің 
сипатына  қарай  альбедо  өлш емі  өзгерш  отырады. 
Сонымен  жиынтық  р ад и ац и ян ы ң   қарқындылмғы,  жер- 
пің эффекті сэулесі және  альбедо радиациялық баланс өл-
п ^ м ін а н ы  қтайд ы . О н ы ң  өлш емі әр жерде әр тү' іі болып
келеді. Атап  айтқанда  арктикалы қ белдеуде «х^кД ж /м 2,'
түндрада  В^хІО^қДж/м5,  тайгада  ігЗхНГкДж/м ,  қоқыржай I 
белдеудің 
ж алпақ 
ж апы рақты  
орман 
зонасында 
167x1 
0
*кДж/м2. 
субтропикте 
209x10 к Д ж /м , 
троиикте 
251
—зз
4
х
10
 к Д ж / м э к в а т о р л ы қ   гилеяда  376х1(ГкДж/мг
болады. 
,  . 
.  ~
Радиациялық баланс  жер бетшде өзгерш, жылу немесе
энергетикальіқ баланс  құрайды.  Оны  есептейтін формула 
төмевдегідей:  Сг=Ср+СЫ-С1+С£,  мұвдағы  Ср  -   ауанық 
төсеніш қабатынан  атмосфераға өтетін  жылу ағыны; СЬ -  
төсеніш  қабаттан  топы рақ  немесе  грунт  қабатына  өтетін 
жылу ағыны; С1 — булануға жұмсалатын жылу; СГ — фото- 
синтезге,  одан  биогевдік  ауысуға  жұмсалатын  жылу. Жер 
бетівдегі’  атмосфералық  төсеніштің  сипаты  әр  түрлі  бо- 
лып  келеді.  Соған  орай  әр  түрлі  төсеніште әр  түрлі жылу 
балансы құршіады. Солардың ішінен өсімдік жамылгыла- 
ры ны қ  жылу  балансы 
н а н ы м д ы р а қ   құрастырылған 
(ЮЛ.Раунер,  1972; А.В.Павлов,  1979,1984). Оны былай кес- 
телеуге болады:  Сг=Ср+СЬ+С1Г+С1р+СЬр+С1, мұндағы Ср
—  өсімдік  жамылғысынан  атмосфераға  өтетін  жылу 
ағыны;  СЬ  —  өсімдік  ж ам ы лғы сы нан  топырақ,  немесе 
грунт қабатына өтетін  жылу  ағыны;  Ш | —  транспирацияга 
жұмсалатын  жылу;  Сір  —  өсімдік  жамылғысындагы 
жауын-шашынды  буландыруға  жұмсалатын  жылу, СЬр -  
өсімдік 
массасындағы 
ж ы луды ң 
өзгерісі; 
СГ  -  
өсімдіктердің  ф отохим иялы қ  процестеріне  жұмсалатыи 
және  фотохимиялы қ 
процестерден 
бөлінетін  жылу. 
Өсімдіктердің ф отохим иялы қ процестері жалпы биогендв 
құрамдас  бөліктегі  күн  энергиясы ны ң  өзгеруінің  непзш 
құрайды.  Одан  ол  қоректік  тізбек  байлаңысы  бойыніш 
жалғаса береді.
Күн  энергиясы  биогенді  құрамдас  бөлікте  ғана өзгерш 
қоймайды,  сонымен  бірге  аэромассада да, педомассада I
56

және  литомассада  да  өзгеріп  отырады.  Нәтижесінде  жер 
бетін  қоршаған  ауа  қабаты  мен  топырақ  бетінің  климаты 
қалыптасады.
Күннен  кейінгі  орында  гравитациялық  энергия  тұра- 
ды.  Оның  өзгеруі  құралдардың  көмегімен  есепке  алына- 
ды.  Гравитациялық  энергия  әрекетіне байланысты  терри- 
ториялық табиғат кешендерінде көптеген құбылыстар мен 
процестер дамиды. Оларға атмосфералық жауын-шашын- 
ны ң жер бетіне түсуі, одан топырақ және грунт қабаттары- 
на  сіңуі,  жер  беті  және  жер  асты  суының  ағындары,  бет- 
кейлердегі жыныс  қабаттарының опырылып  құлауы, жы- 
лысуы,  сусып,  ығысып,  сырғанап  түсуі,  өсімдіктердің  қу- 
раған бөліктерінің (жапырағының, бұтағының, бүршігінің 
т.б.)  түптеріне,  айнала  төңірегіне  түсіп  жиналуы,  топырақ 
және  грунт  жыныстарының  тапталуы  т.б.  жатады.  Бұл 
аталғандар  территориялық табиғат  кешендерінде түрліше 
сипатта  дамиды.  Сондықтан  олар  жеке-жеке  зерттеліп, 
ландш афттық  -  геофизикапық  іуіағынада  тұжырымдалуы 
керек.
Территориялық  табиғат  кешендерінің  түзілуі  мен  да- 
муына  күн  мен  гравитациядан  басқа  да  көптеген  энергия 
түрлері  әсер  етеді.  Солардан  ландшафт  геофизикасында 
маңызды  рөл  атқаратындар  қатарына  жылу  мен  механи- 
калық энергия жатады.
Жылу энергиясы  күн  энергиясының өзгеруі мен  оның 
органикалық заттарда аккумуляциялануына тығыз байла- 
нысты.  Ол  органикалық  заттар  өртеңгенде,  су  буы 
конденсацияланғанда немесе сублимацияланғанда, су мұз 
болып 
қагқанда 
бөлініп 
шығады, 
керісінше 
осы 
аталғандардың 
дамуы 
үшін 
жұмсалады. 
Басқаша 
айтқанда,  жылу  энергиясы  ақгіарат  каналдарына  қарай 
органикалық  заттарда  аккумуляцияланушы  және  суды 
буға  айналдыру  үшін  жұмсалатын  немесе  ауадағы  су 
буының  қайтадан  су  тамш ыларына,  мұз  кристалдарына 
айналуына  байланысты  бөлініп  шығатын  турбуленттік 
жылу  болып  екі  түрге  бөлінеді.  Органикалық  заттарда 
аккумуляцияланған 
жылу 
энергиясы 
мыңдаған, 
миллиондаған 
жылдардан 
кейін 
жердің 
жылу 
айналы мына  қайта  қосылуы  мүмкін.  Қазір  осылай  өткен 
геологиялық  дәуірлердегі  көмір,  мұнай,  жанғыш  газ, 
жанғыш  тақтатас  бойьпщағы  жылу  энергиясы  адам 
өміріндегі  тұрмыстық  қажеттілік  пен  өндіріске  жұмса- 
латын  интразоналық  сипатта  аккумуляцияланған  жылу 
қорының бір  бвлігі болып  отыр.  Ол  территориялық  таби- 
ғат  кешендерінің  түзілуі  мен  дамуына  адам  әрекеті  арқь.-
8 - 5 3 6

Жылу
сферщ
қатысады
Ол зоналы қ зан д ы лы қ бойынш а әрекет етеді.
М еханикалық энергия  тау беткейінен  сусып, сырганап, 
опы ры лы п  құлап  түскен  заттардан,  ауа^су  ағындарынан 
бөлінеді. Ол  көбіне гравитациялық энергийның езгеруімен 
тЬ ііы '  башіаиыстіл  болып  келеді дс,  территориялық таби-
ғат  кешендерінің дамуында  үдкен  рөл  атқарады.  Механи- 
калы қ  энергияның  әрекеті  зоналы қ  сипатта  да,  интразо- 
налы қ сипатта да дамиды.  Зоналы қ сипатта  әрекет стетің 
механикальгқ  эңергия  түріңе  желдің  күші,  ал  интразона- 
л ы қ   сицатта  әрекет  ететініне  өзен  суы  мен  беткеиден  құ- 
ГГаІі  түскен  заттардың  күші  жатады.  Осыған  байланысты 
халық  арасында  "жел  өңменіңнен  өтеді",  "су  тас  жарады, 
тас  жармаса  бас  жарадьГ  деген  тұжырымдар  қалыптас-
қан.
Бұл  аталғандардан  басқа  да  көптеген  энергия  көздері 
бар.  Бірақ ол  территориялық табиғат  кешендерінің түзілуі 
мен дамуына  және  географиялық таралуына  тікелей  әсер 
етпсйді.  Олар  ландш аф т  геофизикасына  аэрофизикалық, 
космофизикалық,  гидрофизикалық,  биофизикалық,  т.б. 
құбылыстар мсн процестер ар қ ііл ы   ғана әсер етеді. 
.'іі
Л андш афт геофизикасындағы  келесі бір м аңы зды  про- 
цеетердің  біріне  ылгал  алмасу  жатады.  Ол  кеңістіктің  екі 
түрлі бағытында да дамиды.  Біріншіден,  гемпература  жаг- 
дайы ны ң  артуына  байланысты  жердегі  су  тамшысынан 
буға  айналып  ауаға  көтершеді  де,  ауадан  жер  бетіне  атмо- 
сфералык  жауын-шашын  болып  қайта  түседі.  Екіншіден, 
өрден  ылдиға  агын,  гравитациялық  жолмен  қозғалады. 
Ылғал  алмасудың  кеңістіктегі  қозғаиысы  бұлай  оп-оңай 
айтыла  салғанымен,  табиғаттағы  бір  күйден  екінші  күйге 
өтүі  өте  күрделі  болыи  келеді.  Территориялық  табиғат  ке- 
шендеріндегі  ылғал  алмасу  судын,  булануы  мен  тр^анспи- 
рациясынан  басталады.  Булану  процесі  арқы лы   жер  беті- 
не  жаңа  түскен  жауын-шашын  суы,  өзен,  көл  суы,  грунт 
иен топы рақ қабатындағы  капиллярлы қ су  ауаға көтеріле- 
ді.  Булану  температура  жағдайына,  жел  екпініне,  ылгал- 
д ы ң   тапш ы лы ғы на  байланысты  болады.  Көпшілік  жағ- 
дайда  территориялық табиғат  кешендерінің буланғышты- 
ғы  мен  булануы  сай  келе  бермейді.  М ысалы,  Іле  Алатауы 
алдындағы  шөлді  ландш аф т  типінің  ж ы лды қ  ортаціа  бү-
1000-1200
шемі  150—200
больщ,  желдің екпінді соғуына байланысты  буланғыштық

артқанымен  территориялық  табиғат  кешендеріндегі  ыл- 
ғалдың  жетімеіздігіне  орай  буланатын  су  буының  өлшемі 
өте аз  болып  отыр.  Демек, булану  жергілікті  жер  жағдайы- 
ның  ерекшелігіне  еәйкес  әр  түрлі  табиғат  кешенінде  әр 
түрлі өлшеммен  еипатталады.  Ең аз өлшемді булану  шөл 
мен  тундрада 
(200
  т/га),  орташа  өлшемді  булану  қоңыр- 
жай  белдеудің  орманында  (4000—6000  т/га),  ең  көп 
өлшемді 
булану 
ылғалды 
экваторлық 
орманда
(12000—13000 т/га) байқалады.
Өсімдіктердің  бойындагы  судың  ауаға  буланып  бөлі- 
нуін  транспирация  деп  атайды.  Көптеген  зертгеуге  қара- 
ғанда, өеімдіктер  арқылы  транспирацияланып  ауаға  көте- 
рілген  су буы  оны ң  өз ендігіне  түсетін  жауын-шашынның 
жылдық  мөлшерінен  артық  болып  келеді.  Мысалы,  Іле 
өзені 
атырауындағы 
қоғадан, 
қамыстан 
жылына 
1200—1300 
мм 
су 
буы 
транспирацияланып, 
ауаға 
көтеріледі,  ал  бұл  жерге  небары  150—200  мм-дей  ғана 
жауын-шашын 
түседі. 
Бұл 
мысалға 
қарама-қарсы 
құбылыс  та  байқалады.  Атап  айтқанда,  Іле  Алатауының 
альпі 
ш алғынынан 
жылына 
50 
мм 
су 
буы 
транспирацияланады  да,  ол  жерге  800—1000  мм  жауын- 
шашын  түседі.  Яғни  транспирация  да  өсімдік  жамыл- 
ғысының  сипаты  мен  территориялық  табиғат  кешенінің 
экологиялық  жағдайына  байланысты  дамиды.  Қылқан 
жапырақты  орманнан  580,  дәнді  дақылды  егістіктен  400, 
далалы  шөптесіннен 
200
  мм  су  буы  транспирацияланыгі
ауаға көтеріледі.
Жер бетінен  немесе  өсімдіктер  арқылы  транспирация- 
ланып,  буланып,  ш ы қ  нүктесіне  жеткен  соң,  су  буы  кон- 
денсацияланып  (сублимацияланып),  жер  бетіне  жауын- 
шашын  болып  қайта  түседі.  Оның  сұйық  түрін  ж  а  ң- 
б ы  р, ш  ы  қ,  ал  қатты  түрлерін  қ а р ,  б ұ р ш а қ ,  қ ы л а у  
деп  атайды.  Бұлар  жер  бетіндегі  өсімдіктер  арқылы 
тосылып  қалады,  құрлық  беті  ағын  суының  қорын 
толықтырады,  топырақ  пен  грунт  қабатына  сіңеді,  ыза 
суымен  жер  асты  суының  қорын  жинайды.  Осы  аталған 
жолдар  бойынша  ылғал  айналымы  түзіледі,  нақтылы 
территориялық 
табиғат 
кешендерінің 
су 
балансы 
құралады.  Ж алпы  жер  бетіндегі  ландш афтының  түзілісі 
мен  дамуы  жылу  балансы  мен  ылғал  балансыныц 
қатынасына  байланысты  болады.  Ол  жер  ш арының 
барлық ландшафтасында  есептелген.  Қазақстан  жеріндегі 
жылу 
мен 
ылғалдың 
қатынасы 
гидротермиялық 
коэффициентпен  бағаланып,  0,2-ден  0,7  дейін  ауытқиды. 
Жылу  мен  ылғал  қатынасының  географиясы  ауаның  тік
✓
59

және  горизонтальды  бағыттардағы  алмасуына  тығыз
кысымды  орталықтан  төменгі  а т м о с ф ^ * ^  
орталыққа  алмасады.  Сонда  суық ауа  жылы  ауаны  ауыс- 
тырғанда  с  у  ы  қ  ф р о н т ,   жылы  ауа  суық  ауаны  ауыс- 
тырғанда  ж ы л ы ф р о н т т ү з ш е д і .О л а р ө з д е р ш е т ә н а у а  
райы  жағдайымен  сипатталады.  Конвекциялық  жолмен 
§ Ц  япмягканпа жер бетіндегі жылы, ылғалды  ауа тік жоға-
Г
ы қ  құрғақ  ауа  төмсн  қарай  құйылады.  К,азақстан  жерш- 
дегі  ауаның  циркуляциялы қ  алмасуы  да,  конвекциялық 
алмасуы да  жыл  маусы мдарының  ауысуына  байланысты 
өзгеріп  отырады.  Нәтижесінде  континентті  климат  жаг- 
дайы ны ң салыстырмалы  динам икалы қ түрақтылығы  қа- 
лы птасқан.  Соған  орай  Қазақстандағы  ландш афт типтері
ны ң  ауа  мен  топы рақ  қабаты ны ң  температурасына,  ыл- 
ғалдылығына,  жел  екпініне  байланысты  болып  келетінін 
түсіну  қиын  емес.  Бүлармен  бірге территориялық  табиғат 
кешендеріндегі  геомассаның  оптикалық  қасиеті  (түсі  мен 
түсінің айқындылығы) де, сәулеленгіштігі де,  жылу сиым- 
дылығы  да,  электр  өткізгіштігі  де  ландш аф т  геофизика- 
сында үлкен  рөл  атқарады.  Қазіргі  кезде  жер бетіндегі гео- 
дезиялы қ  және  аэрофотометриялық,  космофотометрия- 
л ы қ  кескіндеулер ландш афт геофизикасының соңғы атал- 
ған ерекшеліктері туралы толы қ ғылыми  мағлүматтар жи-
нақтауда. 
.  '
Ландшафт  геофизикасы  саласында  жасалған  кесінді-
лер  мен  түрақты  зерттеу  материалдары  жер  шары  ланд- 
ш аф ты сы ны ң аймақтық, типологиялық,  морфологиялық 
қүрылымдарын  және  олардың  түзілу,  даму  жолдарын, 
әсіресе  қазіргі  жағдайын  танып,  ландш аф ты ны ң  табигат 
байлықтарын  халы қ  ш аруаш ылығында  тиімді  пайдала- 
нып,  қажет  болған  жағдайда  қайта  түлетуге  толық  мүм- 
кіндік туғызып отыр.
Атом  техникасын  кеңінен  пайдалануға  байланысты 
келешекте  территориялық  табиғат  кешендеріндегі  радио- 
активті  заттардың  орын  ауыстыру  процестерін  зерттеу де 
ландш афт геофизикасындағы өзекті мәселе болмақ.
60

ЛАНДШАФТ  ЭКОЛОГИЯСЫ
Лаидшафт 
эколошясы 
ландшафтгану 
гылымындаіы 
онша  жақсы 
таиылмаған 
гіроблемалардын.  қатарына  жа- 
тады.  Осы  күнге  дейін 
оның 
мазмүны  да  толық  анықта- 
лып 
болган  жоқ. 
Террнторннлмқ  табіігат  кеііісіідеріи, 
олардьің  қүрм лы м дм қ  өзара  баіілаіімсын,  географнялмқ 
құрамдас  онліктсріпің  өзара  әсерін  зерттсйтін  ілімді  ланд- 
шафт экологшісы ден  атайды.
Лаіідшафг экологиясы  ұдайы өзгеріп тұрады. 
Бұл өзге- 
ріс  табиги 
жолмен 
де, 
адам 
әрекеті  нәтижесінде  де  орын 
алады.  Жалиы  территориялық  табигат  кешендеріне  әсер 
ететін  қубылыс  пен  проңесті  э  к  о  л  о  г  и  я  л  ы  қ  фактор 
дейді.  Ол  табиги  срекшелігі  мен  әрекетіне  қарай  үш 
т о і і -  
қа:  геогспдік,  биогендік  және  антропогендік  факторларга 
жіктелсді.
Г е о г е н д і к   ф а к т о р г а  территориялық табигат ке- 
шендерінің литогендік  негізін  (жер  қыртысын  түзетін  ми- 
нералды 
заТгар 
меи  тау  жыныстары)  жер бедері пішінінің
түзілуі 
жағдаиым, 
ауа,  су  температурасын,  қысымын,  жсл 
күші  мсп  багытын,  грунттын,,  топырақтын,,  өзен,  көл  суы- 
ның түзді>ілыгып, т.б.  жағдайларын, тсрриториялық таби- 
ғат  кешсіідсрінін,  ауа,  су,  тоиырақ,  өсімдік  т.б.  құрамдық 
бөліктсріиін, 
питраггық, 
нитригтік, 
пестицидтік
көрсеткімпсріп, радиоактивтілік фондарын жатқызады.
Б  и  о  г  |   і!  д  і  к  ф  а  к  т  о  р  ғ  а  микрооргапизмдердің, 
өсімдіктср  мсп  жануарлардыц басқа жақтаи  келуіне, неме- 
се ауып  кстуінс байланысты дамитын әрекеттер жатады.
А н  т  р о п  о г е  н  д і  к  ф  а  к  т о  р  ғ  а  адамныц 
аң 
ау- 
лауы, мал  өсіруі, егін  салуы, кен өндіруі, өнеркәсіп  пен  жол 
қатынасын  дамытуы,  ауылдық,  қалалық,  демалыс  сая- 
жайы, 
мскен 
жайлар  тұрғызу  сияқты  әрекеттері  арқылы 
территорпялық  табиғат  кешендерініқ  құрамдық,  құры- 
лы мды қ  бнліктерініқ  өзгеруі  жатады.  Геогендік  және  био- 
гендік  факторларға  қарағанда  антроиогендік  фактордық 
әрскеті  күн  сайын  дамуда.  Олардық  қарқыпыиық 
артуыпа  гылыми-техпикалық  революция  үлкен  әсср  етіп
отыр.
Бұл  аталгаи  экологиялық факторлар лапдшафт эколо- 
гиясына  бір  ксзде  әсер  етстіп  құбылыстар  меи  проңестер. 
Бірақ,  дәрежссі  мен  қарқыны  жергілікті  жер  жагдайына 
байланысты  әр  түрлі болып  кследі де,  территориялық та- 
биғи  кспіспдсріпің  тепс-тендігін  бұзып,  ландшафт  эколо- 
гиясып  нясртсді.  Мысалы,  Қазақстандагы  жиі  байқала- 
тын  жүт  жылдарында  аңы зақ  желдің  әсері  артады.  Осы-
61

ған  орай  жылу  мен  ылғал  қаты н асы н ы ң   көпжылдық  те- 
пе-теіщігі  бұзылады,  ы лғалды ц  жетімсіздігі  байқалады, 
жайылым  мен  ш абы нды ққа  шөп  ш ы қпай  қалады,  өрісті 
малдың қоректік тізбек байланы сы   нашарлайды, қоректік 
заттар  меп  ауыз  су  қоры  жетіспегендіктен  мал  шығынға 
ұшырайды. Мұндай табиғат жағдайына байланысты бола- 
тын  экологиялық  апаттар  көбіне  қыста  кездесетін  мау- 
сымдық оқиға  қатары на  жатқызылады.  Олар тез өте шы- 
ғады, 
келесі 
маусымда 
экологиялық 
фактөрдың 
әрекеттері  теқесіп,  территориялы қ  табиғат  кешендерін 
құрайтын  құрамдас  бөліктер  бірімен-бірі  үйлесім  табады. 
Сөйтіп, 
ландш аф т 
экологиясыны ң 
динамикалық 
тұрақтылығы 
қалыптасады. 
Ал 
адам 
әрекетіне, 
байланысты өзгеретін  ікологи ялы қ жағдай, өкінішке орай, 
кейде  территориялық  табиғат  кешендерінің  тепе-теңдігін 
бұзып  жіберуі  мүмкін.  Мысалға,  Арал  м аңы   экологиясын 
алуға  болады.  Атагі  айтқанда,  қазіргі  кезеңде  Әмудария 
мен  С ы рдарияны ң  суы 
Аралға  өте 
аз  мөлшерде 
құйылады.  Сондықтан  Арал  теңізінің  деңгейі  14  м-ге 
төмендеп  кеткен. А ралды ң табанынан  ащ ы   соры шыққан 
жаңа  шөл  көтеріліп,  о н ы ң   тұзы  Арал  маңындағы 
территориялық  табиғат  кешендерін  уландыруда.  Мұндай 
экологиялық  апат  жергілікті  халықтарға  үлкен  нәубет 
болып 
отыр. 
Адам 
әрекетіне 
байланысты 
көбіне 
территориялық табиғат  кешендерінің  жеке-дара  құрамдас 
бөліктері  өзгереді. 
М ысалы, 
Қазақстан 
территория- 
сындағы  құлан  мен  дуадақ  тек  қана  адам  әрекетіне  бай- 
ланысты  жойылып  кеткен.  Территориялы қ  табиғат кеше- 
нінің  экологиялық  ж ағдайы ны ң  өзгеруі  біріншілерініқ 
таксономиялық бірліктер  жүйесіндегі орындарына, түзіліс 
жолдарының  тарихына,  жергілікті  жер  жағдайына,  құры- 
лы м ды қ  ереқшелігіне,  экономикалық,  реликттік  элемент- 
теріне, т.б. байланысты болады. 
'  -  ;  - ~-
8®111
Көнтеген  зерггеулерге  қарағанда,  жогарғы  рангыдағы 
территориялық  табигат  кешендерінің  (ландшафтты  ай- 
мақтар,  облыстар,  зоналар,  зона  бөліктері)  экологиялық 
жағдайы  баяу  өзгереді де,  төменгі  рангыдағы  территория-
Жоғарғы
(ф ациялар
Докуч
іиы  қаи  уақытта  да  құрамды 
басталады.  Бұл  зандылықты
не  қарағанда  осы  кездегі  қара  тоиырақты  дала  зонасы 
ХМ ІІ  ғасырға  дейін  орманды   дала  зонасы  екен.  XVIII  ға- 
сырдан  бастан  оры сты ң  болат  қорытуш ылары  кәсіпкер-
62

лік  мақсатнсн  соцғы  гасырлар  ііиіндс  қара тонырақты  зо- 
наның  орман  шоқтарыи  жойыи  жіберген.  Соган  орай  ал- 
гашында  всімдіктер  жамылғі>ісыу  одан  ксйін  жануарлар 
дүниесі,  ақырында  тсрриториялық  табигат  кешендері  тү- 
бегейлі езгеріскс  үшыраган. Осы  сияқгы  қаііргі  кезде  Бал- 
қаш  алабының  су  қоры  кемін  кследі.  Мұндағы  су  балан- 
сының  жетімсіздігі  бірте-бірте  Балқаш  маңын  Арал  ма- 
ңм нм н  кейпіне  әкен  соқтыруы  мүмкін.  Мұндай  өзгеріс 
Сарыарқада  да  байқалуда.  Сармарқа  жеріндегі  жер  асты
— і
суыныц  есепсіз  паида/іанылуына  оаиланысты  ежелп  құ- 
дықтар тартылып, орман  іиоқтары  қурап  қалған.  Зеренді. 
Бурабай  сияқты  орман  алқапгарыныц  ареалдары  да  та- 
рыла  бастаған.  Егер бұл  аталган  құбылыстар  мен  процес- 
терді  тет  арада  тоқтатпасақ,  көгі  үзамай  Сарыарқаны  да 
экологиялық  апатты  ауданға  айналдырып  алуымыз  мүм- 
кін.
Төменгі  рангыдағы  территориялық табиғат  кешендері- 
ніц экологиялық  жагдайы  құрамды  бөліктер бойынша да, 
қүрылымды бөліктері бойынша да өзгеріп отыр. Олардыц 
қүрамы  мен  құрылымы  қайта  түлеп,  экологиялық  жағ- 
дайы  жақсарған  түрлеріне шөлдегі  суармалы  егіс, бау-бақ- 
ша т.б.  жатады. Ал  жарамсыз  жерге  айналған  территория- 
л ы қ   табигат  кешендері  қатарына  құнарсызданыгі  кеткен 
жайылымдықтар  мен  егістіктер,  көзі  бітеліп,  суы  тартыл- 
ған  бұлақтар  т.б.  жатады.  Бұлардыц  экологиялық  жағ- 
дайы  негізінен адам  әрекетіне байлапысты өзгереді.
Территориялық  табиғат  кешендерініц  түзіліс  жолы- 
ныц  тарихына,  жергілікті  жер  жағдайына,  құрылымдық, 
эндемиялық, реликттік ерекшелігіне байланысты болатын
экологиялық  жағдаидыц  өзгеруі  оаяу  сипатта  оолын  эво- 
лю циялық жолмен  дамиды,  негізінен ол  табиғи  кұбылыс- 
тар  мен  процестердіц  нәтижесі  болады.  Жалпы  алғанда. 
ландшафт экологиясыныц табиғи даму барысында терри- 
ториялық табиғат  кешендерініц өзін-өзі тазалап, өздігінен 
даму қабілеті артады.  Мұндай  экологиялық жағдай  атмос- 
фералық жауын-шашын  көп  түсетін,  шіру  гіроцесі тез  жү- 
ретін,  химиялы қ  элементтердіц  орын  ауысуы  мен  биоло- 
гиялық  зат  айналымьі  қарқынды  түрде  дамитын  аймақ-
та, атап аитқанда, тауда жиі кездеседі.
Ландшафт экологиясыныц өзгеру, даму жолын  білудіц 
табиғаттанумен  бірге  территориялық  табиғат  кешендерін 
оптималдандыру  үшін  де  пайдасы  орасан  зор.  Экология- 
лы қ жағдайы  қо л а“ лы болатын  жерлерде территориялық 
табиғат кешендеріі  ц құрамдық және құрылымдық бөлік- 
тері бірімен-бірі үйлесім тауын дами-ды.

жүктеу/скачать 9,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: