Л а ндшафтта ну
жүктеу/скачать 9,71 Mb. Pdf көрінісі
|
94 пг | зиясына қарсы шара қолданып отыру керек. Грүнт пен ■ топырақ құрамындағы ылғал қорын сақтау, толықтырү топырақ құнарын минералды және органикалық тыңайт- қыштармен тыңайту жерді тиімді пайдаланудың бірден- | бір жолы болып саналады. к Қарашірігі шамалы жерлсрдегі әр түрлі шөптесінді- іетегелі-ооз өскен куаң дала. Мұндай дала Батыс Қазақ- стан, Ақтөбе, Торғай, Қостанай, Көкшетау және Павлодар облыстарының территориясында дамыған. Табиғи ланд- шафтылы жер бедерінде саздақтан түзіліп, жон-жон бо- Діып келетш қат-қабатты жазық, саздақ пен саз балшық- тан түзшген ат жалды өзекшелі көлтабанды жазық саз балшықты және саздақты-құмайтты жонды*төбелі дену- дациялық жазық, саздақты-құмайтты сатыланған аллю- вийлі жазық басым болады. Мұндай жазықтарда шіріндісі шамалы қара топыраққа өсетін әр түрлі шөптесінді- боздан, әр түрлі шөптесінді-қызыл боздан және көдеден тұратын.өсімдік жамылғысы тараған. Ландшафт кешен- дершде шалғынды-далалы және далалы сортаң жерлер жиі кездеседі. Суодоминант типіне жататындар: байрақты @рман шоқтары өскен жыралар мен сайлар, шалғынды ІЕӘне бұталы суффозиялық ойыстар, тұзды және ащы «өлдер маңына тараған борықты және қатқылды сорлар. Қарашірігі шамалы жердегі әр түрлі шөптесінді-боз өскен қуаң далада да егістіктің үлесі жоғары, 60%-ке дейін ветеді. Мұнда да экологиялық ортаны жақсарту шара- ларына жел, су эрозиясын болдырмау, грунт пен топырақ жамылғысының ылғал, тұз режимін жақсарту, жер құнарын арттыру, т.б. жатады. щ; Күңгірт қызыл қоңмр топырақты жердегі бетегелі-боз іскен қоңыржай құргақ дала. Мұндай даланың ірі мас- сивтерін Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Торғай, Ақмола, Щавлодар облыстарынаң көптеп кездестіруге болады. кабиги ландшафтыларының әр текті түзілуі биоклимат жағдайына байланысты едәүір дәрежеде бір деңгейге келген. Климаты қоңыржай құрғақ континентті, ьшғалдану коэффициенті 0,45—0,35. Бұл өңірдегі ауыл шаруашылығында жарамды жерге мыналар жатады: лесс |өрізді саздақтан, қиыршық тасты саздақтан түзілген Құрылымдық, денудациялық, ұсақ шоқылы делювийлі- □ролювийлі жазықтар мен Саз балшықтардан түзілген көлтабандық-аллювийлік жазықтардың күңгірт қыэыл |о ң ы р топырағыида өскен ксерофитті әр түрлі шөптесінді — бетегелі-бозды дала; жыралар мен сайларға тараган байрақты орман цгоқтар. Дала ойыстары мен Іөлтабанның қара сулы жайылмасында шалғын, шұрат, тартпа сорлар, қатқылды сортаң дамыган. Күңгірт қызыл 95 қоңыр топырақты жердегі бетегелі-боз өскен қоңыржаи құрғақ далалы қ егін жай, ш абындық, жайылым ретіңде пайдаланылады. Жерді тиімді пайдалануға бағытталган шаралар грунт пен топы рақ қабаттарының ылғалы мен құнарын арттыруды қажет етеді. Нагыз қы зы л қоңыр топы рақты жердегі бозды-бетеге өскен құрғақ дала. Бұл зонаны ң шекарасын жай көзбен ажырату өте қиын. Бақьшау кезінде және ландшафтыла- рын карта бетіне түсіру барысында климатының құргақ Іконтинеттігіне (ылғалдану коэффициенті 0,35—0,27) сор- таңды топырақ үлесінің басымдылығына (60%) байла- нысты ландш афт құ ры л ы м ы н ы ң кешендерінде сораңды сордың кеңінеи таралуын' егін түсімінің тұрақсыздыгын, топырақ ж амы лғысы ны ң жел эрозиясына ұшырағышты ғын, т.б. ерекшеліктерін байқауға болады. Табиғи ланд- шафтылар төмендегіше тізбектеледі: жер бедерінің өзекті қолаттары, далалы ойыстар, көлшіктер кездесетін саз бал- шықтан түзілген теңізтабанды тегіс жазықтардың нағыз қызыл қоңыр, шалғынды қы зы л қоңы р топырақты жер- леріне өскен бұталы-бозды-бетегелі дала; саздақтан түзіл- ген түйетайлы абразиялық ж азықтарды ң қызыл қоңыр сортанды ю п ы рақтары мен көл маңындағы сор басқан жерлеріне өскен жусанды-бетегелі дала мен шалғын; саз- |дақты жыныстан түзіпгең ‘жонды-белесті жазықтардық д Ц щ ^о л ар д ы тілімдеген ацғарлардың, сай-салалардың қызыл күрең топырақты, шалғынды топырақты жерлері- не өскен бетегелі көделі даламен шалғын; құмайтты саз- дақтан, құмпан түзілген сагылы ежелгі аллювийлі жазық- тар мен құмды ш ағылдардыц кы зы л күрең карбонатты және құмды топырағына өскен бұталы, шалғынды дала. Бұлармен бірге ландш афт кешендерінің құрамында шал- ғынды-сортаң мен сор бар. Жер бедері ойысты, өзекті, қолаіты болып келеді. Ж алпы нағыз қы зы л қоцыр топы- рақты жердегі бозды-бетеге өскен құрғақ дала егісіне жарамды жер үлесі 10—30%-ісе, ішінара 40—60%-ке жетеді. Бұл жер негізінен жайылым үшін пайдаланылады. Мунда Да жерді тиімді пайдаланү үшін агромелиорациялық жұмыстаржүргізукерек. ; Дала зонасы ландш аф ты сы ны ц Ж айы қ және Ертіс өзендері өңірінде жасыл желекті болып келетін орманды және шалғынды ландш афтысы мен ерекше көзге түседі. лардың қалыптасуына өзеннің көктемгі толысуы салда- рынан арнадан ш ығып жайылған судың грунт пен топы- рақ қабатын ылғалға қанықгыруы әсер етеді. Осылай интразоналы ылғалдануға байланысты өзен аңғарларында орманды, ш алғынды топы рақ жамылғысы түзшіп, оларға емен, қарағаш, тал, терек ағаштары мен іI 1 I 96 итмұрыи, ыргай сияқты оұтйлар, оидайық, сркскшни, арпабас, сұлыбас сияқты дәиді дақылдар мси шөитссіидср өсксн. Мұпдагы агаштар мсн бұталар ылгал сақтагыш рөл атқарса, шептсоінді нсімдіктсрі шаоындық ретінде иайдшіанылады. Жалны Каіақстап жсріпдсгі дала ландшафгысы клн- % * магтың аимақтық срскшсліппс оаилапысты гнрг онліккс бнлінсді. 1) Қазақстандық Шығыс Кпроііа жаімгыныц даласы. Жалны Сырт қыратының солтұстік-шыгысын, Орал алды жәнс Жсм үстірттсріиің жопды-бслссті, қат-қабаггы дснү- даңиялы жагіықтары мсп Каспий маңы ойиатыиың тсңіч- табанды тсгіс аккумуляциялы жазықтарын алып жагыр. Мұнда яалаігьш, барлық 'іона бнлікгсрі түгсл кс.ідсснсйді. Ландшафтысы қоцыржай копғинсптті климат жагдайып- да қалыптасқан. Жауын-шашыны жыл бойы біркслкі. О ш д ы қ тан табиги ландшафтысы шымды гонырақты жерисргс өсстін дәпді швнтссіннсп түэІлгсн. Ғ.гістіккс жарамды жерінс дәиді дақылдар сгілсді. | 2) ТоргаП төргкүлді даласы. Бұл бнлік нсгі ііпсн Торгай устіртіиің сатылы тнрткүліндс тараган. Торгай даласы тсңі щік жонс контиисптпк шнгінділсрдси түзілгсн. Тнрт- күлдіц жогары және оргацғы ослдсулсріпдс кссрофигп дала орналасқаи. Ал тнмснгі бслдсуіндс галофи іті піалгын меп сортац, аіцы сор дамыган. Ландшафгылардьш. бұлай ксстслснулсрінс байланысгы шаруашылыққа жарамды жсрлсрі қосымша мслиорациялық шараларды қолдапу- ды қажст етудс. 3) Сарыарқа даласы. Мұида дала тонасыпыц барлык бөліктері дамыгаи. Мұндагы ұсақ шоқылы тау жұрпақта- рыпың тосқауылды-орфогрсіфнялық әссрінсн жауып- шаінып молырақ (жылына 300—350 мм) түссді. Бұл бнлік- тсп ұсақ шоқылы тау жұрнакгарыпыц арасындагы жаіықтары түгслдсп спспк жср рсгіидс паидалапыла;іы. Оларга дәпді дақылдар сгілсді. 4) Казак.стандык Батыс Сібір оіінатыныц даласы. Бұл дала Батыс Сібір жазыгының оцтүстік бнлігіндс гарагап. Жср бсдсрі жа:и>іқ, климаты қоңыржай конгинсп гті, топы- рагы құиарлы. Ландшафт құрылымында егістіктін, үлссі мол, кнл аралы қ массииіндс 80—90%, кнл маңілпда 50—70%, жонды дснүдациялы жалыгында 40-60%. ШНЛЕИТ ЗОКХАСЫНЫН ЛАІІДШАФТЫЛАРЫ ТммС Бұл зона Каспий маңь: ойнатынан ДлтаГиа дсйіи 2900 км-ге созылгаи, жалпы кнлемі 44 млп.га псмссе рссиубли- ка тсрриториясының ,1іо%-і. Нсгііінсн Каеинй мацы ойпатының солтүстігінде, Орал алды үстіртінің, Торғай төрткүлді жазығының және СарыарқанЫң оңтүстігшде Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Торғай, Қостанай, Жезқазған, Қарағанды, Семей облыстарының герриториясында тара- ған. Жер бедерінің кешендерін теңізтабанды, көлтабанды, аллювийлі, эолды, пролювийлі, денудаңиялы жазықтар мен ұсақ ш оқылы тау жұрнақтары түзеді. Климаты құр- ғақ континентті қуаңш ы лы қ жағдайда қалыптасқан. Ж ауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 230-180 мм, ауа температурасының 10 С-тан жоғары жылдық қосындысы 2900—3300°С, ылғалдану коэффициенті 0,28—0,20, өніп-өсу кезеңінің ұзақтығы 170 күннен астам, қуаңш ылықтың қайталануы 80—90%-ке жетеді. Жыл маусымдары айқын байқалады. Жазы ыстық, шілдедегі орташа ауа температурасы 20,4—24,5°С, ең жоғарғы температура 44°С, қысы суық, қаңтардағы орташа ауа температурасы — 13,4—16,9 С, ең төменгі температурасы - 53° (Ақадырда) қар жамылғысы жұқа (10—15 см), топырақ қабатындағы тоңны ң қалыңдығы 1,5—2,Ом. Жерғілікті етен торы нашар дамыған, жылдық ағыны 10 мм. Көл суы ащы, кейде тұзды больщ келеді, көбіне реликтілі қалдЬіқтар. Еспе және жер асты суы да ащ ы болып келеді, капиллярлық жолмен көтерілген су ойпаң жерлердің грунтын хлоридті-сульфат тұздарымен ащыландырады. Ландш афтыларының биоқұрамдас бөліктері қуаңш ылыққа төзімді болады. Топырақ жамылғысы қызыл күрең топырақ типінің түрінен түзілген. Олардың қордаланған қарашірікті қабаты жұқа (25—40 см), оның құрамы төмен (2—4%). Қарашірікті құрылымына, тұз- дылығына және карбонаттылығына қарай қызыл күрең, аш ық түсті қызыл күрең, шалғынды қызыл күрең топы- рақ немесе олардың сортаңды, карбонатты түрлері деп ажыратады. Сортанды және карбонатты топырақтар әрі ащылау, әрі құрғақтау болып келетін жерде түзіледі. Өсімдіктер жамылғысы алуан түрлі болып келеді. Оларға жататындар: бетегелі-боз, жусанды-бетеге, бетегелі- көделі-еркекшөи, көделі-жусан, жусанды-көкпек, т.б. өсім- дік топтары. Жануарлар дүниесінде далалы қ және шөлдік фауна қатар дамыған. Олардың жиі кездесетін түрлері — сарытышқан, зорман, сасық кузен, қарсақ, түлкі, қасқыр, ак бокен, боз торғай, дала бүркіті, бұзаубас, бүйі, қарақұрт, қара шұбар жылан, кесіртке, тасбақа т.б. Шөлейтті ландшафты геологиялық-геоморфология- лы қ негізі, климат және табиғат жағдайларының айырма- шылығына қарай Шығыс Европа, Торғай жәңе Орталық Қазақстан ландш афтылы аймақтарына бөлінеді. 98 I Шығыс Европа жазыгынық шөлейтті ландіиафт аймагьі контнііснтіі климат жағдайымен ерекше кәзге түссді. Ландшафтысы бор дәуірінде түзілген бор және мср- гель жыныстарынан түратын Орал алды үстіртінде, төрт- ‘1ІК дәуірдегі саз балшықты теңізтабанды жыныстардан туратын Касний маңы ойпагында орналасқан. Мүнда теңотабапды сазбалшықтан түзілген ойгіатты жазықтагы қызыл күрең, аш ық түсті сортацды қызыл күрең топырақта вскен бозды-бетегелі, бозды-бетегелі-жусанды шөлейт өсімдікгері тараган. Мергельді бор жыныстардан ЗРузшш, саздақпсн жамылган жонды-қат-қабатты қырат- танган жазықтагы қызыл күрең, ашық түсті карбонатгы қызыл күрең топырақта есксп бетегелі- бозды, жусанды- бозды-бетегелі шалейт те бар. Сондай-ақ аллювийлі, квл- табанды-аллювийлі саздақтаи, саз балшықтан түзілген ойпатты жазықтагы аш ық түсті сортанды қызыл күрең топыраққа өскен ақ жусанды-бетегелі-бозды шелейт те кездеседі. Мұндай зоналы ландшафтылардың қүрамында 10 20%-тен 30—50%-ке дейін қара жусанды-көкпекті. срраң шөпті-жусанды, бетегелі-жусанды сортаң және 10—20%-тей шішғындық топыраққа өскен әр түрлі шөгітесшді-бидайықты шалгын болады. Ландшафтының субдоминанттық территоркялық табигат кешендері мине- ралданған еспе судың айнасы жер бетіне жақын орналасқан саздақты, саз балшықты өзен сатысының, келтабанының бұйырғынды-қара жусанды, қара’ жусанды-көкпекті, сораң шөпті сорынан, сортаңынан тұрады. Саздақты өзен жайылмасы мен қара сулы көлтабанда батпақтанған шалғынды және қызыл күрең далалы топырақ пен шалғынды топырақты құрамда өсетін қамысты, қоғалы-қамысты, әр түрлі шөптесінді галофиттер тараған. Есгіе құмдар мен құмтөбеде, бұйратта шағырлы, сркекшөпті, қияқтычжүзғінді шөлдік өсімдіктер тараған. Жалпы Шығыс Европа шөлейт ландшафтысы мал жайылымы ушін гіайдаланылады, территориясының 20%-тей жеріи егістік жер алып жатыр. Егістік жер көбіне қуаңшылықтыигзардабынан өнім бермей қалады. 2) Торгаіі үстіртіиііі, шөлсйтті ландшафт аймағы Орал таулары мен Сарыарқа аралығында жатқан. ұдайы өкпск жел соғы іі тұратын, Торғаіі қолатыида орналасқан. Кли- мат мұнда ете құрғақ, жазда Арал маңынан жиі-жиі аңы- зақ жел соіьні тұрады. Қыста аздаған ғана жерортатеңіздік сипаггағыдай жауын-шашын түседі. Осы- ған орай ландш афтьш ың биоқұрамдас бөлігінде эфемер мен эфемероидт басым болады. Ландшафтының құрылы- мы көп сатылы деңгейден тұрады. Төменгі деңгейдегі көл- табанды-аллювийлі ойпатты жазықтың шалғынды топы- р-ікты жсппіс Ор түрлі 11 інігіесінді-бидайықты шалшн, сортіліына бстсіслі-жусаиды жәис сораң шопті жамылш тапаіап Орташа биіктігіидсгі сжслгі аллкжийлі жазықтыц апіык түсті сортапды қы іы л күрсц топырақты жср'»г жүсанды-кндслі дала нсімдіктірі вссді. Соріанды жсріне қар і жусанды кнкпскті. баялі»ппты-кнк жусанды кнкпекті іпнддік' тсррпториялық табіиат ксшсндсрі орналасқан. Одап да биік дспісйдс палсогспді және исогеііді қүмаипы сгі баліпықтап тү:іілгсн. жуқа элліоішилі-дсллювийлі /камылгымсн жабылгап аридті дснудациилық қат-қабат- ты жапііқтың «инық түсті сортаііды жәмс карбаііаітм тонырагіііца ақ жүсанды-кндс п, ботды иівлситп нсімдік- тср дамьиаи. Субдомииаіітты ландніафт бүйраіташан, 'іііакылдаіітаіі қүмда кстдсссді, оларіа шаіырлы^К^Ниіі, ж\сапды -сркскпінпті, іиап>ірлы-жүтіінді өсімдік жамыл- п.ісы осксн. Жалиы Тортай ілнлсйтті ландшафт айматы нзсп жайылмасы мсп шаоындыгы оар мал жайылымы қатарыпа жатады. Мүнда бнксп аулаиатын ац шаруаніы- лыгы орпаласқап. Х алық піаруашылыгынын, £шалымы- па қосылган жсрдіц -жологиялык жагдайын жақсартчдың бірдсп-бір жолы жаГіылымдык жсрді ауыз сумсн кзмтдмэ~> сы і сту. сопымси оіргс кнлтабапдық жолмсн сутарылатыіі жсрдіц аүқымып ксцсйту кшдслін отыр» а ~ ^ ■ = - - 3) Орталык Катаксганныи шшісігпі лаіідшафт аііма- гы үсак шокы іь ! сжс.тгі тау жүрнактары сакіалгаи С.арі>ь арканың оит\сттк он.іігіи камтиды. Сарыарқаныц^оатыс жәнс оцтүстік піскаралары опы ц таоиги шситсрі іюльш саиалады Мүида абсолют биіктігі 1300—1500 м гс жстстіи сжслгі та\ жүрнақтары тарагаи. Олардыц тнбссі мсн ост- ксйіндс граііитті, грайнтоиды жартастар жәнс оларлың қорымтасты үйіиділсрі піыгып жатады. Үсақ пюқылы сжслгі тау жүриақтарыпыц арасында қиы рш ы қ тасты сатдақнси кнмілгси алліоннйлі-пролювийлі жазық орна- ласқан. Опыц абсолют бпіктігі 300—5(К) м. Сарыарқаныц сцсслі болып кслуі клпмат жагдайыныи қалыитасуында үлксн рнл аткарады. Мүпда Торгаймсн салысті>іртанда жат аііларындагы анган ьн гық 2—3° тнмси оолады, жауын-ніашып жылына орта ссснпсп 50—100 мм артық түссді. Үсақ шоқылы тау жүрнақтарынан Кара Торгай, Сары Торгаіі, Үлксп Ж ы лам пы қ, Сарысу, Тоқырау, Бақанас нтспдсрі басга\ алады. Олар кнктсмдс гапа агын, -жатда жанылмадагы алліонніітс сіціп, жср астыидагы жарықіпақты сумсн қосылын. жсрі ьтікті халыктыц күндслікгі түрмыстық мүқтажып нгсйді. Лапдшафтьі тү- тстіи гсрриториялық габигаі ксшсндсрі тнмсндсіічсй. .Кристілды жыпысты ірістасы ж^қа сат,чақты-қиыршык гасты жамьглгымсн жабылган гүгырлы қыраігардыц 1 Н> кыіыл күрсц Жгіие аш ық түсп сортаіщы» карб<шатты қьгшіл күрсң тонырак гы жсрінлсі і жусанды*кндслі, жусанды-6<пды кнн/ісйтгер. Гранитті, грани гоилты үсақ нюқьпіар. Граниггі, гранитоидты кігрсгстасты ж\к.і са шақты-қиыршық тасты жамылгымсн жа^ы иам сжслгі гау жүрнактарыныц нашар дамілган аінык түсіі қы іыл курсң гопырақіы жсріндсіІ бү галы жусанды, кидслі, кндс- лі жусанды Гмгіды ниілсйггср. Үсақ июқылы сжслгі тау жүрнақтарының арасындаіы са ідақтан гү ш і г с і і алжопийлі, пролюіиійлі жаи»ік.тың к ь п һ і л к\рсң ж«*нс апніік, гүсті соріанлы, карГюіыггы гоиырамьі жсрін:кп жусаиды-Гктсгслі, жүсапды-Г^сісгслі-бочды, бо іды-Гнггсгелі" бүталы 11 юлсй ггср. Субдоминантты тсрриториялық ксшсндср сортанлы ж«»нс нісн жайылмасында гараған. Сортаңды жсргс қара ж\сапды% бүйыргынііы, иіснді нсімдік жамьииылары дамыган. Ө »сп жайі4лмасыныц шалгынды гонырагына камысгы ор гүрлі імипгссінді іііалғын орпаласкан. Жалиы Сарыарқаның пимсипі ландіиафты іары мал жаііы пнмы рсііпдс іыидаііаныла ды. Үсак іноқылы гау жүріыкгарының арасындаіы жа іықтың күнарлы жсріпс спн сгілсді. ШО.И І ОНЛС Ы Н М Ц Л Л Н Д Ш Л Ф Т Ы ІАІ*Ы Шнлді лапдшафтылары Қ«» тақстандагы жа іықты аймақтардың оңгүстііііідсгі Касний маңьі ойпатында, Маңқыстауда, Үстірітс, Арал маңыида, Қызылқүмдл, Мойынкүмда, Ьстіыкдалада. Бм і қ а т маггында іараган Жалпы кнлсмі 117 млн.га нсмссс рсснублика тсрритории- сыныц 44'7.. Ьүл жсрдің тскгоникалық қүрі>ілі>імы мсн гсологиилық күрылысы ніс күрдслі болым кслсді. Багыс бнлігі сжслгі палсоіойга дсйіші нлиг;міық плак|х)рмада, оргалық болігі жас лшгсрңипдік нлиталық платформада. Шыгыс бнлігі палсотойлық қатнарл ы-жақнарлы орогсидік қүрылымда орналасқан. Жср бстін түгслдсй мскжайпо тойлық шнгінді жауып жагыр. Олар тсңіттабанды жәис континснтгі ортада жнналған. Қайргі жср бсдсрі мсн лаіідінафт түтуші жыныстарыныц Ііигогспдік қүрамдары әр түрлі болын кслсді. Жер бсдсрі гсңтабанды , кн.ггабаиды, ачлюіинілі тсгіс ойпаттап, эолды, аридті-дснудациилық кат--кабатты және түіырлык жатыктан түрады. Жср бсдсріпің пішіпі мсп топырак қабаіып түтуш» ж ы і і ы с саз баліпыкты, са щақты, қүмды. кссск іасты жәпс киыршык тасты болып кслсді. Сат балшыкты гсңіі-габапды жачықтар Касний мацы ойнатын/іа, Үстірггс, Бс іпақчалала гараган. Бүл жсрдс гонырак псп нсімдік жамылғысы нашар дамыған, тақыр 101 жер көп кездеседі. Тақыр жер көктемде ылғалга молынан қанығып, тартпа келеді, жазда оған тағалы ат тұяғынық ізі де түспейді, бетінің қүрғап қалуы нәтижесінде жарықшақтанып жатады. Саздақты жыныстардан түзіл- ғен шөл Орал алды үстіртінде, Солтүстік Балқаш маңын- да, т.б. еңсесі биік қат-қабатты жазықта дамыған. Шөлдің мұндай түрінде топырақ пен өсімдік жамылғылары біршама қолайлы жағдайда қалыптасқан. Құмды шөлден Нарын құмын, Арал м аңы қара құмын, Үлкен және Кіші Борсық құмдарын, Қызылқұм, Мойынқұм, Сарыесік- Атырау құмдарын атауға болады. Бұларға конден- сациялық жолмен тұщы су қоры жиналады да, псамофит- ті өрімдіктердің өсуіне қолайлы жағдай туады. Егер құмды жайылымды танаптық әдіс бойынша тиімді пайдаланса, олар жайылымды мал қыстауы бола алады. Тастақты шөл Бетпакдаланың шығысында, Маңқыстауда тараған. Жер бетіне жар тастар мен қорым тастар шығып жатады. Жер бедері ұсақ ш оқы лы тау жұрнақтарынан тұрады. Шөлді ландш афтыларында климат құрғақ континентті болып қалыптасқан. Ж ауын-ш аш ынның жылдық орташа мөлшері 200 мм-ден 100 мм-ге дейін ауытқиды. Ылғал- дану коэффициенті 0,22—0,10. Ауа температурасьі 10°С-ден жоғары, жылдық қосындысы 3200—4000С. Суармалы жерлерде өніп-өсу кезеңі 200 күнғе жетеді. Жазы ыстық, құрғақ; қысы суық, қар аз түскендіктен өсімдік жамылғы шамалы, топырақ тоңы ны ң қалыңдығы 1,5-2,0 м. Көктем — қысқа. Көктемде эфемерлер мен эфемероидтар көктеп жетіледі, кейбіреулері тұқым беріп үлгереді. Күз жыл мезгілдерінің ең жақсы маусымы. Эколоғиялық жаг- дайдың маусымдық ыргағы жануарлар тіршілігінің негізгі факторы болып саналады. Олардың көптеғен түрлері қыс және жаз айларында ұйқыға кетеді. Қазақстан шөлде- рінде тіршілік ететін жануарл ірдың ландшафггы түрле- ріне кіші сарытышқан, зорман, қосаяқ, шағыл мысығы, қарсақ, түлкі, қасқыр, қарақұйрық, қара құс, қаршыға, ителгі, улы қара шұбар жылан, кесіртке, тасбақа, бұзау- бас, бүйі, қарақұрт, т.б. жатадьь Омыртқалы жануарла- рының шикідей зоомассасы 365 кг/м 2, тундра мен тайга ландшафтысынан асып түседі. Шөлді ландшафт зоналы факторлардың әрекетіне байланысты екі бөлікке бнлінеді. олар: 1) қоңыр топырақты жерге тараған, арасында дәнді шөптесіні бар жусанды-сораңды солтүстік шөлді зона; 2) сұр-қоңыр топырақты жерге тараған эфемерлі-жусанды оңтүстік шөлді зона. 1. Қоңыр топырақты жерге тараған арасында дәнді шөптеснп бар жусанды-сораіуіы солтүстік шөлді зонасы Каспий маңы ойпатында, Орал алды үстіртте, Үстірт қыратында, Солтүстік Арал маңында тараган. Негізінен атыс Қазақстан, Ақтөбе облыстарының территориясында орналасқан. Мұндагы климат жағдайы оиотиканың дамуына біршама қолайлы келеді. Жер беті шөлді қоңыр топырақпен жамылған. Оның қордалы қарашіршдісі 1-3%, қалыңдығы - 12—15 см. Қарашіріндшің қордалануы жылу мен ылғал қатынасы тепе-тең көктемгі және күзгі қысқа мерзімде гана жүреді, жылдың қалған . маусымдарында салыстырмалы тыныштықта болады. Тіршіліктің қысқа мерзімді оелсенділігі өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің тіршіліпнен байқалады. Ландшафтысы. жел мен су эрозиясына тез ұШырайды. Солтүстік шөлді оңтүстік зона оөлігімен салыстырғанда жауын-шашын көбірек түседі оның жылдық орташа өлшемі 150—180 мм-ге жетеді де' далалық дәнді өсімдіктердің всуіне мүмкіндік туғызады! далалы қ дәнді өсімдіктер саз балшықты жерлермен сапыстырғанда құмды шөлдерде көбірек өседі. Мысалы каспии маңы мен Арал маңындағы құмдарда жусанды- еркекшөпті, көделх өсімдік жамылғылары жиі ұшырайды. Ьұл зона төмендегідей ландшафтыдан түзіледі: 1) Саз балшықты жыныстан түзілген теңізтабанды ой- патты жазықтың сортаңды қоңыр топырағына өскен бұй- ырғынды жусанды, итсигекті-жусанды және сортаң мен сорға өскен қаражусанды-бұйырғынды шөлді зона. Ланд- шафт кешендерінде тұзды көл, тұзды қатқыл, тартпа сор, сортаң жер мен соры шыққан шалгынды топыраққа ғана всетш сораң шөпті қамыстар, бидайықты-ажырықты шалғынды зона. 2) Саз балшықты және саздақты жыныстардан түзіл- ген көлтабанды, аллювийлі жазықтың сортаңды сұр топырағына, сор жеріне өскен бұйырғынды жусанды бая- лышты-жусанды шолді зона. 3) Атраулық төбелі және төбелі-бұйратты құмдарға өс- кен жусанды-еркекшөпті, жың» ылды-жүзгінді шөлді зона. 4) Шағылды, шағылды-төбелі құмдарға өскен жусан- ды-еркекшөпті, қияқты-құмаршықты, жыңғылды-жусан- ды, кейде көктерек пен қарағай, тал өскен орман шоқтары. 5) Саздақты жыныстан түзілген аридті-денудациялық жазықтың сортанды қоңыр топырағы мен сортаң жеріне' өскен бозды-бетегелі-жусанды, әр түрлі шөптесін мен еркекшөпті, жусанды-бұйыргынді>і, баялышты-қара жусанды көкпекті шөлді зона. жүктеу/скачать 9,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|