Хан Тұрсын соғысқа даярланды

200

ТАРИХИ  ЖыРлАР

200

201

Түркістан, Шымкент, Сайрамда».

Осындай деп хан Тұрсын,

Үйінде пенде қоймады.

Қалмай келді бәрі де—

Қырдағы мен ойдағы,

Даладағы, таудағы,

Бура, бота, тайлағы.

Армансыз болып, қамданып,

Іріктеп сайлап ат мініп,

Белгілі батыр, сардары,

Биі менен бек, хандары.

Даярланған қырмандай,

Жер бетін өрт шалғандай.

Құмырсқадай өрмелеп,

Мысалы, шіркей, көбелек,

Жердің жүзін қаптады,

Жүрген жерін таптады.

Қамын жесін қазақтың,

Армансыз болып қамданды.

Шекарасы бұрында

Белдің шығып қырына

Қарауыл қойып күтініп,

Қазықұртқа жайлады.

Зеңбірек тізіп биікке,

Аттарына сайлады,

Келетін жауға аңғары.

Түнде ұйықтап түнеріп,

Баспалап қарап, тынбады.

Оқ-дәрі, сайман тасытып,

Садағын  жонып қырлады.

Шақырым жерде желбіреп

Жыбыр-жыбыр тулары.

Еріккендер атып ап

Аспаннан ұшқан қарғаны,

Кез келгенді қандады.

Еліріп тұр көп қосын,

Тап бергенді, ап беріп,

Бір шаң шықса қуғалы.

Дұшпан шықса тұсынан,

2950

2960

2970

2980

200

200

201

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Дап-дайын сойқан салғалы.

Күн-түн келіп қосылып,

Дариядай тасып кернейді,

Барған сайын өрлейді.

Жау санасып ұрысса,

Иесіз қазақ баласы

Оннан бірге келмейді.

Көптің келсе қолынан,

Жуық арада бермейді.

Қатағандар қам емес,

Қам қалатын жан емес.

Есім ханның алдынан

Өрлеп кеткен Жақсығұл,

Айтайыншы мергенді.

Әулиеата тараптан

Бір хабарын білген-ді...

Бара жатыр бұл жазған

Кеше, күндіз салақтап,

Жан-жағына алақтап,

Жалғыздықтан зерігіп,

Дәрмені қалмай ерігіп.

Мергендігі тағы бар,

Біразырақ бағы бар.

Аянбай жүріп барады,

Көлденең тауға кезігіп,

Үстіне шығып қарады,

Жаһанға назар салады.

Алыс жерде шаң шығып,

Көз ұшында шамалы,

Жақын тартып барады.

Ақ туы бар басында

Кез боп қалды қосынға.

Шырамытып, елеріп,

Жақындады қасына.

Сыбызғы, сырнай дауысын,

Жақтырғандай құлағы,

Есім ханның ұраны

Елеріп біраз тұрады.

2990

3000

3010

3020

202

ТАРИХИ  ЖыРлАР

202

203

Құшақтап кеп көрісіп,

Айқай салып жылады.

Аузынан емеріп,

Көп қосын да шулады.

Мергенің айтты мынаны:

—Келдің бе, тақсыр, аман боп?!

Арнаған жауға шаршы көп.

Екі көзім жолыңда,

Кеше, күндіз алаң боп,

Күнім өтті қараң боп.

Бұяғыңды білмеймін,

Бұяғың кетті талан боп.

Ілгерідей заман жоқ,

Алдың ел, артың арам боп,

Тапсырып па ең жұртыңды

Хан Тұрсынға адам деп?!

Несін айта берейін,

Иісі қазақ ұлынан

Қашқан, босқын болмаса,

Тігерге тұяқ қалған жоқ.

Осылайша деп еді,

Есім хан еңіреп жылап жіберді.

Есінен танып көп уақыт,

Ақылына келеді,

Сөз қатпай жанға түнерді.

«Атаңа нәлет, хан Тұрсын,

Хан Тұрсынды ант ұрсын!

Алдыменен сендіріп,

Арт жағынан іс қыпсың.

Қара болсам, мені ұрсын,

Жүйесіз болса, оны ұрсын!

Екі аруақ, Құдайға,

Шет болып, өзі ұрынсын.

Келтірмесем алдыңа,

Тауыспасам ұрығын,

Есім хан атым құрысын!

Жақсығұл саған айтамын:

Аңғырт, шалыс адамсың,

Адам емес надансың,

3030

3040

3050

3060

202

202

203

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Қапқа тыққан сабансың,

Мергендігің болмаса,

Мысалы, бір қабансың.

Бас ие болып, бата алып,

«Еркекпін» деп қалғансың.

Етегі салпы ер Дулат,

Қопал халық тамамсың.

Шыдай алмай өрмелеп,

Тауға таман барғансың,

Сөйтіп, қапыл қалғансың.

Алдымен келіп аптығып,

Қазақтың құрттың баласын.

Сүйеп айтсаң болмай ма,

Қырғын деген оңай ма?

Бұғып жатқан қазақ көп,

Әлі тоғай-тоғайда.

«Есіл мерген өлді» деп,

Күйінер ем сыртыңнан.

Сол қырғында томпайып,

Көппен өлсең болмай ма?

Жалғыз тұлға болар ма ең?

Бірге адассаң болмай ма?

Құдіретті кең биру бар

Тілсіз балалар өлгенше,

Сен жаман өлсең болмай ма?

Арт  жағымнан жау шығар,

Алдымды ел етемін.

Кейінгі балалар қамы деп,

Ел қорғауға кетемін.

Алдым тар, артым қараңғы,

Тірлік қайтіп етемін.

Қарыса алмай қор болдым,

Қазағым сені, қайтемін!»

Есім хан осылай деп күйіктенді,

Өрт болып, неше жанып күйіп тегі.

Ажалы келген күні табытқа атар

Тақтағы патшаларды биіктегі.

Құранда неше жерде дәлел айтқан,

3070

3080

3090

3100

204

ТАРИХИ  ЖыРлАР

204

205

Ақты кім сындырады иіп тегі...

Осындай қатты күйіп жылаған соң,

Сол тауды осы күні «Күйік» дейді.

«Бәлеге—сабыр,—деді,—қазаға ырза»,

Бел байлап тәуекелге, жүріпті енді.

Түбіңе не кірмейді, дұшпан не деп,

Пендесі кеміте алмас білікті ерді.

Есім хан одан келіп шақпақ шаққан,

Аңғарсаң одан бергі биіктерді.

Пейілі қатағаннан кегін алмақ,

Баласын үш алаштың жиып тегі.

«Жақсылар, енді жұмыс не болсын» деп,

Ойласып, сөз салады іріктерді.

Есім ханның халқын соғысқа үгіттеуі

Халыққа айтты Есім хан,

Күйікте естіп, күйініп:

—Шақпақтың өттік тауынан

Жуалыға жиналып,

Отырмыз әлі қауырман.

Мынандай болып ақыры,

Айырылыппыз бауырдан.

Туысқан-туған бәрінен,

Ағайын, құрбы, жәмінен,

Бастар кетіп малымен,

Бір жыл өтті ұдайы,

Шыққалы біз ауылдан».

«Ергелі саған, сұлтаным,

ұрысқа ұрыс ұласып,

Құтылмадық дауылдан,

Жаман болдық аурудан.

Күн-түн қатып, қыр асып,

Түнде ұйқы, күндіз тыныштық жоқ,

Қатыңқы қабақ салынған.

Биттеп, құрттап жабығып,

Зорығып жалпы келеміз,

Ілгері бассақ өлеміз.

Жүрегіміз шайылды,

3110

3120

3130

204

204

205

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Бәлен-түген демеңіз.

Бір-ақ уыс боп қалдық,

Қай жауға шыдас береміз.

Қатағандар қанша ел,

Қырғыннан аман ылди-өр.

«Құмырсқа мен шымалдай»,

Деп айтады көргендер.

Өзің-ақ өлтір қолыңмен,

Ел билеген төреміз.

Сабыр қылып шыдайық,

Құдайдан күтіп тұрайық,

Аман қалған ел бар ма екен?

Шотымызды шабуға

Әр жерге дерек салайық.

Қосылуға лайық

Таусылып қалса қалың ел,

Қалғанымыз ұрық болайық.

Көппенен жауды жаулаңыз,

Әр қиялға аумаңыз.

Жауласып нені бітірдің

Үркердей қазақ шоштайып.

Есім хан айтты: «Халқым,

Осы ма ойың бәріңнің?

Құрымады қопал қалыбың.

Тірлігің қорлық әм бейнет,

Мал-бастан тегіс айрылдың.

Сірә, бір халқым, ел болып,

ынтымаққа келмейсің.

Аз емессің әлі де,

Мысалы, қара жердейсің,

Шегірткемен теңдейсің.

«Қысас талап болдық» деп,

Былай-олай жүр дейсің.

Олжаласаң мақтанып,

Қырылсаң, маза бермейсің,

Күбежектеп сөйлейсің.

Бір адам шаншып түсірсең,

Біріңді-бірің «балуан» деп,

3140

3150

3160

3170

206

ТАРИХИ  ЖыРлАР

206

207

Мақтай сөйлеп «ер» дейсің.

Ала болсаң, алты ауыз,

Қорлықтан басқа көрмейсің.

Бөксеңді қойды бөрі жеп,

Осынша қорлық көрсең де,

Тірі боп тағы, өлмейсің.

Құдайдан соңғы патша,

Менің атым—Есім хан.

Тіке-тіке сөйлейсің,

«Жұрт» деп едім сендерді,

Мінездерің өзгерді.

Бірақ қалмақ қашырып,

Қаншаңа ажал кез келді.

Күйеу жолдас қалмаққа

Барып ем ертіп сіздерді?

Бұл айтқаның жөн емес,

Бір басымның қамы емес,

Ел қоритын Есім хан,

Қашанғы жүрер дейсіңдер?

Болмаса, қойдым мен,—дейді.

Дәрет қыла бір сайға,

Оңаша бір күн барып ем.

Құтырған бір ит кез келді,

Қапқанына қырық күн

Есептесем күндіз-түн.

Құтырамын мен де енді,

Кесірім ұрар сіздерді,

Құтылар жерің кез енді.

Үркіп қашты қанша жұрт,

Қағылысып «тез» деді.

Бір-екеуін атты да,

«Тыңдаушы халқым, сөз»,—деді.

Бір насихат кез келді.

Қуып ем жалғыз құтырып,

Бәрің қаштың ұмтылып.

Құтырыпсың бәрің де,

Қатағанды жыттырдың,

Рас па, бұл сөз өтірік.

3180

3190

3200

3210

206

206

207

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Осындай Есім деп еді,

Бәрі де ұнап, жөн көрді.

«Түсінбеп едік ілгері

Басшысына әр жұрттың

Сәлем қағаз береді

Құдайберді, Жидебай.

Құдайберді өлген соң,

Әлібек деген баласы

Орнына би боп тұр,—деді,—

Шаншар мырза Орта жүз—

Қолыңмен қойған би,—деді,—

Жиделі Байсын төрінен,

Ауқымы елдің Шуда еді.

Ауып көшіп Арқаға,

Еділ, Жайық жағалап,

Ноғайымен бір,—деді,—

Қалған шығар ұрықтық

Жұрт емес пе кен,—деді,—

Армансыз айтып қамданған,

Сабырлықпен қыл,—деді,—

Жүрген шығар бәрі де,

Алқымына таянып,

Дерегің білсе, келеді».

Сол жерде бұл сөз боп еді,

Осыдан мысал қып жүрміз

«Құтырған Сарыбұлақ» дегенді.

Есім хан қуаттанды көрген соң,

Қазағы іркес-тіркес жөнделген соң.

Қырғынға екі сапар ұшыраппыз,

Тұрайын қайтіп шыдап, көз көрген соң.

Әлі де неше қырғын көрмейсіңдер?

Қасарып, қысас жолын іздеген соң.

Бейнетті дүниенің рақаты бар,

Сопы боп, тәркі дүние безбеген соң.

Пәлеңді неше түрлі сөндірермін,

лайық заманыма кез келген соң.

Өлгенше маңайымнан жүргізбеймін,

Не болсаң, ол бол, қазақ, мен өлген соң.

3220

3230

3240

3250

208

ТАРИХИ  ЖыРлАР

208

209

Билерге жазған сәлемі

Осындай деп ер Есім,

Атап-атап билерге

Сағыныш қағаз береді.

Әбілғазы баһадүр

Болған бұрын басында.

Өкпесін айтып, өкініп,

Саясатпен жекіріп,

Қағазда мынау дегені:

«Әбілғазы баһадүр—

Дұғай сәлем досыма!

Боп едің ғой басында,

Алдамаққа әдісқой

Сен екенсің ашына!

Аман болып Қатаған,

Қырылған қазақ қырылсын,

Бір келіп кет қасыма.

Не деп едің басында,

Кетті,—деп,— іс жасынға.

Ағарғанда сақалың,

Әуел сенен қапамын,

Болғаның аға осы ма?

Бұдан артық не дейін?

Көзіме әуел бір көрін,

Иә, өлтіріп, өлейін.

Жұмыс кетті қандай боп,

Отырып ең дардай боп,

Сенен бұзық адам жоқ.

Екі жүзді қардай боп,

Жорғалап тіпті болмадың.

Обалы саған көп елдің,

Бала менен шағаның.

Хан Тұрсын өзін өлтіріп,

Қоймас па едім тамамын.

Құрып кетсе бір тайпа ел,

Жүктермін сенің мойныңа

Хан менен қара обалын.

Міне, өкініш, пұшайман,

3260

3270

3280

208

208

209

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Тілін қайдан алып ем,

Сен сияқты қабанның.

Құдайдан қорықсаң, қысқа сөз:

Үркіп барған шеніңе

Қазақтың ұлы болса кез,

Білдірмесіне білдіріп,

Көшпесе, «көш» деп,—қайтар тез.

Билерге айтқан сәлемі

Мынамен тұрсын мына сөз:

«Мына сәлем ханыңнан,

Қабыл көргін жаныңмен.

Құдайберді баласы—

Әлібек деген Жанысқа.

Әкеңнің берсін иманын,

Аман еді барыста,

Шалқайма, жатып алыста.

Жақында болса, сырласып,

Айқайлаған алысқа.

Хан Тұрсынмен, мінеки,

Тағы түстім жарысқа.

Ер өледі намысқа,

Барларыңды қарышта.

Менің дерегім,

Иә, өлтіріп, өлемін.

Бұяқтан қаппыз мұндай боп,

Ояқтан тасып кеп едім.

Естігенде, жүре бер,

Біреумізге серт болды,

Әзір осы келгенім.

ұлы жүздің бәріне айт,

Жасың менен кәріңе айт.

Сіргелі мен Қаңлыға айт,

Жалайырға барып қайт.

Жетіден жетпіс жасаған

Іске ілінер қалмасын,

Істің қиын жайын айт.

Суанға, Албан сәлем айт,

Дулат атам ұлына айт,

Жалғанын айтпа, шынын айт.

14-0273

3290

3300

3310

3320

210

ТАРИХИ  ЖыРлАР

210

211

ылди менен өріңе айт,

Оңың менен солыңа айт.

Қатыны кетсе, байына айт,

Жесірі кетсе, қайнына,

Әкесі өлсе, ұлына айт...

Екінші сәлем айтайын:

Орта жүз Шаншар еріме,

Басшы деймін еліме,

Білдіргін хабар тезінен,

Құрбы, қатар теңіңе.

Арғын, Найман еліңе,

Көші-қонмен жүрген-ді

Сарыарқаның жерінде.

Тоқсан бір баулы халық еді,

Сансыз қыпшақ жегіңе.

Қоңыратың да қалмасын

Сырдария шенінде,

Бала-шағаңа арыздас,

Кім өліп, кімдер қалады,

Разы болып өлімге.

Қатаған қыпты былайша іс

Қалмақта жүрген жерімде...

Үшінші саған сәлемім:

Кіші жүз Алшын Жидебай,

Есекең жауға бармайды,

Алды-артын жинамай.

Түрін аңда наманың,

Әлім ұлы, Байұлы,

Алшын, Жаппас, Тамамен,

Жетірулар хабарын.

Хатым тисе қолыңа,

Екі көзім жолыңда.

Бір күн де болса, кідірсең,

Әуелі түсем соңыңа.

Ас ішсең, шала іш, тоймағын,

Күліңді жерге қоймағын.

Шаң болса жүз бен қабағың,

лай болса аяғың,

Жумастан бері жөнегін.

3330

3340

3350

3360

210

210

211

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Енді арманда қалмашы,

Үш алаштың баласы,

Ақыры бір Құдай аласы.

Басың болса өлімде,

Малың болса, таланда,

Бұ да ғой ада қалғаның.

Иә, адам бол, ада бол,

Ең қысқасы, болғаным:

Үйде қалса, қоймаймын,

Әуелі соны жайлаймын.

Бұрынғы ұрыс ойыншық,

Хан Тұрсынмен ойнаймын.

Ол жеңсе, қылар білгенін,

Мен жеңсем, тұяқ қоймаймын,

Сөзі тамам наманың.

Кезігелік сол жерден,

Ертелі кеш келе бер.

Мен іздесем табайын

Түркістанның ар жағы,

Шымкент жақын күншілік,

Арыстың салқын аралын».

Осындай хабар айтты елдеріне,

Қара көк шынжыр балақ ерлеріне.

Сарыарқа, Еділ, Жайық, Сібірдегі,

Көкшетау, Орынбордың жер-жерінде.

лаж жоқ бұғып жатқан жазған халық,

Бәрі де бөлінеді елді-елінде. 

Олжа боп жетім, жесір, қираған жұрт,

Баршасы қайыл болып өлгеніне.

Шымал мен шегірткедей еніп жатыр,

Тау күйіп, тас өртеніп жүргеніне

Топ-топ боп, будақ-будақ шаң шығарып,

Жер күйіп, күн қараңғы жүргенінде.

Қос атын, азық-түлік қамдап алып,

Жарамды ат сайлап мініп ерлері де.

Айбалта, алтын сауыт, тілла қалқан

Ерлердің жарасқылық жүргеніне.

Ағаш үй, киіз туырлық жазған қазақ

3370

3380

3390

3400

212

ТАРИХИ  ЖыРлАР

212

213

Білмеймін кез боп қалды іргеліге.

Армансыз алды-артын жинап болды,

Неше ай, неше уақыт күндерінде.

Шолғыншы алды-артын тығыздайды,

Күтініп, қарауылдап түндерінде.

Сақасын иірмекке қолына алды,

Бал еді Ешен берген ілгеріде.

Үстіне тіллә дабыл тастаушы еді,

Бет алып жау тарапқа жүргенінде.

Ту қара қойдың асығы,

Қашқардан келген асылы.

«Тайғақ кешу, тар жолда

Көз жасын көр жесірдің.

Жетім, жесір, балалардың,

Бола ма мүддем, болмай ма,

Бәйгеге тіктім басымды?!

Пірім берген, ақ сақа,

Осы күнде мен қапа.

Көрейінші бір опа,

Алдап кетіп жүрмегін,

Жұмыс болып бейопа.

Алшың да сенің жаудікі,

Тауаң да сенің жаудікі,

Бүке-шікең жаудікі,

Хан Тұрсындай хандікі,

Іс ағына айналса,

Бір-ақ оңқаң менікі.

Төтендесе оныкі,

Тураласа менікі,

Оңқаңды көрсет, жануар».

Осындай деп ұстады,

Тастауына нұсқады.

«Әумин» деп қол жайып,

Иісі қазақ жасқанды.

«Аллаху әкпар» деді де,

Тіллә дабыл үстіне,

лақтырып тастады.

Дірілдеп барып қисайып,

Оңқасынан жанышталды.

3410

3420

3430

3440

212

212

213

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

«Оңлайтын күнің бар ма?» деп,

Қазақтар шулап жіберді,

Күңірентіп тау мен тастарды.

Айқай салып «Алла» деп,

Есім хан төре бас салды.

Нәзір айтып пірлерге,

Салауат айтып Расулға,

Иман айтып Құдайға,

Енді ұрысқа бастады.

«Әбиір алып осыдан,

Орнаса мүлкім орнына,

Аппақ Ешен жолыңа

Түйеден нар тоғыздан,

Сиырдан бұқа тоғыздан,

Қойдан қошқар тоғыздан

Тәжі, бақтым әдия.

Кегін алсам қазақтың

Хан Тұрсындай доңыздан,

Тілегім осы бастаған».

Балдыберек деуші еді

Сайрам су бір саласын.

Домбыра шалды бір төбе,

Азат биік бас жағы,

Басына шығып төбенің.

Нағыра шалды Есім хан,

Күңіренді тау мен тастары.

Хайуандар үркіп інінен,

Құстар тайып у-шудан.

Жүгірген аң, ұшқан құс

Дірілдей бәрі бастады,

Хабарланды даусынан.

Күншілік жер арасы

Хан Тұрсынның әскері,

Қимылдай бәрі бастады.

Жатқан жері—бел үсті,

Қазығұрттың бас жағы.

Екінші рет айқайда

Көшіргендей аспанды.

Жүрексіздер жасқанды,

Жүрді ерлер ілгері,

3450

3460

3470

3480

214

ТАРИХИ  ЖыРлАР

214

215

Дүйсенбінің күнінде.

Жылай берді зарланып,

ыстық, суық көп көріп.

Тарынды көріп жерлерді,

Күндіз-түнді білмеді.

Жақсығұл айтты: «Есім хан,

Ғайып болған Ханымша

Сонау тұрған жер деді.

Қалаған тасын көр деді,

Қаратөбе жер деді.

Алатаудың қастары,

Қарамұрттың бас жағы».

Жылап айтты Есім хан:

«Е, кермісің, кермісің,

Қаратөбе, сенбісің?

Көзіме суық көріндің,

Шымкенттің өрі сенбісің?

Қазақтың ұлын жайлатып,

Қатағанға байлатып,

Төрт түлік малын айдатып,

Талан қылған жермісің?

Е, кермісің, кермісің,

Қоңыртөбе сенбісің?!

Жетпіске жеткен жасында

Ата-анамды зарлатып,

Аяқ-қолын байлатып,

Пенде қылып айдатып,

Тарындырған жермісің?!

Е, кермісің, кермісің,

Шутөбе осы сенбісің?

Таянышым, сүйенішім—

Қабырғамда қанатым.

Таласып емшек еміскен,

Тай-құлындай тебіскен,

«Ағамды жалғыз көрсем» деп,

Жолығуға зар болып,

Әркімдерден түрткі жеп,

Жалынып жауға, жалтаңдап,

Көре алмастан арманда,

3490

3500

3510

3520

214

214

215

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Ғайыптан болған жалғанда,

Қарындасым Ханымша

Зар жылатқан жермісің?

Апырмау, қайдан сені көргенім-ай,

Көріндің көзге суық жерлерім-ай!

Не қырғын, не пәлені өткеретін

Түркістан, Шымкент, Сайрам ерлерім-ай!

Ойлансам есеп қылып, бір жыл бопты,

Қалмақтың барып қайттым өрлеріне-ай.

Кір төгіп, кіндік кескен жерім ғой деп,

Әйтеуір отаным деп келгенімді-ай!

Не қырғын, неше ойран істер көріп,

Бейажал уақыты жоқ өлмедім-ай!

Алды ел, арты дұшпан боп жүрсің деп,

Құдайым көп ермекті бергені-ай! 

Су құйып, отын алып, «жалғызым» деп,

Бейшара тірі сүлде жүргенің-ай!

Қандарын Қатағанның суша ағызсам,

Бадамның сайрам сумен өрлерінде-ай.

Түркістан өскен жерім, Шымкент қала,

Бір жағың Шолаққорған, Созақ жана.

Сыртымнан қарай-қарай келеді деп,

Жүрген-ді тілеулес боп қатын-бала.

Тілеуін солардың да қабыл етіп,

Өткен күн екі айналып келсе жана.

ұядан екеу едік ұшқанымда,

Бұл күнде жеке тамыр болдым дара.

Көгертіп арт жағымды дуа алғызып,

Сүйінтсін ақырынан Алла тағала.

Бейнетті, қайғыменен жояр ем-ау,

Көріссе сау-саламат ғаріп ана...

Сырбаз ет, сары қымыз Шымкент едің,

Семіз сөз, салқын жайлау бір кент едің.

Жайылған шымалдай боп төрт түлік мал,

Аңқайып қалыпсың-ау, дүр кент едің.

Алдымнан келерімде пәле дайын,

Айналып жыл құсындай бір кетемін.

Есім хан әгәр өзгермесе,

Бір қара қарсы жауға көрсетермін.

Болмаса Құдай бекер, Құран жалған,

3530

3540

3550

3560

216

ТАРИХИ  ЖыРлАР

216

217

Баласын өзімдей қып еңіретермін.

Қорымал мендей қазақ біте бермес,

Жүз жасап парлағанда мен де өтермін.

Бір көрсем қайта айналып қазақ сені,

Берсе егер ықтиярын көп кетердің.

Артымнан бұл қалыппен ере берсең,

Бәлеге қарсы келген міндеткермін.

Өнерлі Түркиядай болмасаң да,

Ауғандай Иранменен қып кетермін.

Өлгенше өзім, қазақ, қор қылмаймын,

Онан соң ит пен құстың жеп кетерін.

Шұбалған шаңы шығып, жауым шығар,

Тездетіп саптарыңды, ту көтергін.

Шыдамай Есім хан келеді,

Дүбір жақын кеп еді.

Арғымақтар еліріп,

Алды-артына төнеді.

Қайта-қайта пысықтап,

Насихат айта береді:

—Үлкені едің алаштың,

Басшысы ең ұлы жүз—Жанастың.

Әлібектей әз аға,

Жақын келді жауыма.

Ту ұстаған ерімсің,

Таяу тұрған соңыма.

Әзір боп, оң мен солыңа

—Жақсығұлдай мергенім

Оғың тайса, өлгенің,

Мылтығыңды ал қолыңа.

Түнерген қалың тобына,

Түтінін қос түтінге.

—Алатаудай батырым,

Бар күшіңді шақырғын,

Әзір бол, сенде тобыңа,

Дайын бол, сенде тобыңа,

Дайын бол, Шаншар, сабыңа.

Өлмей пенде қайтпасын,

Қайта-қайта дайында,

3570

3580

3590

3600

216

216

217

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Ажырайып, қарулан,

Сескенер дұшпан айбынға.

Құшақтасып өле бер,

Адасқан көппен қалыңға.

—Жидебай батыр, жиналғын,

Дестелеп тобын, жамқарғын.

Әлімұлы, Байұлы

Жетірулар жамдарың,

Қамданғын, ерлер, қамданғын!

—Сүлеймен қайда, бармысың?

Алды-артын шол қосынның.

—Жиембет батыр—сардарым,

Дос пен қасты аңлағын.

Дабыл түйіп, ұран сап,

Желбіреткін туларды,

Сескендіргін қуларды,

Аңырат енді сырнайды.

Топтың қойып ішіне

Жүрексіз жаман қуларды.

Жау сарыны ұлғайды

Бара-бара еліріп,

Судан шыққан жануар,

Астында тұлпар тұрмайды,

Ортекедей ойнайды.

Дәл сол күні, халығым,

Есім хан түрін айтайын:

Алдын бастап әскердің,

Айдай болып жамалы.

Жарық болып қараңғы,

Тілла жыға, көк сауыт

Басында тәжі жағалы.

Гауһардан көз орнатқан

Алтын кемер белінде,

Бүктеме семсер қолында,

Айбалта алтын қолға алып,

Әбжыландай толғанып,

Етек-жеңін сыбанып,

Сақал-мұрты тебіндеп,

3610

3620

3630

218

ТАРИХИ  ЖыРлАР

218

219

Жиырмаға жетпеген,

От шашырап көзінен,

Тірескен аман кетпеген.

Қабағынан қар жауып,

Кірпігінен мұз тоңып,

Жауатын күндей түнеріп,

Жауап қатпай пендеге,

Жан-жағына еліріп,

Күн түскендей жарқырап,

Сәулесі басып әлемді,

Көргенше құмар ұрысты.

Бір саласы Бадамның

Дейтұғын Тоғыс бір жер-ді.

Қалған қазақ қарсы кеп,

Тоғысқа келіп тоғысты.

Екі жағы өзеннің

Екі бөлек боп түсті.

Шатырын тікті хан Тұрсын

Шатыртөбе дегенге.

Тауға қарай ығысып,

Арқасын сүйеп кемерге.

Бадамға жақын өзенге,

Есім хан да сап тартты.

Мыңбайырды жағалап

Орда қонды бір ұшы,

Қоғадай халқы жапырып

Қоғалы деген өзенге.

Үркер мен айдай тоғысып,

Қас пенен дос кез келді.

Белтек шықты ортадан,

Мұны да баян қылайын:

Ханы еді қырғыздың

Ер Көкім би деген-ді.

Алатауды жайлаған,

Киіктей болып ойнаған,

Бұлаң-бұлаң тауларды

Өтен қылған неме еді.

Бір тайпаға тең еді,

Қырғыз деген ел еді,

3640

3650

3660

3670

218

218

219

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Жұлдыздан да көп еді.

Сыбайлас жұртқа белгілі,

Есім хан мен хан Тұрсын—

Екеуінің дерегі.

«Жеңген жаққа қосылып,

Олжа алсам»,—деп еді,

Бұ да үміткер ел еді.

Дүниеге көзі тоймаған,

Пікірлі айтты ниетін.

«Маған жәрдем бергін» деп,

Екі жақ та кеп еді.

Қағазбенен хат беріп,

Мүддесін жазып ап келіп.

Хан Тұрсынға Есім хан

Елші қылып жіберді.

Нама сөзі бұл еді:

«Хан Тұрсын, саған сәлемім,

Жасың үлкен аға едің.

«Ақыры болар бір жайлы,

Мұсылман ғой» деп едім.

Бұрынғың да—ауыр іс,

Қашқарға барып кеп едім.

Құнын кешіп әкемнің,

Жетім-жесір, баланың,

Іні мен үлкен ағаның,

Төрт түлік мал тамамын.

Әбілғазы бітіріп,

Сақалыңды құрметтеп,

Тапсырдым да Құдайға,

Пәлен-түген демедім,

Кешіріп ауыр күнәңді.

Өз көңілімдей көрдім де,

Ант пенен сертке сендім де,

Азат қылып жібердім.

Надан достан—зерек қас,

Таяныш сені деп едім...

Дұшпанға ғазат жөнедім,

Жайылған мал, жалпақ үй,

Мынау бопты өнерің,

Кездестім, қайтып кеп едім.

3680

3690

3700

3710

220

ТАРИХИ  ЖыРлАР

220

221

Әуелі менен өтініш—

Білмегенді кешіріс.

Құдай, аруақ күтейін,

Алдыңнан тағы өтейін,

Кім өліп, кімнің қалуы—

Пешенеде жазылыс.

Жарамайды асығыс,

Даяр тұр ғой бір ұрыс.

Аяғы қозы, лақтан,

Бұзау, тана, торпақтан,

Төрт түлік мал әмбесін,

Қалдырмастан тамамын,

Үй мүкамбал, айнамды,

Жырытмастан біреуін

Жарамасын, жарарын,

Жетім, жесір, кәрі, жас,

Құл менен күң, қарабас,

Бесіктегі баланың,

Досыңменен ойласып,

Жай бағыстап, жайғасып,

Нысапқа келіп, бергейсің.

Ханға десең бұяғын

Осылармен тынайық,

Құдайға жөн қылайық,

Дінге қылыш ұрмайық.

Мың толғанып, ойлаңдар,

Үмбеті бәрі Пайғамбар

Көрмеген бар, көрген бар,

Қырықта қызыр, мыңда өлі,

Дуалы ауыз ерлер бар,

Жалғыз-жарым, кәріп бар,

Хан Тұрсын аға, не дейсің?

Тездікпен жауап бергейсің.

Егер жазым боп кетсең,

Дүниеге екі келмейсің.

Жөнделіп жөнге жүргейсің,

Қысқасы сөздің, өлмейсің».

Елші болып Көкім би,

Амандасып, көрісіп,

3720

3730

3740

3750

220

220

221

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

Хан Тұрсын барды алдына.

Жауаптасып, сөйлесіп,

Отырды барып жанына,

Қағазды беріп қолына,

Мағлұматын білдірді.

Әр қилы кеңес жүрдірді,

Уәзір, сәргер, жәміне.

Құлақ салып отырды,

Қайтатын жауап сарынға.

Қатағандар бас қосып,

Мәслихат құрып, ойласып,

Неше күн-түн жиылып,

Бір жерге ерлер үйіліп.

Хан Тұрсынның жауабы:

«Есім хан, рас айтқаның,

Мынаны оқып байқағын.

Жап-жас қана басыңмен

Осынша жасқап қайтардың.

ұнаған жақтан есіріп,

Семірген екен сайтаның.

Басында ер боп қылып ем,

лоққыңнан неге қорқайын?!

ұзыннан өш, қысқа кегім бар,

Бұрынғы тек атаңның,

Соның зарпын қайтардым.

Бұл олжа кеткен қиынға,

Айналып келмес жиюға,

Арыстанның аузына,

Түркпеннің түбіне,

Пәрғана, Бұқар кенітке,

Қарақалпақ, Қатаған,

Өзбек, сарт, тәжікке,

Дария мен шөліне,

Қыстақ-қыстақ еліне,

Бөлек-бөлек ауылға,

ылди менен өріне,

Өлі менен тіріге.

Болар ма еді бір сәп,

Келе алмай тұр бергім де,

3760

3770

3780

3790

222

ТАРИХИ  ЖыРлАР

222

223

Үлесіп тозған әркімге,

Мұны қайтып жинайын.

Дуана боп қайтіп ақтайын,

Алтын, күміс, гауһар тас

Дүниемен сыйлайын.

Түтінге салық салсам да,

Өстіп ізет қылайын.

Тиместікке шарт қылып,

Өткен іске тоба деп,

Бала орнына бала деп,

Жөні келсе аға деп,  

Көңілімді ағартып,

Қайтадан іні қылайын.

Мұны қабыл қылмасаң,

Қасарып тағы, шындасаң,

Қыласың да білгенің.

Қолынан не келеді,

Аз ғана елдің дерегі.

Әуелі менен көп еді,

Шілдей тозып қазағың,

Қалғаны болса, жөнелді.

Үркердей сорлы ел болдың,

Еріксең, жемім сен болдың.

Қалай қылсаң, олай қыл,

Екінші пәлен деме енді.

Көкте дұшпан, жерде қас

Қатағанның елі еді,

Шегірткедей орады.

Қорықсам мұндай қылмас ем,

Көп айтып, азбан сойылмас,

Көттеріңді көрелі».

Мұңайып, пікір ойланып,

Алдырған нанын сарттай боп,

Көкім би қайтып келеді.

«Өздерің оқып көріңдер,

Білмеймін қағаз не дейді».

Есім хан оқып көрсетті

Қағазды қазақ ұлына,

Бұрылып оң мен солына:

3800

3810

3820

3830

222

222

223

ЕҢСЕГЕй  БОйлы  ЕР  ЕСІМ

—Қара қол, дана, кәрі, жас,

Бәріңе де тәуір ме?

Айналды жұмыс ақырға—

Ойланбаңдар мен үшін,

Жорысаң көрген бұл түсім.

Артымда жылар балам жоқ,

Қатын, інім, ағам жоқ.

Бар болса қапты бір шешем,

Өлі, тірі хабар жоқ.

Қайда барсам, әзізбін,

Іс тұтпаңдар «маған» деп.

Жұртым үшін туғанмын,

Қынай белді буғанмын.

Қорыққаның қайт ауылға,

ұрынбай тұрып қауырға.

—Көкім би, тағы барғын да,

Шекараға тез келсін,

Шартнамаға қол қойсын!

Тігерге тұяқ қоймасын,

Қазақтың жеңсе баласын,

Арманда, қапы қалмасын.

Егер оны мен жеңсем,

Осындай дедім жобасын.

Қимап едім, ілгері,

Осы ма еді білгені?!

Кім өліп, кімнің жыласын

Пешенеңде сынарсың,

Қараны Құдай табарсың.

Қарар қылды ұрысқа

Бітіре алмай қалыс та.

Екі жақ та мөр басып,

Қол қойысты қағазға.

Көкім би жазды намасын,

Жарысты күтіп қарарсың.

ұрыстан хабар білінді,

Дабыл, керней ұрылды,

Үсті-үстіне түйілді.

Қорқақтар шошып,

Ерлері атқа жүгірді.

3840

3850

3860

3870

224

ТАРИХИ  ЖыРлАР

224

225

«Жекеге кім шығар» деп,

Көргенше жұрт құмар боп,

«Кімнің аты жесір боп,

Иесіз босқа қалар» деп,

Майданға барша үңілді.

жүктеу/скачать 1,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: