медиативтік  функциясын  атқаратын

№12    2014    А И АТ
59
59
қолданылатын  қарулардың)  басындағы 
өрнектер – «əлем  ағашы,  өмір  ағашы» 
өрнегінің  түрлі  варианттары.  Қарудың 
сабы  да  «əлем  ағашының»  діңі  ретінде 
(сап  көбіне  ағаштан  жасалады)  сол 
мəндес  өрнекпен  əшекейленген» [12]. 
Бұл  пікірге  өз  тарапымыздан  қосарымыз, 
билеушілердің  жəне  бақсылардың  қолын-
дағы  асатаяқ  та  «əлем  ағашының»  кіші-
рейтілген  моделі  екені  түсінікті.  Үш  əлемге 
билік жүргізетін қаған да, үш əлемнің тылсы-
мын ұғатын бақсы да аса таяқ ұстауға құқылы 
саналған  тəрізді.  Бақсылардың  жын дарды 
бағындыратындығын,  рухтармен  тілде сетін-
дігін есіңізге алыңыз. «При зачист ке почвы 
вокруг могильной ямы одного из курганов 
рабочий-землекоп приподнял лежавшую в 
земле небольшую каменную плитку, и под 
ней сверкнули золотые горлышки какой-
то  посуды.  Расчистив  землю  вокруг  них, 
мы  обнаружили,  что  здесь,  в  специально 
выкопанной  ямке  (размером 30х30  и  глу-
биной 25 сантиметров), были поставлены 
на  серебряном  блюде  четыре  золотых  со-
суда» [13].
Л.А.  Евтюхова  Оңтүстік  Сібірден  құ-
пия  қоймалардың  ондағы  алтын  ыдыс тар 
табылғандығын  жазады.  Оның  «Южная 
Сибирь в древности» атты еңбегінде: «Про-
должая зачистку почвы по соседству с тай-
ником,  мы  обнаружили  ещё  один  тайник 
в такой же ямке. В нем лежало сильно по-
мятое,  согнутое  пополам  золотое  блюдо  и 
завёрнутые в войлок украшения поясного 
набора и конской сбруи из золота, бронзы 
и серебра. Надо сказать, что совсем рядом 
с  последним  тайником  проходил  граби-
тельский  подкоп  в  могильную  яму;  если 
бы он прошёл на 20 сантиметров левее, то 
мы уже не нашли бы лежавшие здесь заме-
чательные  вещи.  Внимательное  изучение 
почвы  под  курганной  насыпью  привело 
нас к новому открытию тайников в другом 
кургане, где также в стороне от могильных 
ям были обнаружены два тайника с ценны-
ми  вещами.  Открытые  в  тайниках  вещи 
впервые  знакомят  нас  с  выдающимися 
образцами  художественного  производства 
из металла, сделанными руками местных 
кыргызских  мастеров.  Рассмотрим  эти 
находки.  В  первом  тайнике,  как  сказано 
выше, мы нашли четыре золотых сосуда. 
Один из них в форме узкогорлой бутылки 
с крышкой, весом 593 грамма, имеет оди-
наковую  форму  с  глиняными  сосудами, 
найденными прежде в других кыргызских 
чаатасах.  Этот  сосуд  особенно  ценен  тем, 
что  на  дне  имеет  процарапанную  древне-
тюркскую  надпись  на  орхоно-енисейском 
алфавите. Она и следующая за ней прочи-
таны С.В. Киселёвым и в переводе означа-
ют: «Бэгское серебро мы дали». На другом 
золотом  гладком  сосуде  в  форме  кувшин-
чика  местного  производства  есть  такая 
же надпись, гласящая: «Золото... дар Ача». 
Обе эти надписи чрезвычайно интересны, 
так  как  вскрывают  данническое,  зависи-
мое  положение  народа  от  аристократии» 
[13]  делінген.  Келтірілген  мысалдан  оқып 
отырғанымыздай,  алтын  ыдыстардағы  жазу-
лар бұл «құпиялы» қорғандардың абыздарға 
тиесілі  ғұрыптық  кешендерге  келетіндігін 
аңғару  қиын  емес.  Ыдыстағы  жазулар  да 
осыған меңзейді.
Өткендегі  Түрік  қағандығының  ғұ рып-
тық  кешендерінен  жерлеу  орындары  табыл-
мады.  Осыдан  қағандық  орталығының  өзге 
аймақтардан  дара  сипаты  аңғарылады.  Ал-
тай,  Енесей,  Талас  ескерткіштерінде  мұндай 
бірізділік  байқала  бермейді.  Сақ,  ғұн  дəуі-
ріндегідей ғұрыптық кешен мен жерлеу орны 
кейде бір жерде тоғысса, марқұмның кей жер-
лерде еске алу орны бөлек салынып, жерлеу 
нысаны  бөлек  əзірленетін  тəрізді.  Мəйітті 
өртеу  ғұрпы  жиі  қолданылған,  сондықтан, 
ғұрыптық кешендерден адам сүйегі табылма-
ды деген көзқарастағы ғалымдар тобы бар екені 
жасырын  емес.  Ғұрыптық  кешендердегі 
ең  маңызды  ескерткіштің  бірі – бəдіз  тас. 
Сақтарда  да  марқұмның  бейнесін  мүсін 
етіп  қашау  дəстүрі  болған.  Бірақ,  бұл  өте 
сирек  кездеседі  (Жетісу  обаларынан  бар-
жоғы  үш  мүсінтас  табылған).  Есесіне, 
ғұндар  мен  сарматтардың  ескерткішінен 
мүсінтастарды  жиі  ұшы ратуға  болады. 
Қоладан, алтыннан құйылған көсемдердің, 
абыздардың  бас  мүсіндері  туралы  тари-
хи  деректер  мен  нақты  артифактілер  де 
жеткілікті дəрежеде табылып жатыр. Бəдіз 
тастар қазақ даласына Ислам діні келгенге 
дейін  орнатылған.  Кейін  діни  танымның 
кейбір  өзгерістеріне  байла нысты  бəдіз 
тас тардың  орнына  құл пы тастар  тұрғы-
зыла бастайды. Тү рік қағандығы тұсында 
мүсінтас қою дəстүрі кемелденген деңгейге 
көтерілді. Сақ обалары кейде шеңберленіп, 
кейде төртбұрыш формасында жалпақ тас-
тармен  қоршалып  отырды.  Тіпті,  бағана 
тастармен қоршалған да обалар бар. Түрік 
қағандығы  кезеңіне  тиесілі  ғұрыптық 
кешендерден  шарбақтастардың  көркем 
үлгілерімен  ұшырасамыз.  Тау  шатқал да-
рындағы халыққа белгілі ежелгі таң  балар, 
суретті  əңгімелер,  көне  жазу лар,  сақ,  ғұн 
обаларындағы  сирек  те  болса,  табылып 
жатқан  көне  жазулар – жазу,  жазбаша 
А. ƏУБƏКІР. Ғұрыптық кешендердің тарихи кезеңдердегі этносемантикалық сабақтастығы

№12    2014    А И АТ
60
60
ақпарат  беру  тарихымызды  тереңдете 
түсері  анық.  Түрік  қағандығы  кезінде  бітік 
тастарға  тұтастай  жыр-дастандардың  таң-
балануы  кездейсоқ  болмаса  керек.  Мың-
жылдықтар  бойы  қалыптасқан  жазу  дəс-
түрінің  бірегейленген  үлгісін  Білге  қаған, 
Күлтегін,  Тонықұқ  эпикалық  жырларынан 
да  айқын  көреміз.  Бір  ғажабы,  осы  күні 
де  байырғы  түрік  бабаларымыз  тəрізді 
марқұмға  жоқтау  айту,  ескерткіш  қою, 
ас  беру  дəстүрі  жалғасын  тауып  келеді. 
Күл тегін  жырларын  бір  жағынан  бітік 
тастағы  жоқтауға  балауға  болады.  Ауыз-
ша айтпады демесеңіз, мұнда да оғланның 
ерлігі,  игі  істері  əңгімеге  арқау  етілген. 
Анадолы  түріктерінде  қайтыс  болған 
адам ға «топырағы мол болсын!» деген ті-
лек  айтылады  екен.  Сақ  қорғандары  да 
мейлінше  биік  етіп  (тау  үлгісінде)  көте-
ріледі.  Неғұрлым  топырағы  биік  болса, 
марқұмның о дүниедегі мəртебесі жоғары, 
мерейі  үстем  болады  деген  наным  түрік 
ағайындарда  сақталыпты.  Ал,  алғашқы 
алтын адамды табуға мол үлес қосқан  ар-
хеолог  Бекмахамбет  Нұр мұхамедов  сақ 
Тарихи таным
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР:
1. Маргулан А.Х. Сочинения в 14 томах. Т.3. Петроглифы Сарыарки. Гравюры с изображе-
нием  вольчего  тотема.  Т.4.  Каменные  изваяние  Улытау. /Сост.  Д.А.  Маргулан,  Д.  Маргулан /. 
Алматы. 2003.-50с. + вкл 246 с.    
2. Марғұлан Ə.Х.  Ұлытау төңірегіндегі тасмүсіндер // Ежелгі мəдениет куəлары. – Алматы, 
1966. – 8-52 бб.
3. Маргулан А.Х. Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана. – Алматы, «На-
ука», 1979. – 360 с.
4. Самашев З. Петроглифы Казахстана. – Алматы, «Өнер», 2006. – 196 б.
5. Самашев З., Базылхан Н., Самашев С. Көне түрік таңбалары. Древнетюркские тамги. – Ал-
маты: Abdi company, 2010.  – 167 б. 
6. Сейдімбек А. Қазақ əлемі. Этно-мəдени пайымдау: оқу құралы. 
–
Алматы, «Санат», 1997. 
– 
464 б. 
7. Төлеубаев Ə. Қазақстан археологиясының қола жəне ерте темір дəуірі мəселелері. I том. – 
Алматы, «Service Press», 2013. – 99-123 бб.
8. Қазақ бақсы балгерлері. Құрастырғандар: Дəуренбеков Ж., Тұрсынов Е. – Алматы, «Ана 
тілі», 1993.  – 20-53 бб. 
9. Самашев З., Базылхан Н., Баяр Д.  Древнетюркские каменные извания Евразийских степей 
// Мəдени мұра. Культурное наследие. № 1 (22) қаңтар-наурыз. 2009. –Астана.  – С. 30-39. 
10.  Қазақ  даласының  көшпенділері:  Еуразиядағы  скиф-сақ  дəуіріндегі  этноəлеуметтік-
мəдени үрдістер мен қарым-қатынаста халықаралық ғылыми конференциясының материалдары. 
– Астана, Президенттік мəдениет орталығы, 2008. – 134-146 бб.
11. Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. I том. Моңғолдың құпия шежіресі. –  
Алматы, «Дайк-Пресс», 2006. – 104-111 бб.
12.  Ахметжан  Қ.  Қазақтың  дəстүрлі  қару-жарақ  этнографиясы.  Алматы, «Алматыкітап», 
2006. 56-60 бб.
13. Евтюхова Л.А. Каменные изваяние Южной Сибири и Монголии // Материалы и исследо-
вания по археологии СССР. – М.,1952. №24. – 71-120 сс.
Акишев А.К. Искусство и мифология саков. – Алматы, «Наука», 1984. – 176 c
қор ғандарының  биік тігіне  орай  əулеттің 
де  беделі,  мəртебесі  айқындалады  деп 
есептейді.  Жыл  сайын  марқұм  басында  ас 
беріліп,  топырақпен  оба  көтеріліп  отырған. 
Əр жылы сақ оба сының беті бір қабат топырақ 
үйіліп,  беті  түрлі  тастармен  көмкеріліп,  жа-
былып  шы ғады.  Есік  қорғанындағы  ал-
тын  адам  алты  метр  биік  обадан  табыл-
ғандығын айта кеткен жөн [14]. Біздіңше, 
сақ қорғаны кезіндегі обалардың қызметі 
түрік қа ғандығы кезінде балбал тастармен 
(тас бағана) ауыстырылды. Тас баға налар 
қағанның əлеуметтік дəре жесін ғана емес, 
ел  алдындағы  абы ройы нан  хабар  бе реді. 
Əрбір ру-тайпа көсемі балбал тастар орнатып, 
дүниеден  қайтқан  қағанға  өз  ықыластарын 
білдіріп,  құрметтерін  көр сеткен  деген  бол-
жам  жасаймыз.  Балбал  тастарды  орнатуға 
байланысты  ғалымдар  ұстанымының  сан 
тарапқа  тартқан  пікір  қайшылықтарына 
қарамастан  (соғыста  өлті рілген  жаудың 
саны, ат байлайтын бағаналар жəне тағы 
басқа болжамдар), қола дəуірі, сақ, ғұн оба-
ларымен  жүргі зілген  салыстыру  нəтижесі 
бізді осындай ойға тоқтауға итермелейді. 

№12    2014    А И АТ
61
61
Бізге қымбат бір шындық
(Қаламгер шығармаларындағы кезең 
картинасы)
ХХ  ғасыр  басынан  бері  қарай 
қанатын  кеңге  жая  түскен  қазақ  əде-
биеті  жайлы  кеңінен  толғап  əңгіме 
қозғай бастасақ, сөз жоқ, бір-біріне ұқса-
майтын екі түрлі əдеби бағытты (проза 
саласы бойынша) тез-ақ аңғаруға əбден 
болады.  Бұл  екі  бағыттың  екеуі  де  өз 
дəуірінде  қолына  қалам  ұстаған  бар-
ша  қаламгерлерге  үлгі  ұсынды,  өнеге 
көрсетті,  бағыт-бағдар  берді.  Біз  бұл 
пікірді соншалық сенімді көңілмен, ба-
рынша нық оймен айта аламыз.
Бұл екі бағыт-қандай бағыт?
Оның бастау-бұлағында кімдер тұр?
Енді, осы тұрғыда аз-кем сөз тар қа-
тып, салалап айта кетелік.
Өзінің  жазба  əдебиеті  жан-жақты  өр-
кен деп, алғашқы толымды көркем шығар-
малары  өмірге  келіп,  сүрлеу-соқпағы 
салына  бастаған  ұлт  əдебиетінде  əңгіме-
повестерді  былай  қойғанда,  тереңнен  ой 
қозғаған  кесек  романдар  да  туындады. 
Ең алғашқы романдар – «Қамар сұлу», 
«Қалың  мал», «Жолдастар», «Тар  жол, 
тайғақ  кешу»,  т.б.  жарыққа  шыққан 
ХХ  ғасырдың 20-30 жылдары  ішінде 
бұрынғы  қазақы  жазба  стилін  өзінше 
дамытып,  еуро палық  нашықта  ой 
өрбіткен,  ой  ағыны  мен  сезім  тереңіне 
үңіліп,  өзгеше  көркем  дүниелер  жаза 
білген  жаңашыл  қалам гердің  бірі – 
Мұхтар  Əуезов  еді.  Қаламгердің  «Қор-
ғансыздың  күні»  атты  алғашқы  əңгі-
месінен  бастап-ақ  жазылу  машығы 
Жолтай ƏЛМАШҰЛЫ,
филология ғылымдарының 
кандидаты
БЕЙІМБЕТТІҢ  БИІГІ
(Әдеби толғам)
ерекшеленіп  шыға  келді.  Оны  əуелгі 
кезде  бірсыпыра  сыншылар  дұрыс  қа-
былдап,  енді  бір  тобы  түсініңкіремей, 
сын айта бастағаны да жасырын емес-
ті. М.Əуезов өзінің алған бағытынан еш 
айныған жоқ, ең аяғында «Абай жолы» 
секілді кең көлемді роман-эпопея жазып 
шықты. Мұнда да сол өзіне тəн əдіс пен 
стиль  қатаң  сақталып  қалып  отырды. 
Біз Əуезов ұстанған соны бағыт турасын-
да бұдан бұрынғы мақала-зерттеулерімізде 
біршама  сөз  етіп,  талдап-негіздеп  жазған 
болатынбыз («Əуезовтің  жұмбақ  əлемі», 
А., 2005ж). Ендігі сөз-қазақы жазу машы-
ғынан  алшақтамай-ақ,  көп  жүрегінен 
мей лінше орын алған ұлттық нақыштағы 
қаламгерлер  тобы  туралы,  яки,  екінші 
бағыт  хақында  болмақшы.  Бұл  бағыттың 
бастауында  тұрған,  əрине,  бəрімізге  де 
етене жақын, аз да саз, қысқа əңгімелердің 
шебері – Бейімбет Майлин. 
Бейімбет  шығармашылығы  жайлы 
осы  күнге  дейін  аз  жазылған  жоқ.  Ар-
найы  түзілген  ғылыми-зерттеу  еңбектері 
де  жетерлік.  Жазушы  лабораториясын 
жіті  көзбен  сүзіп  өткен  филолог-ға лым-
дарымыз да баршылық. Біз ондай сүйекті-
сүйекті  еңбектер  туғызған  ғалым-зерт-
теушілеріміздің  ой-пікірлерімен  дең гей 
салыстырып,  пікір  таластырып  жəне 
өзі мізше  жаңалық  ашуды  да  мұрат  тұт-
падық.  Ойлаған  ой,  діттеген  мақсат 
–  ХХ  ғасыр  басында  ұлт  əдебиетінде 
қалыптасқан  екі  бағыттың  бірінің 
көрнекті  өкілі  бола  білген  қарымды 
қаламгер  шығармаларына  терең  үңіле 
отырып,  жазған  туындыларының  за-
мана шындығына үндестігін баса айту 
еді. Тағы да айтарымыз – бүгінгі арна-
лы қазақ əдебиеті дейтін алып өзеннің 
бастау-бұлағында тұрған екі алыптың, 
екі  бағыт  ұстанған  қос  сөз  зергерінің 
Бейімбет Майлин – 120

№12    2014    А И АТ
62
62
өз  кезеңіндегі  ықпал-əсерін  молынан 
аша  түсіп,  кейінгі  əдебиетшілерге  де 
ой тастай кету. Біз сол себепті де алды-
мен  М.Əуезов  шығармаларына  көңіл 
көзімен  үңілдік,  өзімізше  ой  білдіруге 
тырыстық.  Ал,  ендігі  кезек – Бейімбет 
Майлин жайында болмақ.
***
Бейімбеттің жазушылық  биігі дегенде 
алдымен ойға оралатыны – ол өз дəуірінің 
қатпар-қыртысына терең үңілген жəне сол 
кезеңнің  қатал  сыншысы  бола  білгендігі. 
Егер,  артында  қалған  мол  мұралары 
– 
əңгімелер 
топтамасын 
парақтап 
отырсаңыз, еш қиындықсыз-ақ кешегі ала-
сапыран күндер шындығы көз алдыңызға 
дөңгеленіп  келе  қалады.  Жоқ,  Бейімбет 
уақыт  шындығын  ғана  суреттеп  бере 
алған  қаламгер  емес,  ол  өз  əңгімелері 
арқылы  сол  сұрапыл  күндерді  ащы 
əжуалап, сын садағына алған жазушы. 
Былайша  айтқанда,  өз  заманындағы 
асыра сілтеу мен қисық-қыңыр істерді 
өмір  суреттері  арқылы  астарлап  күлкі 
етуші. Келеке етуші!
«Сексен сом» əңгімесін алайық.
Кедей,  жатақ  Егеубайдың  құлағына 
жайсыздау  хабар  жетті.  Оны  жеткізуші – 
Тынымбай. Кеше болған жиналыста тағы 
да салық жинайтыны айтылыпты. Əр адам 
басына – сексен сом.  Міне,  осы  салықты 
ести сала, Егеубай ой құшағына көміледі. 
Онсыз да қарызға белшесінен батулы. Он-
сыз  да  сіңірі  шыққан  кедей.  Ау,  өкіметке 
несін бермек? Жаңа өмір дегеніңнің сиқы 
осы ма? Жанын қоярға жер таппай қиналған 
сорлы  Егеубай...  Ақыр  аяғында  оны  ко-
миссия  шұғыл  шақырып  алып, «қолыңда 
бір атың мен сиырың бар екен, соның бірін 
өткізесің»  дейді. «Ол  қымбатырақ  қой» 
деген уəжіне «артылғанын аласың» деген 
жауап  алады.  Егеубайда  не  қауқар  бар, 
жалғыз  атын  өз  қолымен  комиссияға  же-
телеп алып келеді... Былай қарасаңыз, жəй 
ғана əңгіме. Ондай жағдайлар қай кезеңде 
болмаған  жəне  кімнің  басында  болмаған. 
Алайда...
ХХ ғасыр басындағы «жаңа өмірдің» 
ең  сұмдық  ісі – кедейлерді  осылай 
қыс паққа  алғаны  емес  пе!  Əуелі  ар-
тель,  сосын  колхоз...  ақыр  аяғында 
малға  кім  ие,  дүниеге  кім  кепіл  деген 
мəңгілік сауал ел басына туды. Бай бар 
байлығын жоқ етті! Кедей мол дүниеге 
ие  бола  алмады.  Замана  астаң-кестең. 
Ешкім жауап бермейді, ешкім де кінəлі 
емес...  Кеңес  өкіметін  көтермелеу  ме? 
Жоқ!  Байларды  сынап-мінеу  ме?  Ол 
емес.  Кедей-жатаққа  күлу  ме?  Ол  да 
емес.  Шығарманың  құпиясы  не?  Ол – 
уақыттың өз суретін, шынайы бейнесін 
бере  білгендігінде. «Сексен  сом»  əңгі-
месі,  міне,  сондай  кездің  кермек  шын-
дығын алдыңызға тартатын ащы мыс-
қыл, өткір əжуа.
 
***
Кейінгі уақытта əдебиетшілер арасын-
да  «Кешегі  ашаршылық  жылдарының 
ащы шындығы көркем шығармаларда 
тек  қазір  ғана  жазыла  бастады»  деген 
атүстілеу пікір қалыптаса бастапты. Бұл – 
ұшқары ой. Ашаршылық қырғыны туралы 
сол кездің өзінде-ақ қалам тербеп, жанды 
сурет жасай білген қаламгер  – ол Бейімбет. 
Жазушының  «Айт  күндері»  деген  шағын 
əңгімесі бар. Жұрт айттап жүреді. Кейбір 
дүниесі  барлар  құрбандыққа  мал  шалып 
жатады. Былай қарасаңыз, мамыражай за-
ман. Əркім өз бетінше тірлік жасауда.
Үй  көлеңкесінде  ақ  текесін  терлеп-
тепшіп  сойып  жатқан  Молдағалидың 
қасына Уəли келеді. Сол сіңірі шыққан 
Уəли:
–  Сен  маған  тоқтыңды  сатшы, – 
дейді.
– Ақша дабай.
– Күзде аларсың.
– Болмайды.
Уəли кеткен соң Молдағали текенің 
терісін жұдырықтап жатып:
–  Аштан  өлейін  деп  жүріп,  айтта 
несі бар екен, алдап апарып сойып бір 
тоймақ қой, – деп күледі.
Міне, «біреу  тоңып,  біреу  тойып 
секіріп»  жатқан  заман  сиқы.  Əрине, 
аш  адамға  айт  не  керек,  құрбандық 
не менеге  керек.  Қу  қарынның  қамын 
ойлағаннан өзге не ой болсын басында!
Аш, жалаңаш жүрген кісінің бір басынан 
қандай кемшілік, қандай білместік іздеуге 
болады? Тіпті, оның аузынан шыққан сөзін 
де, ойлаған  ойын да талқыға салуға бола 
ма? Егер талқыға сала алатын болсақ, онда 
адам деген кім? Ол тіршілік қиындығында 
һəм  аш-жалаңаш  қалған  жағдайда  алды-
мен  нені  ойлайды?  Нені  айтады?  Нені 
тілейді?  Міне,  бұл  əңгіме  бізді  осындай 
Жолтай ƏЛМАШҰЛЫ. Бейімбеттің биігі

№12    2014    А И АТ
63
63
ойларға  жетелеп  əкете  алғандығымен  де 
құнды.  Сосын  да,  Уəлидің  əлгі  əрекетіне 
күле алмайсың. Қайта Молдағалиды іштей 
жаратпай тұрасың.
Бұдан басқа бір əңгімесі – «Күлпаш» 
деп аталады.
Күйеуі  Мақтым – өте  кедей.  Үйде 
ішіп-жейтін  түк  те  жоқ.  Жалғыз  ұл 
–  Қалидың  қарны  қабысып  қалған. 
Мақтым  азық  іздеп,  үйден  шығып 
кеткелі  қанша  күн.  Əлі  хабар  жоқ. 
Осы  екі  арада  сіңлісі  Раушан  келіп: 
«осы  үйден  өлігің  шыға  ма,  тиіп  ал 
ана  Жұмағазыға»  дейді.  Жұмағазы-
40-50  қарасы  бар,  бір  ауылдың  байы. 
Сіңлісінің  жанашыр  сөзі  Күлпашты 
қатты  ойландырады.  Аштықтан,  жоқ-
тықтан  құтылудың  жалғыз  жолы-осы. 
Бай адамға барса, жағдайы жақсарады. 
Одан  өзге  не  керек!  Ар,  намыс,  махаб-
бат  ойына  да  кіріп  шықпайды.  Оны 
ұмытқалы  қанша  уақыт!  Ақырында, 
сол  Раушанның  дегеніне  көніп,  Жұма-
ғазыға тоқал боп барады. Мақтым мен 
Қали үйде қалып қояды. Алайда, арада 
бірер ай өткенде алабұртып, ойға түсіп, 
бір-екі түйір етті алып, өзінің бұрынғы 
отына  келсе...  күйеуі  мен  баласы  аш-
тықтан  бұратылып  пеш  түбінде  құ-
шақтасқан  күйі  жан  тапсырыпты... 
Сол  бір  жылдарда  қолдан  жасалған 
аш тық  зобалаңы,  міне,  осылайша  бір 
отбасының  шаңырағын  ортасына  тү-
сірді. Күлпаш жалғыз қалды. Енді, оған 
басқа  таңдайтын  жол  да  жоқ.  Жалғыз 
сүйенері – Жұмағазы...
Шағын ғана əңгімеде Б.Майлин ашар-
шылық жылдарының ащы шындығын сол 
қалпында, дəл суреттеп, алдыңызға молы-
нан тарта салғандай. 
***
Айранбай етікші бейнесі («Айранбай») 
бір  жағынан  күлкілі,  ал,  бір  жағынан  ра-
сында да мына өмірдің тым қатыгез, опа-
сыз  екендігін  дөп  басып  көрсете  алған. 
Өзінің  жақыны  Кемелбайдан  бір  кішкене 
қайыс  сұрап  ала  алмаған  соң,  өзгеден  не 
қайыр күтпек?
Өз  қатыны – Раушанды  сол  үйге 
жұмсап жіберіп, құрқол келгенін көргенде 
ішінен үгітіліп, ашу-ызаға булығуы заңды 
да.  Əңгіме  соңында,  сол  Айранбай  ойға 
беріліп,  осыдан  бір  жеті  бұрын  ауданнан 
елге келіп сөйлеген инспектор пікірін амал-
сыз қоштағандай болды. «...Кедей еңбегін 
бай  жеген,  инспектор  сөзі  рас...»  Содан 
соң,  қатынына  «енді  сен  Кемелбайдың 
үйіне барма, құдай аштан өлтірмес» деп 
сөйлейді. «Кəмуниске  жазылғандарды 
қазына асырайды дейді ғой, кəмуниске 
жазыламыз...» 
Шығарманың түйінінде Айранбай «Кө-
кек» əнін шырқап отырады.
Осы көркем дүниеде былай қарасаңыз 
шығармаға  өзек  бола  қоярлықтай  оқиға 
да  жоқ.  Өмірдің  бір  сəттік  көрінісі  ғана. 
Ал, бірақ, сол қарапайым өмір – Бейімбет 
үшін  өте  маңызды  тақырып.  Терең  ойға 
бастайтын тақырып.
Дəл  осы  секілді  тапқырлық  оның 
«Түйебай» əңгімесінен де байқалады.
Шығарманың лирикалық кейіпкері 
(яғни,  автордың  өзі  ме)  Түйебай  де-
ген  момындау,  кедей  отбасының  ба-

жүктеу/скачать 1,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: