Л а ндшафтта ну

Ландш афт  экологиясын  жақсартып
табиғат  ксшсидсрін,  оларды ң  түзіліс  жолдары  мсн  даму 
бағыгтарын  танып  білу  арқы лы   байлықтарын  тиімді пай- 
далануды,  қажстіне  қарай  қорғауды,  еселеп  өсіруді,  жаңа
____ _______ __  
і   А П Ф і і м о п т т а и п и п \ /   г і ^ п   а т о і і п п _ ?  
Г Ч »   ____
індатуды
территориялық  табиғат  кешендерініқ  құрамдық  бөлікте- 
рін  экологиялық тұрғыда  жан-жақты  салалап  зерттеу, гео- 
графиялық кешенніц нақты лы   моделін  жасау керек.
ЛАНДШ АФТЫНЫҢ ДАМУЫ
Қандай  территориялы қ  табиғат  кешені  болсын  зона- 
л ы қ   және  азоналы қ  ф акторларды ң  әрекеттеріне  байла- 
нысты  үздіксіз өзгеріп, дамиды.  Бірақ ландш афтынық да- 
му тарихын  зерттеп білу өте  қиы н  іс.  Өйткені адам әрекеті 
мен табиғи  процестер арасында  қ ай ш ы л ы қ  жиі болып тұ- 
рады.  Міне,  осы ларды ң ләтижесінде  ландшафтының да- 
му  тарихын  баяндайтын  белгілер  із-түзсіз  жойылып  кетуі 
ы қтим ал. 
Дегенмен, 
л ан д ш аф ты н ы ң   даму  тарихы, 
формасы, 
негізгі 
заңды лы қтары  
туралы 
біршама
жи ң а қ т а і М а ң ^ ^ Ц ^ Н ^ ^ ^ Н ^ Н Н В Н Н | Н | ^ ^ ^ Я | ^ ^ Н  
Л андш аф ты ны ң 
даму 
ф орм алары н 
алғаш 
рет 
Л.С.Берг  зерттеп,  тұжырымдады.  Ол  ландш афт  өзгерісін
\
қалпы на келетін  қаиты мды   және қалпы на келм< 
тымсыз типтерге жіктеді. 
. -  '  -
Л андш аф ты ны ң  қалпы на  келетін өзгерістері тәуліктік, 
маусьімдық,  жылдық,  ғасырлық,  дәуірлік  ырғақты  таби- 
ғат құбылыстары  мен  апатты  оқиғаларға  байланысты бо- 
лады.  Олар  ландш аф т  динам икасы н  дамытуда  жеке-дара 
да, бірімен-бірі қосарланы п та әрекет етеді. 
_ 
: Я
ЬІрғақты  табиғат  құбы лы стары на  байланысты  бола- 
тын қалпы на келетін өзгерістер ландш аф ты ны ң құрамдас 
бөлік  аралы қ  ди н ам и калы қ  гұрақтьшығын  сақтайды. 
Оны  сипатына  қарай  С.В.Калесник  (1970)  кезенді  және 
циклді деп екіге бөлген. 
:1- 
- ^
Кезеңді лаңдш аф т әзгерістері жьіл сайын белгілі бір тү- 
рақты  уақыт  өлшемінде  қайталана  береді.  Оның  күн  мен 
түннің  ауысуына  байланысты  болатын  тәуліктік  және 
жыл  мезгілдерінің  ауысуына  байланысты  болатын  мау- 
сы м ды қ  ырғақтылы ғы   байқалады.  Тәуліктік  ырғақ  жер- 
дің  өз  осінен  айнала  қозғалы сы ңа  байланысты.  Тәуліктік 
ырғақты жылу балансы ны ң, ауа температурасының, абсо- 
лют  және  салы сты рм алы   ы лғалды лы қты ң,  фотосинтез 
процесінің,  тірі  ағзаларды ң  белсенділігінің,  бриз  желі  си-
64

иагьшьщ,  г.о  к\пді ні  жәнс  гүнп  аиырм.іларынан  аикын 
кнругс  болады.  Жср  осінің  еқкіішігінс  пайланысіы  күн 
сәүлесі  жср  бстіис  түрлініс  бүрыппісн  кслін  гүсстін  бол 
гандықтаи,  тәулікгік  ырғақ  #р  гүрлі  р;ідиаілиялық бслдс\ 
лсрдс  түрліше  байқалады  Онып  жалпы  сипагы  жнатор 
дан  полюстергс  жылжыкиі  гаііын  квмсскілсне бсрсді, тііги 
Н
4
>лир бслдсуіндс байқал^да  қоймайды.
Ксаспді  ландіпафг  ннсрісіпіқ  скшші  түрі  маусымдық 
нлшсммсн  влпіснсді.  Маусымдық  ыргақ  жсрдің  күнді  ай- 
нала  қоіғалысына  байланысты.  Оиы  фснологиялық  ба- 
қылаудың  кнмсгімсн  танып  білугс  болады.  Маусымдық 
ырғақ  климаг  >лсмсіптсрінің,  гидрологиилық  құбылыс-
тардық,  топырақ  жамылгысыпың  паида  оолуының,  гео- 
морфологиялық  ироңсстердің,  «сімдіктер  мсн  жануарлар 
дүниссі әрекетінің н ігерістсрінен  айқын  байқалады. Ланд- 
шафпгты  дамьпупіы  табиги  ироңестердің  маусымдық 
динамикасы  негһінен  жылу  мсп  ылгал  режимінің  жыл 
бойы  бірдей  болі.пі  кслмейтінінен  гуындайды.  Басқаша 
айтқапда, жылу  мен  ылгал  режимінің нігеруіне байланыс- 
гы  минералды  және органикалық  іаттар балансы, оргапи- 
калық  іаттардың  гүсімділігі,  қорлануы,  іпіруі,  биология- 
лы қ айналымы,  топырақ  қүрамындагы  түгздың бір  қабат- 
тан  екіншісіне  нтуі,  жыныс  қабаттарының  химиялық,  ме- 
хапикалық  жәие  органикалық  үгілуі,  биоңеноздар  фено- 
фалаларының дамуы  т.б.  маусымдар  аүысқан  сайын  өзге-
рсді.  Маусымдық  ырғақ  әрбір  нақтылы  лаидшафттың
құрамдас бөлік  аралы қ құрамы  мен  морфологиялық түзі 
лісінің  құрылым  ерекшсліктеріне  қарай  әрбір  география 
лы қ  белдеуде  жәнс  олардың  зопалық  бөліктерінде  түрлі- 
шо.  байқалады  да,  әр  гүрлі  факторларға  байланысты  бо- 
лын  келеді.
Арктика  мен  экваторлық ормандарда  маусымдық  ыр- 
ғпқ  оипіа  байқалмайды,  субарктикада  айқындала  гүседі 
де,  қүн  сәулесі  режиміпе  (поляр  күні  мен  түніиің  ауысуы-
на) байланысты болады.
Жер  ш ары ны ң  қалған  географиялық  белдеулсріндсгі 
жылдың тврт  мезгілі  мен  фазалары  (белгілі  мсрзім  арала- 
рында  өзгеруі)  түгелдей  байқалады  да,  суық  жерлерде 
(көпжылдық тоңды  аудаидарда)  жылу  балансы,  шөл  мен 
шөлейттс ылғал балансы  нсгізгі фактор рнлін  атқарады. 
Маусымдық  ырғақ  жер бетішң абсолют биіктіп  артқан
сайын  да  түрленеді.  (
8
-сурет).  іле  Алатауының  төмеьгі 
бнлігінде (1000—1800 м би.ктікке дейін) жыл мезгілінің қь.с,
9 - 5 3 6
Й : •  : 
65

көктем  алды  мезгіл,  ертс  көктем,  көктем,  ерте  жаз,  жаз, 
ерте күз,  күз соңы, қыс деген  маусым, ал  жоғары бөлігінде
(2500—3200 м  биіктікте)  қыс,  көктем  алды  мезгіл, күз соіцы, 
қыс деген  маусымдық  ырғақ  байқалады.  Ал  биік  таулы 
бөлігінде 
(3200 м биіктіктен  жоғары)  маусымдық ырғақ 
байқалмайды. 
М аусымдық 
ырғақ 
Қазақстан 
жері
ландш афтыларында 
айқы н  байқаладЫ.  Соғаи  орай
халқымыздың  ата  кәсібі  қалыптасқан.  Ертеден  мал 
шаруашылығымен 
айналы саты н 
ата-бабамыз 
жыл 
маусымы  ауысқан  сайын  көктеу,  жайлау,  күздеу  және 
қыстау  қоны сіары на 
үдайы 
көшіп-қонып  отырған. 
Маусымдық  габиғат  қүбылыстары  "сәуір",  "бесқонақ", 
"үркер”,  "шшде”,  "есекқырған"  деген  т.б.  атаулармен  халық 
санасына  берік  сіңген.  "Сәуір",  "бесқонақ”,  "үркер"  деп 
жауын-шашын  көп  түсетін  көктемді  айтады. Жазғы  аптап 
ыстық пен  қы сқы   қара  суық "шілде",  күзгі жауын-шашын 
мен  қара  суығы  аралас  аласапыран  "есекқырган"  деп
аталады. 
Н
Территориялық  табиғат  кешендерінің  жуық шамамен 
өлшенетін  ырғағын  цикл  дейді.  О ны ң  он  бір  жьшдық 
қайтымы  көптеген  табиғат  қүбы лы сы ны ң  мысалында 
айқын  байқалады,  соның  бірі  жүт.  Жұт  көбіне  антицик- 
лондар  мен  арктикалық  құрғақ  ауа  массасының  ұзақ 
уақыт әсер етуінен болады. Ғы лы м и зерттеулерге қараған- 
да,  бұл  құбылыс  күн  активтілігінің  минимумы  кезеңіне 
сәйкес келуі мүмкін. Ондай  жылдары  жауын-шашын мөл- 
шері  мұлде  азайып,  аң ы зақ  жел  дам ы лсы з  соғады,  яғни 
климаттың  континенттігі  күрт  артады,  осы ны ң  садцары- 
нан өсімдік қурап  қалады.  Кейде атмосфералық  циркуля- 
ция кезінде  ауа  массасы ны ң бағыты  мен  полюсі  қалыпты 
жағдайынан  ауытқиды  да,  он ы ң   салдарынан  жылы  ай- 
мақтар қатты суынып  кетеді. 
. 
[ ^ ^ И В Н ^ Н В
Ж ылы  аудандарда  қарлы   жаңбырдан  кейінгі  ауа  тем-
пературасынын  тез  суынуынан  пайда болатын  көк  тайғақ
£
жаиылымДағы  малға  өте  қауіпті.  Жергілікті  атмосфе- 
ралы қ  циркуляцияға  байланысты  болатын  көк  тайғақты 
жұт шағын  аудандарды  ғзна  қамтиды.  Революцияға дейін 
Қазақстан  жерінде  Акқоян,  Мешін,  Ж ылан,  т.б.  сияқты 
қырғын жұттар болды.  Әсіресе,  1880,1892 жылдары болған 
жұт  халықты  қатты  күйзелтіп  кетті.  1880  жылы  Торғай 
өңірі  42%,  Сырдария  —  56%  м алы нан  айырылса,  1892
жьілы  Қазалы  уезінің 90%  ж ы лқы сы ,  80%  қойы, 60%  түй- 
есі қырылған.

Квііжылдық  ырғақтм  іинреи  ісрттсгсн  галымлардаи 
ХА.Брикисрлі  (Вгискпсг, 
1
№іО)  атауга  болдды  Ол  жср  ша 
рынын  барлық  жсріидс  дс  климаттың  циіиіді  аумтқуы-
ньщ  байқалатыидыгыи  етксн  г ісырла  ак  тужырымлап 
айтқан. 
і
Климаттың  тсуіық  бір  циклі  30—35  жылды  қамтиды 
Осы  кс'іеңд€  ылғалды  ж**нс  қоңыржай  жылдар  жылы  ж«> 
ис  қурғақ  жылдармсн  ауысады. Ландиіафтының дамуын-
дағы  брикнср  цикліи  соцты  щіалдарііағы  гсографиялық
зсрттеулср жін*жақты дв/іеддсп отыр.
Копжылдық  циклді  ырғақ  исгоііісн  аймақтық  қүбы* 
лыс  (жскс дара  фи жкалық-гготрафиллық  аймақгы  гаиа 
қамтилм) боліанлықтан%
  «*р жсрііс әр гүрлі синатта ^айқа 
лады.  Агап  айтқаида,  жатық  жсрдс  айқын  байқалады  да, 
таулы  аймақта  шамалы  болады,  сонымсн  біргс  сирек 
табигат қубылмсы болып саналады. 
^  •
Ландш афтының  дамуының  арбір  циклі  І
8
И
0
-
1
Ш  
жылға  жстеді, оны 'әр түрлі д«фсжсдегі ғылыми  ісрттсу ма- 
тсриалдары дәлслдсп  отыр.  Ксчггасырлық  ырғақтылықты
А.В  ІІГнитмиков  (1957, 
1
 %9)  үш  фазаға  бвледі.  Біріншісін, 
т р а н е г р е с с и   я л  ы  ф а э а  деп  аі ады. Ол ылгалды, қо- 
ңыржай  салқьш  климатгы  жагдаймси  снпатгалаДы. 
30()—5(Ю  жылдмқ  өлшеммсн  нлтенеді.  Екінинсі  —  р  е  г- 
р е с с и я л ы   ф а э а ,   ол  қургақ,  жылы  болады,  600—800 
жылға  соіылады.  Үшіншісі  —  ө т п е л   і  ф а э а ,   700—800 
жылды 
қамтиды. 
Оның 
регрессиялы 
фазадан 
трансгрессиялы  фазасына  өтуі  гез  және  анық  болса.
трансгрессиялы  фазадан  регрессиялы  фаэаға  өтуі  баяу 
болады. 
?
Ғалымдардың  тұжырымдауы  бойынша,  біздің  дәуірі- 
міз  мынадай  көпжылдық  ырғақтарга  бөлінеді:  1)  Ү—ХГҮ 
гасырларда  Каспийдің  дсңгейі  төмендеп,  Арктиканың, 
тіпті  бүкіл  жер  іиарының  мұздылыгы  кеміген.  Исландия 
мен  Гренландия  жерлеріне ел  көптеп  қоныстанган; 2)  ХІҮ 
ғасырдмң  аяғынан  XIX  гасырдың  басына  дейін  дүние- 
жүзілік  мұздм лм қ  (әсіресе  Арктика)  артмп,  дүниежүзілік 
мұхит  деңгсйі  регрессняланған,  квл  деңгейі  көтерілген, 
Гренландия  мекендерін  мұз басқан;  3)  XIX гасмрдмң екін- 
ші  жартмсмнан  бастап,  таулм  мұздықтар  қайтуда,  жа- 
змқтағм  кел  деңгейі  темендеуде,  Арктика  мұздылмғм  ке- 
міп, дүниежүзілік  мұхит деңгейі трансгрессиялануда.
Көпжмлдмқ  мрғақтмлықтм  О.Петтерсон  (Ре«ег
50
п, 
1914)  астрономиялық  тартылыс  күшінің  өзгерісімен  бай-
67

лаиыстырып  түсіндірсді.  Басқадіа  айтқанда,  әрбір  1800
жылда  Күн,  Жср  жәис  Ай  бір  түзу  сызықты  жазықтық
бойы нш а  Жср 
м с і і
 
Күниін,  перигсйшдс  жатқандықтан
максимум  мәпінс  жстіи,  шдросферадағы  су  массасының
тзспс-тсңдігін  бүзады.  Осыган  байланысты  дүңиежүзілік
мүхит  түбінсн  су  бстінс  гез  арада  шыққан  суық  су  масса-
сы  ауаның  жылынуы  мсн  суынуына  әсер  еткен де,  терри-
ториилық  табигат  ксінсндерінің  көпжылдық  ыргагын  өз- 
герткен.
Мұидай  астрономиялық  таріылыс  күшінің  максиму- 
мы  біздің дәуірімізге дейінгі 2100, 360 және біздің дәуіріміз- 
дің 1433 жылдарында байқалган.
Табигагы  толы қ  зсрттелмегсн  ыргаққа  геологиялық 
ңиклділікті  жатқызуга  болады.  Дегснмсн,  жердің даму  та: 
рихында 
200
  млн.  жылга  созылган  каледон  (кембрий,  ор- 
доник және силур дәуірлерін  қамтиды), 150—190 млн. жыл- 
дарга созылган  гсрңин  (дснон,  карбон  жәнс  нермь дәуірлс- 
ріп  қамтиды),  2400  млн.  жылга  созылган  альпі  (мезо- 
зойдан  басталып  кайнозойга  жалгасқан)  кезсқдерінде 
айқы н  байқалады.  Бұл  ксзендердің  қай-қайсысында  бол- 
сын, алгаш ы нда  жср  қыртысы  иілін, жер  шарының тсңіз- 
дік  режимі  артқан.  Соңынан  құрлықтың жалны  көтсрілуі 
басталып, ірі-ірі тау  гіайда болган, жер шарының климаты 
әр  жерде  әр  түрлі  болыи  күрделене  түсксн.  Жердің даму- 
ындагы  бұл 
ксзсңдср  30—40,  10—15  млн.  жылмен 
өлшенетін  екінші,  үніінші  қатардагы  ңиклдерге  бөлінсді. 
Орбір  гсологиялық  ңиклде  нзіндік  ерекшелігі  бар  тірі 
агзалар дүниесі  дамыгаи. Олар бір  жагынан,  пайда болып 
көбейсс,  скінші  жагынан,  қы ры лы н  жойылган.  Мысалы, 
жануарлар  дүниссі 
трилобиттер  (ордовик),  сауытты 
балы ктар  (силур-дспон),  амфибиялар  (стегоңефалдар) 
мен  қосмекенділер  (карбон-триас,  юра-бсір), сүтқоректілер 
және  құстар  (кайназой)  дәуірлеріие  бөлінеді.  Өсімдіктер 
дүниесі  балды рлар  (ортаңгы  дсвонга  дсйін),  напоротник 
тәрізділср  (ортаңгы  псрмьгс  дсйін),  ашықтұқымдылар 
(ортаңгы  борга  дсйін),  қауызтұқымдылар  (бор  дәуірінен
осы  ксзгс дейін) дәуірлеріне бөлінсді.
В.В.Белоусов  геологиялық  ңиклді.  атап  айтқанда, тек-
тогснсздің  ңиклділігі.і  жогары  маНтиядагы  минералдар- 
д ы ң   тыгыздалуына  байланысты  түсіндірсді.  Ал,  Д.Г.Па- 
нов  күн  жүйссінің  құры лы м ы   әр  түрлі  галактикалық ке-
68

м
4000
А Й Л А Р
ңістікті  басып  өпгумен  байланыстырады.  Сонда  жср  орби- 
тасы  меи оиы ң ауытқуы 
ж ә і і с  
ж с ц с т  рисі еігсрсді-міс.
Ж е р  
беті 
ландшафтЫ' 
|  
сыныц 
кез  келгсн  уақыт-
та,  кенеттен  болган  апат-
ты  оқиғаларга  байланыс 
ты болатыи  қайтымды ш- 
1
 
гсрістсрі  дс  болады.  Олар- 
га  жср  сілкінудің,  ксң  ау- 
қымды  өртгің  салдары 
жатады.  Табигаттың  мұн- 
дай  құбылыстары  ланд- 
шафтының  құрамдас  бн- 
ліктік құрамы  мси  морфо-
3500
3000
2500
2000
1500
1000
т 
ш
логнялық  түзшісииң  құ- 
рылымын 
қаінналықты 
тсз нзгсртсс, ксйіи тұлгасы 
езгсргсн  лаидшафты  сои- 
дай  жылдамдықпси  қал- 
ныиа  кслугс  тырысады,
* *
ландшафт
көпшшік  жағдаида  қал-
пына келсді.
Қайтымды 
өзгерісіпің  қаи 
сипаты 
болсын  снираль  бойымсн 
дамиды. Уақыт өткен  сай- 
ын  ландшафт  бойына  аз 
да болса  жаңа  сапа  сіңісе- 
ді,  оның  құрамдас  бвлігі- 
нің  саяыстырмалы  тепе- 
теңдігі  бұзылады,  ақыр 
аяғында  ол  қалпына  кел- 
мейтіндсй  дәрежедс  өзге-
реді.
Ландшафтьпн
қал-
пына  келмеигін  қаитым- 
сыз взгерістерін туындату- 
_ 
иіы 
табиғм 
нроцестер
сыртқы  және  ішкі  жагдай- 
ларга  байланысты  болып 
келсді,
8-сурст.  Жыл  мсзгілдерініц жер беті  пбсолют биіктігіне байланысты-
лыгы.

Сыртқы  жағдай  факгорларына  күн  активтілігін,  жеа 
қыртысының  тектоникалық  қозғалыстарын,  жер  полкх| 
терінің орын ауыстыруларын жатқызады. Олардың әреке-І 
ті  геологиялық  циклдер  өлшемімен  өлшенеді.  Күн  актині- 
тілігі мен жер қы рты сы ны ң тектоникалық қозгалысынық | 
әрекетіне байланысты болатын  жер  шары ландшафтысы- 
ны ң даму  эволюциясы  байкалиттік,  каледониттік,  герцин- 
дік,  киммериялық,  альпілік  кезеңдерді  және  олардың ф а| 
заларын басынан  кешірген. Жер полюстерінің орын  ауы З 
тыруын  қазіргі  қоңыржай  және  суық  белдеулердегі 
жыныс  қабаттарынан  табылған  көмір  кендері дәлелдейді 
Демек,  көмір  қабаттары  қалыптасқан  кезде  (мысальц 
‘ Қарағандының  көмір  қабаттарының  жасы  тас  көмір 
дәуірімен  анықталып  жүр)  ол  жерлердің  ландшафтысы 
тропиктік орманды болып сипатталған. 
-  -I
I
с
|тілдіреді.  Атап  айтқанда,  табиғи  жағдай  өзгерген  сайын 
ландш афтының  қүрамдас  бөліктері  мен  оны  қоршаған 
орта үнемі үйлесе бермейді.  Әсіресе, биогенді қүрамдас бө* 
ліктер мен  ортаның екі жақты  байланысы бірден  көзге тү* 
седі.  Біріншіден,  биогенді  қүрамдас  бөліктер  орта  жағдай- 
ыны ң  жаңа  өзгерісіне  бейімделсе  (бейімсіз  өсімдіктер  ө.Щ 
пей  қалады,  ал  жануарлар  қырьшып  жойылады),  скінші- 
Ден,  олар ортаға  өзгеріс  енгізеді.  Осылай  ландшафтынық 
қүрамы мен  құры лы мы  біртіндеп  жаңа сапа жинақтайды, 
Ол алғашында сандық өзгерістен басталып, кейін  сапасын 
өзгертеді.  Ландшафтыныи,  мұндай  өзгерістерін  вздігінен
даму дсп атаіідм.
Л андш афты ның  өздігінен  дамуының  қарқыны  баяу 
болады,  ол  ұдайы  сыртқы  фактор  әрекетінен  (ауаның 
жалпы циркуляциясының өзгеруі, жер қыртысының кетеі 
рЬіуі  мен  басылуы  сияқты  құбылысгар)  болатын  өзгеріс- 
термен  қабысып  күрделенеді.  Сыртқы  фактор  әрекеті 
ландш афтының  өздігінен  дамуын  тездетуі  де,  баяулаіуы 
да, тіпті тоқтатып тастауы да мүмкін. 
Ц
Сыртқьі  күштер  әрекетімен  салыстырғанда  ішкі  күш- 
теР  әрекеті  тез-ақ нәтиже береді,  бірақ ол  ауқымды  террі'- 
торияны  қамтымайды.  Өздігінен  дамып  өзгерген  ланд- 
ш аф тьж ы ң  мысалдарына  тартылған  кәлдерді,  шымдан* 
ған  құм  шағылдарын  жатқызуға  болады.  Бұлардың  да-
Л андш афты ның  қайтымсыз  динамикасын  туындату;| Г 
шы  ішкі  жағдайға  байланысты  әрекет  ететін  факторлар 
қатарына  ландш аф ты ны ң  құрамдас  бөліктері  мен  орта 
арасындағы  және  ландш афты ны ң  құрамдас  бөліктері 
қайш ылықтарын  жатқызады.  Олар  әр  уақыгта  да  қагар 
өрекеТ  етіп,  ландш аф ты ны ң  өздігінен  даму  қабілетін  же-
■
70

муы  екі  сатымсн  өтеді.  ьіршші  сатысы  жас  жағына  қарай
ерекшсленеді,  топырақ,  всімдік  жамылгылары  айта  қа-
ларлықтай  жетіле  қоймаиды,  жер  бедері  аз  тілімденеді,
взен жүйесі болмайды,  құрамдас бөлігі тез өзгергіш  келеді.
Екінші  даму 
сатысында  оларды 
түзетін 
құрамдас
бөліктері  зоналық  және  азоналылық  жағдайлармен
үілесім  тауып,  салыстырмалы  тегіе-теңдігін  сақтайтын
дәрежсге  жетеді,  ландш афтының  құрылымдық  бөліктері 
турақтанады.
Көпжылдық  зерттеу  нәтижесінде  Б.Б.Полынов  (1925) 
нанлшафтыныц дамуының  консервативті  (баяу),  реликті- 
ғи,  прогресті  және  регресті  сипагтарының  болатындығын
авмқтады. 
у
Консервативті  ландшафт  пен  құрамдас бөліктер  толы- 
ьшен  осы  кездегі  жағдайға  үйлеседі  де,  олардың  қазіргі 
гұрақтанған  құрылымымен  сипатталады.  Бұлардың  ай- 
чЬ*н  мысалы  ретінде  Орталық  Қазақстандағы  сортаң  жә-
сораң жерлерді атауға болады. Олардың консервативті- 
у   жыныс  қабатының  литологиялық  құрамына,  жер 
,,ыр гысы  неотектоникалық  қозғалысының  қарқындылы- 
ына, климат жағдайына байланысты болыгі  келеді. Түзіл- 
'ен факторлар  топырақтың  ащылану  процесін  дамытады 
іа,  сортаң  мен  сораң  жерлердегі  ландшафтының  құрам- 
іас  бөліктерінің  динамикалық  тепе-тендігін  тұрақтанды-
Реликтілі  ландіпафг  пен  құрамдас  бөліктер  ерте 
аманнан  жаңа  дәуірге  жеткен  тарихи  процесс.  Реликтілі 
іандшафты 
табиғатта 
сирек 
кеэдесетін 
объектілер. 
«іысалы,  шөлді  жердегі  көзге  сирек  шалынатын  құргақ 
қғар  биогенді  құрамдас  бөліктері  жойылып,  элювийлі 
иөгіндімен  жамылғандықтан,  пішіні  өзгеріп,  қырық 
>ырау 
боп 
тілімденген. 
Реликтілі 
ландшафтының 
ұрамдас  бөліктері  белгілі бір  территорияға  ғана  тарайды, 
деттен  тыс  сипатта  тіршілік  етеді.  Мысалы,  салқын 
анды  жануарлардың  жеке  түрлері  жер  ш арының  кез 
елген 
жерінде 
кездесе 
бермейді. 
Реликтілі 
андшафтының 
құрамдас 
бөліктерінің 
жойылмай 
эқталуы  өзін  өзі  қорғау,  жаңа  орта  жағдайына  бейімделу 
ш дылығммсн  анықталады.
Прогрссті  ландш афт  пен  құрамдас  бөліктер  олардың 
амуының  тоқталмай  жалғаса  беретін  сипатын  кврсетеді. 
Іысалға 
республикадағы 
дала  зонасындағы  орман 
юқтарының  таралуын,  шөлейт  зонасын  түзетін  кешен 
*гі  астық  тұқымдас  шөптесінді  жамылғы  үлесінің 
Угуын,  сораңды  жерге  астық  тұқымдас  шөптердің  өсуін,
71

т.б.  атаугп  болады.  Рссііублпка  жсріндсгі  ланлшафтыпын.  ис 
ылгал  балансыныц  жстіспсуіне  қарамастап.  прогрссті  | |  
синаттағы  дамуыныц  тініырақ  құрамындагы  'ачоггыц  |п  
артуына 
байланысты 
ексні 
дәлслдснді. 
Дсмск, 
лаидіиафтыныц 
дамуында 
мипсралды 
$аг
айналы м ы ны ц да атқаратын  рвлі орасан зор. 
| | І
Ақырыпда,  ландш аф ты ны ц  регрссті  багыіта  да  озге-  I»
регіндігіи  ұмытпаған  жөн.  Мұндай  өзгерістер  қөбінс  жерді 
іт і
 
тиімді  пайдалаіібаудың  салдарына  байланысты  болады.  ]к 
Регресті  сигі.  т а   әзгерген  ландш афт  пен  құрамдас  бөлік-  |д 
тергс  жел,  су  эрозиясы  тілімдеп,  мал  тагітан  тозған  жер 
мен өнімділігі кеміген дақылды, төрт тұлік малды т.б. жат- 
8
 и 
қызады.  Сондықтап  ұдайы  халық  шаруашылығы  айна-ІІД 
лымындағы  жерлерді  жақсартып,  өсімдіктер  мен  жануар- 
лардың тұқымын  асылдандЫрып отыру керек.
Қорыта  айтқанда,  қазіргі  ландіиафтыпың  даму  бағы-  I в 
тын  анықтап  білудің өте  мәнді  ғылыми-практикалық  м а - ||л  
ңызы  бар  екеиін  естен  шығармаған  жөн.  Олар  арқылы  |е 
табигат ортасыпың өзгерісін  күні бұрын болжауға м ү м кін -| 
11 
дік  туады.  Демек,  осы  кездегі  ландшафтыны  зерттеуді  | с 
бүкьт  жер  ш ары  ландш афты сы ны ң динамикасын  болжау 
мақсатына 
бағыгтау 
керек. 
Сонда 
ғана 
табиғат 
байлықтарын  ұтымды  найдаланып,  қорінаған  ортаныцд 
1 1 
заңдылықгарын  танып  білуге,  ландшафт  взгерістерін 
11 
белгілі бір арнаға бағыттаи огыруға болады. 
1 1 1
п
]
ЛАНДШАФТЫНЫҢ ҚОЛДАНБАЛЫ  МӘСЕЛЕЛЕРІ  |
Техникалық  прогресс  жетістіктерін  халық  шаруашы-1 
лыгының  барлы қ  саласыида  кеңінси  пайдалану  а р қ ы л ы і 
еңбек өнімділігін  арттырып, өнімнің өзіндік құнын  кеміту
- 1 
ге  болады.  Ғылыми-техникалық  рсволюция  табигат  б ай -І 
лы қтары ны ң  жаңа  түрлерін  ашын,  халық  ш а р у а ш ы л ы қ і 
айналы мы на  қосуда.  Л андш афты ның  құрамы  мен ,құры-1 
лым  ерекшеліктері  сәулет  өнерінде,  инжеиерлік  ш еш ім
-1  
дерде  тиісінше  ескеріліп  отьір.  Егер  ЙЩ  ғасырдыц 
адғында  кейбір  өсімдіктер  мен  жануарлардыц  қозғалу 
.1 
ерекшеліктері 
техника 
тетіктерін 
құрасты руғаі 
пайдаланып,  б  и  о  и  и  к  а  деп  аталатын  ғылым  саласы і  
дамыса,  XX  ғасырдың  екінші  жартысында  г  е  о  н  и  к  а  І 
ғылымы ландшафттануды қалыптастырды.
Ипженсрлік  лаидшафттану  лаидшафтыны 
халық 
ш аруаш ылығының түрлі саласында  найдаланудың қыры 
мен сырын  қарастырады.
72

Жер шары  халықтарынын, кәсіпшілігі ақ аулап, балық 
үстаудан  басталғаны  дәлелденігі  отыр.  Шаруашылықтың 
бұл  саласын  дамытудағы  негізгі  моселе  —  аң  мен  балық- 
тың ортаға  үйлесімді жиілігін  сақтау.
Алғашқы  қауым дәуіріндегі халық санының аздығына 
байланысты  ауланатын  аң  мен  бальіқ  мөлшері  азая  қой- 
ған  жоқ.  Демек,  адам  әрекеті  мен  территориялық табиғат 
кешендерінің  араеында  қайшылық  болмады.  Сондықтан 
табиғат 
байлықтарын 
пайдалануда 
табиғат 
құбылыстарын,  процестерін,  ландшафтының  даму  заң- 
дылықтарын білу, тану қажеттілігі'тумады.
Кәсіпшіліктің  келесі  сатысында  егіншілік  пен  мал 
шаруашылығы дамыды.  Егіншілік халықтың өзен бойын- 
дағы  құнарлы  жерлерге  қоныс  теуіп,  орнықты  өмір  сүру- 
леріне себепші болды. Тұрақты  қонысқа орныққан  халық 
егіншілікті  мал  шаруашылығымен  ұштастыра  жүргізді, 
шаруашылықтың  басқа  да  салаларын  дамытты.  Осылай 
ландшафтынып,  құрамдас  бөліктерінің құрамына  күрделі 
өзгерістер  енді.  іСоның  нәтижесінде,  бір  жағынан,  ланд- 
шафты  азса,  екінші жағынан,  олар  жетіліп,  түрленіп  жана
сапаға ие болды.
Ландшафт  пен  адам  әрекеті  арасындағы  қайшылық, 
әсіресе  халықтың  жиі  қоныстанған  жерінде  мейлінше 
шиеленісіп, табиғаттың жағымеыз  құбылыстарын  жиілет- 
ті. 
Мұндай 
құбылыстар 
ландшафттану 
ғылымы 
қалыптасқанға  дейін  бір  жақты  қарастырылып  келді. 
Табиғат  байлықтарының  бір  жақты  пайдаланылғанын 
құрлық  бетіндегі  орман  алқаптарының  ықшамдалуынан 
көруге 
болады.  Егер  бұдан  1,5  мың  жыл  бұрын  жер  шары 
құрлық  бетінің  47%-ін  орман  алса,  оның  ауқымы  қазір 
27%-ке 
дейін  кеміді.  Ресейдің  европалық  бөлігінде 
ХҮН 
ғасырдың  соңынан  бері  қарайғы  уақьггта  орманньщ 
үштен  бір  бөлігі  жойылып  кеткен.  Орман  алқабы  көлемі- 
нің  тарылуы  су 
және 
жел  эрозиясының  күшеюіне,  ылғал 
балансының  кемуіне  әсер  етті,  ауаның  шаң-тозаңнан
тазаруын кемітті.
XIX—XX 
ғасырлардағы 
техникалық 
прогрес
табиғатты 
зерттейтіи 
ғылымдардың 
жаңа 
сатыға 
көтерілуіне,  жаңа  ғылым  сатьшарының  қалыптасуына 
мүмкіндік  береді.  Мұндай  сала  қатарына  биониканы,
геониканы, ландшафттануды, т.б. жатқызуға болады.
Ландшафттану  —  территориялық  таоиғат  ксшендері 
мсн 
олардың  табиғат  байлықтарының  географи• <лық 
орналасуын,  халық  шаруашылығы  айналымындағі  і  рө- 
лін, 
ландшафтының  қолданбалы  мәселелсрін  зерті ейтін
1 0 -5 3 6
73

ғылым.  Л андш аф ты ны ң  қолданбалы  мәселелерін  зерт- 
теудің маңызьі табиғат байлықтарын халық шаруашылы- 
ғы айналы мы на қосу ісінде кұн сайын  артып отыр.  Мыса- 
лы,  республиканың  орталығы  мен  солтүстігіндегі  егістщ 
жерлер  топырағының  жел  эрозиясына  ұшырауы  жәие 
онымен  күресу  жолында  белгш енге^даш іш афттанудьщ  
қолданбалы  мәселелері  ретінде  күн 
__
Осы  сияқгы  көптеген  көркі  кез  тартатын  саялы  жерлер 
ландшафттарында  құрамдас  белік  аралы қ  тепе-теңдік
кеоеюше
ландшафтыны
ганудың  қолданоалы  мәселелерінің  бірі  болып 
саналадьХ  Ландшафтганудың  қолданбалы  мәселелеріне 
ландш афтьш ы ң  инженерлік,  сәулетшілік,  медициналық, 
т.б.  мәндерін  зерттеп  білу де  жатады.  Ландшафтыны  қол- 
данбальі  мақсатоен  зергтегенде  табиғат  пен  адам  қоғамы 
арасындағы  байланысты ң  жағымды  жақтарын  қарасты- 
рып, есімдіктер мен  жануарлар дүниесінің екілдерін  асыл-
тер  мен  тәсілдерді  таба  білу  керек. 
— ;емек,  ландш аф ты ны ң  табиғат  байлықтарын  пайдала-
нуда оеліізі бір уақытта  ғана енім  беріп, динамикалық те- 
гіе-теңдіпн  сақтайтын  қайтымды  құрамдас  бөліктерін  ға- 
на халық шару;  цылығы  айналы мы на қатыстыруға бола- 
ды, 
ал 
қалғандарын 
ландш аф ты ны ң 
құрамдас 
оөлікгерінің 
гізбекті байланыстарынан  ажырап  қалмастай
епп сақтау керек.
Л андш аф ты ны ң табиғи байлықгарын еселеп арттьша- 
тын  әдістер  кеп-ақ.  Сондықтан  белгілі  бір  айм ақты ң  ха- 
л ы қ   шаруашылығын,  )ның ішінде  ауыл  шаруашылығын 
қалыптасгыруда  кез  келген  дақьілдарды  немесе  малды
өсіре  беругс  оолмайды.  Егістік дақылдар  мен  мал  тұқым- 
дарын  аудаңдастырып,  мол  енім  беретін  түрлерін  есіоүге 
тиіспіз.  Бұл  жолда,  сөз  жоқ,  белгілі  бір  айм ақты ң  эколо-
дақылдар  мен  мал  тұ- 
қымдары жергілікті жер жағдайымен  үйлесім тапқанда ға-
н аж ар аты л ы с  берік тұрақтанады.  Демек,  зауыт,  фабрика
электр  сіанциясы ,  кен  орындары  сияқты  енеркәсіптік
қалды қ
циклге
-х^ідық  заттары  оолмайтын  өндіріс  қана  ландшаА- 
ты ны ң  тазалығын  сақтай  алады.  Зат  алмасу  п р о ц ^
тапАСПаИТЫН  керекс,3>  лас  Қоқыстардан  таза  ландша»  »т-
б а й ^ л а Т ы   м ° ЛОТ
ЛЫҚ  ЖЗ!
2
І ЙДЬЩ  І Ң
В
  жақтары 
баиқалады.  Мұндай  ландш аф ты ны ң  типтік 
м с п е п и п ^
74

қарастырып,  олардың  құрамы  мен  морфологиялық түзі- 
ліс  құрылымыньін,  даму  заңдылықтары  бойынша  жер 
беті  ландш афты сы ны ң  басқа  түрлерінің  экологаялық 
жағдайын  жақсартуды  ландшафттанудың  қолданбалы 
мәселесінің негізгі бір түрі ретінде зерттеу керек.  /
Қандай  ландш афт  болсын  жылу  мен  ылғал  балансы- 
ның  қатынасына  байланысты  қалыптасады.  Бірақ  олар 
жер  ш ары н ы ң   барлық  бөлігінде  бірдей  мөлшерде  тарал- 
маған. Суық белдеуде жылу, құрғақ шөлді аймақтарда ыл- 
ғал  жетіспейді.  Сондықтан  жылу  мен  ылғал  балансының 
қатынасын  теңестіру  де  ландшафттанудың  қолданбалы 
мәселесінің бірі болып саналады^Алайда, суық белдеулер-
ғаі
де  жетімсіз  жылу  мөлшерін  ылғал  балансымен  теңестіру 
әдістері әзірше  шешімін тапқан  жоқ. Ал құлазыған шөлді, 
бетпақ даланы  канал, тоған  және жер  асты  суымен  сулан- 
дыру  арқы лы   ылғал  балансын  арттырып,  жылу балансы- 
мен  теңестіруде  азды-көпті  тәжірибе  жинақталды.  Қазақ- 
станда  егістік  пен  шабындықты,  мал  жайылымын  сулан- 
дыру  үшін  ірі-ірі  су  жүйелері  Шардара,  Тасөткел,  Қапша- 
ғай,  Бұқтырма  су  қоймалары,  Ертіс-Қарағанды  каналда- 
ры  салынды.  Бартоғай  су  қоймасынан  тартылған  Үлкен 
Алматы  каналының  маңындағы  мыңдаған  гектар  жер 
ылғалға қанығып, халық игілігіне пайдаланылуда.
Қолданбалы  ландшафттық  зерттеуде түзілістік талдау, 
экономикалық  баға  беру,  баланс  құрастыру  сияқты  әдіс- 
тер кеңінен  қолданылып оты р.'Г'
Қандай  да  болсын  ландшафттық  зерттеу  ландшафт 
картасын  жасаудан  басталады. Ландшафт  картасын  жасау 
процесінде  зерітелетін  аудан  ландшафтысының  таксоно- 
м иялы қ  бірлігі  мен  морфологиялық  түзілісінің  құрылы- 
мы  талданып,  жүйеленеді.  Қолданбалы  мақсатпен  жаса- 
лынатын  ландш афт  картасы  жалпы  ғылыми  анықтама 
жинақтау  ушін  жасалатындарынан  қарапайым,  найдапа- 
нуға  қолайлы  болуы  арқылы  ерекше  кдаге  түседі.  Олар- 
ды ң мазмұны  халық  шаруашылығы  салаларының  қаже- 
тіне  қарай  қосымша  аналитикалық  (талдау)  мағлұматта- 
рымен  голықтырылады.  Мысалы,  ландшафт  картасы 
егінжайды Ьрналастыру үшіп жасапса, онда  міндетті түрде 
топырақ  Жамылғысының  құнарлылығы,  минералды 
тыңайтқыш тардың  қандай  түрін  қажет  ететіні,  өніп-өсу 
кезеңіндегі  күн  сайын, т.б.  қосымша  маглұматтар  көрсеті- 
леді.  Мұндай  мағлұматтар ландшафт картасының түсіні» - 
темесінде  беріледі.  Көпжылдық төжірибеге  қараганда  осі  < 
түсініктемені  кесте  түрінде  берген  жөн.  Сонда  ғана  терри
I

ториялық  табиғат  ксшендерш  бірімен-бірін  салысгырып, 
олардың тиісті мәнін анықтау оңайға түседі. 
1
Ландш афтыиы  ииженерлік  өнерде,  сәулет  өнеріидсі 
медицинада,  ауыл  шаруашылыгында  және  басқа  мақсат-
тар  үшін  паидалаиғанда  оларга  экоиомикалық  жағынан 
баға  беруді  қажег  етеді.  Ландш афтқа  экономикалық  бағаі 
беру өте  күрделі  жұмыс,  бұл  жолда  жинақталған  тәж ірибя 
тиянақты тұжырым  айтуга аздық етуде. 
■
Ландш афтыны  халық  ш аруаш ылығының әр түрлі са-| 
лаларында  қолданбалы  мақсат  үшін  пайдалануда  олар- 
ды ң табигат  жагдайы  мен  ш аруаш ылық зардабы  арасын- 
дагы  балансын  есептсп,  ландш аф ты ны ц  құрамдас  бөлік- 
тері  аралық  тізбекті  балансының тепе-теңцігін  сақтау  көз* 
деледі.  М ұның 
өзі 
әрбір  айм ақты ң  облыс  пен  ауданның,! 
ш аруаш ылықты ң табиғи-экономикалық жагдайын толық 
дәрежесінде  ескеретін,  гьшыми  жағынан  негізделген,  жан- 
жақты  ойластырылгаи  егіншілік  жүйесін  енгізуді  талап 
етеді.  Мәселен,  егістік жер  мен  мал  жайылымын  пайдала-І 
ну  барысында  көгі  танапты  жүйені  енгізу  тиімді  болып 
шықты.  Баланс  әдісі  жер  асты  суы,  ағаш  қоры  сияқтыі 
қайтымды  табиғат байлықтарын  игеруге  өте  қажет.  Өнер-| 
кәсіптік  құрылыс,  қала  салуға  жарамды  жерлер  мен  рск-| 
реациялық  обьектілерді  пайдаланғанда  да  ландшафт  зат 
алмасу  ироцесгерінің  нәтижесінде  жиналган  қалдық  зат- 
тарды  кәдеге  жаратып,  оньщ   зиянды  әсеріне  қарсы  тұра |  
алатындай  дәрежеде  даму  керек.  Ландшафт  шаруашы- 
лы қты ң қалдық заттарын толығымен  сіңірмей, оның кері 
әсеріне  қарсы  тұра  алмаса,  ластанады,  қолданбалы  мәні- 
нен  айрылады.  Мысалы,  бүгінге  дейін  біршама  жақсыі 
сақталды  деген  Бурабай  көлінің  суы  тартылыгі,  таяздаиа 
бастады,  оны ң  деңгейі  соңғы  отыз  жыл  ішінде  екі  метр 
төмендеи  кетті.  Себебі  Бурабай  көлінен  өндірістік  мақсат 
үшін  су  квп  алынады.  Атап  айтқанда,  оны ң  суын  Шор- 
танды  құс  фабрикасы  пайдаланады.  Курортты  өлкенің 
дәл оргасында орналасқан бұл фабрикада су рәсуа етілуде. 
Көкшетауда*ы  Орман-тоғай  ғылыми-зерті'еу  институгы 
бұл  мәселемен  жәндеп  айналыснайды.  Осы  кезгс  дейін 
бұл  өңірдегі  орман-тоғайды  азайтпаудың,  өзен,  көлдерді 
сарқылтнаудың жобасы  жасалынбаған. 
Ш
Л андш аф ты ны ң  қолданбалы  мақсатнеи  зерттелудегі 
баланс әдісі  олардың келешектегі  езгеріс  сииаітарын  күні 
бұрын  болжауға  мүмкіндік  береді/Қандай  болжау  болсын 
белгілі  бір  өлшеммен  жүргізі^еді.  Ол  кепжылдық,  жы  і- 
дық,  маусымдық,  айлық,  онкүндік,  тәуліктік  болын  бе. «і- 
неді.  Болжаудың  әрбір  елшемі  әр  түрлі  қатардағы  таксо-

номиялық ландшафт бірлігі  мен  әр  түрлі  қатардағы  олар- 
дьтқ  морфологиялық  түзіліс  құрылымының  сатысына 
сай  *;еледі.  Болжау  арқылы  ландшафтының  жагымсыз 
өзгерісіне  қарсы  ш ар а' қолДанылады  да,  олар  қайтадан 
қалпына келеді.
Ландшафтыны  конструкциялау  арқылы  халық  гасыр- 
лар бойы  қалыптасқан  табиғат  құбылыстары  мен  процес- 
теріне үйлесімді әсер етеді. Ландшафтыны  қайта қалпына 
келтіру  жолында  көбінесе  ылғал  және  топырақ  құра- 
мындағы  минералды  заттар  балансының  маусымдық, 
жылдық,  көпжылдық  режимдері  реттеледі,  агромелиора- 
циялық  жұмыстардың  жүйесі  аудандастырылады,  таби- 
ғаттың  қолайсыз  құбылыстарының  қарқынын  тоқта- 
татын  шаралар ойластырылады.  Конструкциялық әрекет- 
тер  ландшафтының  тұрақты  қасиеттеріне  сүйенгенде 
ғана  жүзеге  асады.  Олар  жергілікті  жер  жағдайына  байла- 
нысты әр жерде әр түрлі болын  келеді, сипаттарына қарай 
түрлі  дәрежедегі  күтімді  қажет  етеді.  Демек,  ландшафты 
ны  пайдалану,  қорғау,  конструкциялық  жолмен  қалпына 
келтіру  кешенді  шешімдерді  қажет  ететін  мәселе  болып
саналады.
Рсспублика  ландшафтысының  түзілу  әрекетін  қажет 
етстін  объектілерге  Тың  өлкесін,  Арал  және  Балқаш 
алқаптарын,  Маңғыстау  өңірін,  Жетісу  бойын  жатқызуға 
болады.  Бұлардың әрқайсысы  жергілікті  жер срекшелігіне
қараи  түрлшіс  жолдармен  қаита  қалпына  келтіріледі. 
Атап  айтқанда,  Тың  өлкесін  түлетуде  жел  эрозиясын  бол- 
дырмау,  Арал  және  Балқаш  алқаптарында  су  балансын- 
дағы  жетімсіздікті  голықтыру,  Маңғыстау  өңірінде  саялы 
жер  көлемін  кебейту,  ал  Жетісуда  ландшафт  кешендерін 
аздырмау  жұмыстарып  атқару  қажет.  Аталмыш  пробле- 
малар  бойыиша  орыпдалып  жатқан  жұмыстар  аз  емес. 
Бірақ  бұл  істс  жүйелілік  жоқтың  қасы.  Дегенмен,  респуб- 
ликалық  экология  орталығы  ландніафтыны  түлетіп,  қай- 
та түзу жұмыстарын бір жүйегс  кслтіретіпіпе сепім  мол.
Ландшафтының  экологиялық  жагдайының  жақсаруы 
бүкіл  халыққа  экологиялық  білім  беру  ісімен  тығыз  бай- 
ланыстьг.|Өй гкеііі  экологиялық  апатты  құбылысгар  көбі- 
не  ауыл  шаруашылыгында  агромслиорациялық  шара- 
ларды,  өнеркәсіпте  технологиялық  жұмыстарды  дұрыс 
магынасында 
орындаматандықтан 
бол ы 
11
 
отырады. 
Мысалы,  Іле  және  Сырдария  еңірлеріндегі  күріш  егілстін 
аймақтардың  дренажсыз  суарылган  жсрлеріндс  топыр  іқ 
астындагы  грунтгың  тұздары  жср  бетінс  шығып,  тсрри  о- 
риялық  табиғат  кешендерін  ащы  сорға  айналдырып
77

жіберген. Осы  сияқты  кен  өндіру  технологиясы  сақталма-  |
ған  Қараш ыганақ  (Батыс  Қазақстан  облысында)  газ- 
Г
мунай  конденсаты  өндірілетін  кеніш  маңындагы  террито- 
Г
риялық-табигат  кешендерінің  ауа,  су  қурамдас  бөліктері  |
грифонмен  ластанып,  өсімдіктер  мен  жануарлар  дуниесі-  |
нің  дамуына,  жергілікті  тұрғындардың  денсаулығына  г
зиян  келтіріп  отыр.  Міне,  сондықтан  да  жалпыга  бірдей  Г
экологиялық  біпім  берген  елде  гана  территориялық іаби
-1
  г
ғат  кешендерінің  дамуында  құрамдас  бөлік  аралығының  Ғ 
тепе-теңдігі сақталады. 
■
 •д/ '»'-  ■
ЛАНДШАФТЫНЫҢ  ТАКСОНОМИЯЛЫҚ БІРЛІК 
| Г
ЖҮЙЕСІ 
Ш  [
Л андш аф ты ны ң  таксономиялық  бірлігі  жер  бетіндегі  і  
территориялық  табигат  кешендерін  физикалық-геогра-
1
Г 
ф иялы қ аудандарға топтастыру немесе бөлшектеу Нәтиже- 
9
  |  
сінде  жүйеленеді.  Әр  өңірдіц взіндік табигат  жағдайының 
[ 
ерекшелікіерін  ескере  отырып,  жер  бетін жеке  аймақтарга 
1
]  
және  олардың  бвліктеріне  бөлуді  фнзикалық-география
- 1 1  
лы қ аудандастыру деп  атайды.  Ф изикалық-геофафиялық X I 
аудандастыру  нәтижесі  елдің  табиғат  жағдайы  мен  бай-Ш{ 
лығын  кешенді  түрде  жан-жақты  анықтап,  табиғат  б а й - «  [ 
лы ғы ны ң  халы қ  шаруашылыгында  игерілуін  қараеты- 
Я 
| 
радьг| Физикалық-географиялық аудандастыру процесінде  ш 1
әр  түрлі  сатыдағы  ландш аф г  бірлігі  жогарыдан  төмен 
щ
 [ 
қарай  да,  төменнен  жоғары  қарай  да  жүйеленеді.і  Жоға- Д  I
рыдан  төмен  қарайгы  физикалық-географиялық  аудан- 
Щ [
дастыруда  ландш аф ты ны ң  ірі  бөліктері  төменгі  сатыға  Я   [ 
бөлшектеисе,  төменнен  жоғары  қарай  аудандастыруЩ 
кезінде  төменгі  сатыдағысы  жоғары  сатыдағы  бірлігіне 
топтастырылады.  Басқаш а  айтқанда,  Тландшафтының  1 
әрбір  ірі  бөлігіне  зоналық  және  азоналық  факторлар  әсер 
етеді, 
сондықтан 
бұлардын. 
әрекетіне 
байланысты 
1  
дамитын 
физикалық-географиялық 
бөлшектелу  щ
заңдылығы  физикалық-географиялық  аудандастырудың  ¥ і 
теориялық  негізі  болып  саналадыл  Бұлармен  бірге  ШІ 
географиялық  қ а б а п а   жер  бетінің  әр  түрлі  бөліктерін  I  
күрделі  бір  территориялық  жүйеге  біріктіретін  процесгер 
Щ 
де  (ауа  массасының  циркуляциясы,  өсімдіктер  мен 
жануарлардың орын  ауыстыруы т.б. арқылы) әрекет етеді. 
щ
Бөлшектеу 
мен 
топтастырушы 
процестер 
төменгі  Щ| 
сатыдағы  ландш аф т  бірлігіиде  қарқынды  дамиды  да, 
1 1  
іріленгеи  сайын  баяулай  түседі^  Сондықтан  физикллы қ’  1 !  
географиялық 
аудандардың 
көп 
сатылы 
жүйесі  Я

қшідаиылады,  яғни  ф изикалы қ-геотаф иялы қ  аймақтар
жеке  ш аіы и  оеліктерге  бөлінеді.(Зоналы  бөліктерінё
байланысты  жер  беті  физикалық-географиялық  белдеу-
лерге,  зоналарға,  зона  бөліктеріне;  азоиапық  белгілері 
оойынша  физикалық-географиялық  аймақтарға,  облыс-
байланы?^!Д^Р,а  бөл,НСДІ  Жергілікті  жер  жағдайларына 
—
ІС-   бұлардың  арасынан  аралық  бірлік  бөлінуі
Зоналы қ  қатардағы  ең  ірі  ландшафт  бірлігі  -   геогра-
!ш ™ Ь1 1 т ЛЙ-У-  1ВеЛГІЛІ  бір  тсРР,,торияға  күннеіі  келетін 
жьиу  мөлшершііқ  ортақ  тарауына  байланысты  бөлінетін
тандиіафтмньің жүйесін  географиялық белдеу деп атайды.
ауа Г с с а с ы   ц^ир-
экзо-
алмасуі
генді  гсоморфологишіы*
дың.  жер  беті  суыньщ  ' а п а д і і
өшп-өеуі, 
жануәрларі...... 
қоныс 
аудару 
сш,“ты
қалыптасадьу 
}
 
Й1Ы
ЙСылу  режиміне  қарай  солтүстік  жарты  шардан  аркти- 
калық, 
субарктикалық 
суық, 
солтүстік 
қоңыржай 
солтүстік  субтропиктік,  тропиктік  және  экваторлық  жылы
™ м аУЛдаРбар
7
еД1'  ° СЫ 
бИЩеулеР  " ^ с т і к   жарты
Жылу,  ылғал  режимінің  бірдсй  болуына  байланысты 
топырақ  жамылғысы,  өсімдіктср  және  жануарлар  дүниесі
иен  экзогенді  геоморфологиялық процесінің сипаты бірдей
келет,н  ландш афтыиың  жүйесін  гсограф,°ялык
зояа дсп атайды^ 
иафиялық
ш ш я л ы Г  
а Й М а К '
™
Қ,  непз' 
(тектоникалық 
құрылымы) 
тұтас
ӘНе  плиталы  жазықтар,  қатпарлы-жақпарлы
Г м
1
Г - ей' аНіР“
  доуірлеріңцегі  тектоникалық
1 ЖГ ' ° ртаҚ’  ^ аі5Р°.жеР бедер'  мен  макроклиматы  бірдей 
2
™ £  
*  биікпк  белдеулі  ландшафт  құрылымында 
д 
ерекшеліктері  бар  құрлық  бөлігінен  тұрадьу Жер 
қьіртысының  нсотектоникалық  қозғалысы  мен-  теңіз 
трансгрессиясы 
(теңіздің 
құрлықты 
басып 
к е Л
құрлықтық  м ұздануы  мен  олардың еріген  суы  әрекетінен 
оөлшектеніп  жер бедері  мен  климаттың жеке-дара тигітсрі 
арқылы  межеленстін  жасы  ортақ,  зоналы  немесе  биік 
ік 
велдеулі  ландш аф т  құрылымында  өзіидік  ерекшелікт*  рі
қалі
Азоналық
79

бар  физикалық-географиялық  айм ақ  бөліктерін  облыс
дейді.  Облыстардың  зоналы қ  немесе  биіктік  белдеулі 
бөліктері  провинцияға,  зонааралық  иемесе  биіктік  белдеу 
аралы қ  бөліктері  өлкеге,  ал  топырақ  пен  өсімдіктер
ж амы лғы лары ны ң  топтары  бойынша  жіктелген  бөліктері
ауданға бөлшектенеді. 
' д
А зоналық  ландш аф ты ны ң  қатарыиа  таулы  аймақ
ландшафтысын  жатқызуға  болады.  Кез  келген  нақтылы 
таулы  айм ақ  географиялық орналасуына,  түзіліс  жолына 
және  биіктік  айы рмасы на  қарай  өзіне  ғана  тән  ландшаф- 
ты ны ң биіктік белдеулерімен сипатталады. 
И
ЛАНДШАФТЫНЫ  ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ 
\
Ландш афтыны зерттеудің әдістемесіне  герриториялық 
табиғат  кешендерінің  қазіргі  жай-күйлерін,  табигат  құбы- 
лыстары  мен  процестерін  көз  мөлшер бойынша жәие тех- 
никалық құралдар  арқы лы   бақылау, ландш афг  картасын 
жасау, профильдерін  кескіндеу жатады. 
|
Территориялық табигат  кешендерінің  қазіргі  жай-күй- 
лері  мен  габигат  құбылыстарын,  процестерін  бақылау 
барысыіща  лаіщ ш аф ты ны ң  құрамды  және  құрылымды 
бөліктері арасындағы заттардың, энергия көздерінің алма- 
суы.-жане  оларды ң  негізінде  дамитын  территориялық 
табиғат  кешендерінің  трансформациялану,  түлеп,  туын- 
дап,  қайта  түзілу  жолдары  жатады.  Ал  ландш афт  карта- 
сын  жасау  мен  профильдерін  кескіндеуде олардың  геогра- 
ф иялы қ  орналасу  заңдылықтары  анықталып,  сипаттала- 
ды.  Алайда,  бұл  әдістемені  бір-бірінен  бөліп  қарастыруға 
болмайды.  Бұларды  өзара  сабақтастырып  пайдаланғанда 
ғана ландш афты ны  жан-жақты зерттеп, білуге болады. 
1
Ландш афтыны  зерпеудің  бақылау  әдістемесі  марш- 
руттық зерттеуде  де,  стационарлық  зерттеуде  де  пайдала- 
нылады.  Қазақстан  территориясының  табиғат  жағдайла- 
рыи  ескере  келіп,  бақылау  күпделігінің  үлгісін  төмендегі- 
ше кестелеуге болады. 
. 
■-'щ
1. Л андш аф ты ны ң аталуы, мекен-жайы.
2.  Геоғрафиялық орны.
3. Көлемі (км2), шекарасы. 
|
4. Күнделік толтырушынЫң аты, жөні. 
-\
5.  Күнделіктің толтырылған күні, айы, жылы.
6
.  Л андш аф ты ны ң  тектоникалық  құрылымы  мен  гео- 
логиялы қ құрылысы: 
- 
А
а) тектоникалық құрылымы; 
л
80

») 
іргетасын 
тұзетін 
жыныстар 
(құрамы,
қап ы ңды ғы );
|  
б) 
қаэіргі 
неотектон и кас ы ;
в) 
пайдалы қаэбалары.
‘ 
1
.
 Жер 
бедері:
а) геотектурасы, морфоқұрылымы;
р
 
ә)  морфомүсііп;
б) абсолкгг және сагіыстырмалы биіктігі;
в)  жер  бедсрінің  нсгЬгі  пішіііі  мсн  опьгп,  өлпісмі 
(биіктігі,  тереіщігі,  ұзындығы,  ені,  бсткейлерінің  еңкіш 
бұрышы);
г)  осы  кездегі  гсоморфологиялық  процссі  (су,  жел 
эро иіясына  ұпіырауы, ұгілін дснудациялануы, т.б.).
8
.  Еспе және жср асты суы:
а) сулы  қабатының жер бетінен терендігі; 
ә) су қоры ны ң дебиті (лит/сек);
б) суының тұздылығы  (грамм/лит);
в) суының химиялы қ құрамы;
» 
г) суының температурасы.
сы;
9. Дуа райы ны ң жай-кұйі:
а) ауаның ортапіа тәуліктік температурасы; 
ә)  ауаның  тәулік  іініндсгі  ең  жоғары  тсмисратура-
б) ауаның тәулік ішіндсгі ең төмен температурасы;
в)
 ауаның орташа тәуліктік абсолют ылғалдылығы;
- 
г)  ауаның  орташа  тәуліктік  салыстырмалы  ылғал- 
дылығы;
д)  ауа  ылғапдылығының  орташа  тәуліктік  тапшы-
лыгы;
е) ауаның орташа тәуліктік  ш ық нүктесі;
ж) ауаның орташа тәуліктік қысымы;
з) ауаның күн  шуақтылығы;
и)
 жел бағыты  мсн екпіні; 
к) ауаның бұлттылығы;
л) ауаның жауын-шашындылығы  (түрі, өлшемі).
10. Өзендері:
а) аталуы, ұзындығы, 
алабының аумаіы 
ә) өзен 
торының жиілігі 
(км /км 2);
б) өзен суыиың режимі;
в) өзен  суының шығыны;
1 1 - 5 3 6
81

г) 
өзен 
суының 
халық  ш аруаш ы льцы ндағ^ |
маңызы. 
« I
11. Көлдері:
а) аталуы, аумағы, терендігі; 
ә) суының гидрологиялық режимі;
б) суының физикалық қасиеті;
в) суының химиялы қ қасиеті;
г) биологиялық, т.б. байлықтары; 
"Ц і
д) 
көл 
суыиың 
халық 
шаруашылыгындагы
маңызы.
12. Тоиырақ жамылгылары:
а) 
топырақ 
жамылгыларының 
тині, 
тур|  |
қалындыгы; 
":.г *' 
--3®
ә) механикалық құрамы; 
Ш
I
б) қорда қоры; 
*  Л
в) рН  көрсеткіші; 
\  
іИ
г) ылгал  қоры; 
Ш
д)  қордалы  горизонттары  және  олардың  қысқаша
сипаттары; 
» 
•=• 
'  .
е) тоиырақ  жамылгысының  құнарсыздаңуы,  неме-
се өңделіп  құнарлануы. 
’ 
:'щ|!
13. Өсімдік жамылгылары: 
.эд
а) өсімдік жамылгыларының түрлері, типі; 
"щ  
ә) орман  ағаш тарыпың түр құрамы; 
л щ
б) бұталарын  құрайтын жыиыстар; 
' :. Я
в)  шөптесінді  жамылғыларының  негізгі  жәие 
қосалқы түрлері; 
•..,
г) шөптесіндерінің оиіктш, жишігі, өнімдшігі;
д)  өсімдік  ж амылгыларынының  адам  әрекетінев 
өзгеруі  (ормаи  агаш тарының  кесіліп,  өртенін  жойылып 
кетуі немесе  қайтадан  қалнына келуі, шөптесіндерінің мал 
тұягымен  танталуы,  шабындықтарын  арамшеп  басмп 
кетуі, т.б.); 
/Ш
е)  дәрі-дәрмек  үшін,  т.б.  пайдаланылатми  нсімдік- 
тері; 
.  "■ 
.
ж)  қорғау  қамқорлығына  алынып,  Қызыл  кітапм 
енген  өсімдіктері; 
, 
Щ
з) генофонһ қорын  құрай+ын өсімдіктері. 
Щ
14. Жануарлар дүниесі: 
| И
а) 
жергілікті 
жер 
жағдайыиа 
бейімделген
жануарлар түрлері; 
| |
ә) басқа жақтан  ауып  келгсн  жануарлар түрлері;  ж

ЕГ 
б)  ац  ш аруаш ылығының қорын  құраитып жануар- 
лартүрлсрі; 
. 
.  м ._гв
із)  халық  шаруаіш>ілып>ша  нұқсан  келтірсгін  зиян-
кесті жанүарлар  і үрлсрі;
1Г 
г)  қоргау  қамқорлыіъіна  алыньш,  Қызыл  кітапқа 
снгсн  жануаі*/іар түрлері;
г  
д) жануарлар дүниссінін, адам  әрскстінен  взгсру  си- 
паттары.
15. Фснолоіиялық құбылыстары:
|  
а)  көктсмде  байқалатын  құбылыстары  (күш,  ұзақ-
ММ V  V 
V  V  \   *
Г  
’ ә)  жазда  байқалатып  құбылыстары  (күні,
Ғ 
’ б)  күздс  байқалатын  құбылыстары  (күні, 
тыгы), 
ста  байқалагын  құбылыстары  (күш,  ұзақ
тыгы).
16. Ландніафт құрылымы:
а) ландпіафг құрылымының жалпы сипаты,
ә) басты  қоныстар түрі;
б) қосалқы қонысгар түрі; 
.
в) қоныстарының физиоиомиялық оелгшсрі;
|Л ландш афг срскшелігін  анықтаушы қоныстар;
д) ландш афт динамикасының даму тенденңиясы.
'7
  ^ )  "ландшафтыпын,  қүрылымдық  бвліктсрі  мен
Р ^ І ^ а м и Щ
^ і Ж
Ә п   6¥зыл.-аи 
лаилп.афт
баЛІКГСб); лап д п іаф г...........  халы қш аруаш ы льн ъш да  пай-
Даланылуы;а | | ( і | а ф п | | | | | | і   адам  эрскеті„ ен  қүмарлану
ЖОЛааРг‘) ;ланлш аф гы ньш   адам  арскстінсн  құнарсыздану
ж о л д а р ы ^ Ідшафты ны ц   қоргау  қамқорлыгына  алынган 
құрамы  жәнс құрылымды беліктсрі.
18. 
Ландшафгыдағы 
қайтымды 
және 
қайтымсыз 
табигат құбылыстары  мсн  нроңсстері:
а) жсрдің сілкіну 
қ о  
ігалыстары, 
ә) ссл  тасқыны;
б)  қар кніпкип;
83

.  в) өрт шыгу; 
/Щ
г) індет ауруының таралуы, т.б. 
Щ
Бұл  аталған  оқиғалар  түрліше  бағадағы  (градуш 
грамм,  миллиметр,  процент, балл,  т.б.)  сан  көрсеткіштері- 
мен  белгіленеді  де,  дискретті  қатар  құрайды.  Оқиғалар- 
ды ң  дискретті  қатардағы  көрсеткіштері  бойынша  ланд- 
шафтыны  танып-білу  мүмкін емес. Демек, танымалды тұ- 
жырым шығару  үшін дискретті қатардағы оқиғаларды ин- 
тервалды  қатарға  жинақтау керек.  Бұдан  кейін  ғана оқиға- 
ларды ң максимальды, минимальды және орташа шаршы 
ауытқуын, фактор  мен  құрамдас  бөлік  арасындағы  корре- 
ляц и ялы қ коэффициентін анықтап сипаттауға болады.  .§ 
Енді  мысал  ретінде  1987  жылдың  мамырындағы  Ал- 
маты ны ң  тәуліктік  ауа  температурасы  (X)  мен  ш ы қ  нүк- 
тесінің  (Ү)  дискретті  қатарын  құрастырып,  оқиғаларын 
интервалды  қатарға  жинақтап,  X  фактор  мен  Ү  құбылыс 
оқиғаларының  максимальды,  минимальды,  орташа  мән-| 
дерін  және  корреляциялық коэффициентін  есептеп  ш ы ға| 
райық. 
. 
'Щ
1-а м  а л.  X фактор (ауа температурсы)  мен  Ү құбылыс 
(ш ы қ нүктесі) оқиғалары ның дискретті қатарын тізу. 
1
2
-к е с т е 9
ГКүндер- Гх  і°  с
о 
1 
п Күн-
X  г   с
Ү  1°  С Күн-
X  1°  С Ү  Г~С1
Ідіц  к/с
дердіц
л
дердің
Іу—
—
--7-  /  —
қ/с
қ/с
1 
|| 
10.1
2,7
11
17,5
7.1
21
13,1
-  —  .  -ч
10,4
2
 
і!  іб ,о
і 
4,0
І 
12
21,5
7,1
22
17,9
10,9
з  
1
12.3
і 
7,1
13
23,4
7,6
23
20,3
і 
8,0  5
8Л   {1 
7.3
14
25,6
9,9  !
24
23,3  І
1
 
8,2  1
8,4  !!  1,3 
!
15
27,9
10,4
25
24,9
10,9
6
10,6  I
1.3
16
27,7
10,9
26
23,7
7,0
15,2  1 3.4
17
26,4
9,7
27
27,4
10,4
8
19,9
.1.9
18
20,8
12,1
28
23,3
14,5
9
18,6
2.5
19
11,6
9,8
29
26,3
12,7  І
10
11,2
9.2
20
21,5
8,9
30
26,2
14,1  «
1_............
1
------- ---- 1----------
- Л
--- --- ---  1
31
27,2
12,2  |
2-а  м  а  л.  2-кестеге  тізілген  X  фактор  меп  Ү  құбылыс- 
ты ң дискретті  қатарып  иптервалды  қатарга  жинақтау.  Ол 
үшін  X  фактор  мен  Ү  құбылысгың  интервалды  шамасы 
есептелінеді. 
_ 
Щ
X 
-  X  . 
27,9 -1 0 ,1  
17,8 
1
№ П  
ШіП 
у
 
і  
7
Хһ ------------------ ----------------------- ----------- £5 3- 
I
1  +  3
, 2
1
  +  3,2 х 
1
,5 
5,8 
I
чл.

X 
-   X 
14,5 -   1,3 
13,2
І П   ------------------~------------ ---------------- ~~—
----------- 
х  
щ
-
'
1
 +  3 , 2 1  +  3,2 х  1,5 
5,8
3-а  м  а 
;і. 
Хһ  жәие  Үһ  интервал  шамалары  арқылы  X 
фактор  меи  Ү  құбылыс  оқигаларын  корреляциялық  тор- 
көздер кестссіне орналастыру.  (3-кестеге қара.)
4-а  м  а  л.  X  фактор  мен  Ү  құбылыс  оқиғаларыныц 
орташа мәндсрін  анықтау.
* т ,  
31
_  
^Ү-ГП  у 
255,5
Ү =  ---------у— ------------ --- 8,2.
* Г П у  
31
5-а м  а л.  X  фактор  мен  Ү  құбылыс оқиғаларыныц ор- 
таша ш арш ылы  ауытқуларын'(дисперсиясын) анықтау.
Л  
<у>  * 
_
 
1,4230,50
._ДПх 
- X  
2
 = ................. -19,9* =  52,59'бұдан
1171* 
31
X 
-  
7,3; 
6
 у  =  
----- у і
2504 
І !
8,2
2
 =  12,7;бұдан6 у =\/і2?7 =  3,6.
31
6
-а  м  а л.  X факгор мен  Ү кұбылыс оқигаларыныц  корре 
ляциялы қ коэффициентін анықтау.
Х Ү -Х   .  Ү 
г .. ........ .........; мұндағы
6х*6 ү
^ Х Ү *   Мху  ' 
5405
ХҮ ......................... г г ----------   =  178ліемек
Я ц х у  
31
178—19,9 *  8,2
73 *  3,6
0,67

=
М
и
х
х
£
л
!эО 
1
гм
'
>
 Іі 
! !
X 
!
гм
1 * 0
 
I
‘ 
Е 
1 
X
[т  
}  х
 
! 
^  
:
I  ;
I + —   | 
і— • X
х*о
1/1г-чм
Т^Г4*0 
ГЧ+ | 1
***—-<«**■. -
—.
.
 . 
Аи
ГМ •  1
е  
;О*.
х
ГО
>
00
! 
Е
гм 
і
> •
Е
гч
N
і
гм

жүктеу/скачать 9,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: