Латынша қазақ әліпбиі: талдау, таңдау, даралау Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі жшс «Мемлекеттік тілді дамыту институты»

жүктеу/скачать 2,53 Mb.

бет	29/37
Дата	16.10.2022
өлшемі	2,53 Mb.
	#43427

1 ... 25 26 27 28 29 30 31 32 ... 37

Байланысты:
treatise110635

LatKaz-MZhDAT

Латын харпі	Кирил харпі	Қазақша оқылуы
А а	А а	[ а ]
B b	Б б	[ бы ]
С с	К к	[ кі ]
D d	Д д	[ ды ]
E e	Е е	[ е ]
F f	Ф ф	[ фы ]
G g	Г г	[ гі ]
H h	Ң ң	[ ың ]
I і	I і	[ і ]
J j	Й й	[ й ]
К к	Қ қ	[ қы ]
L l	Л л	[ лы ]
M m	М м	[ мы ]
N n	Н н	[ ны ]
O o	О о	[ о ]
P p	П п	[ пы ]
Q q	Ғ ғ	[ ғы ]
R r	Р р	[ ры ]
S s	С с	[ сы ]
T t	Т т	[ ты ]
U u	Ұ ұ	[ ұ ]
V v	В в	[ вы ]
W w	У у	[ у ]
X x	Х х	[ хы ]
Y y	Ы ы	[ ы ]
Z z	З з	[ зы ]

Сонымен қатар қазақ тіліндегі «құрамдас» дыбыстарды латынның қос харпімен белгілеуді жөн көрдік:

Кирил харпі	Қазақша оқылуы	Латын харіптерінің қосарланған тізбегі
Ә ә	[ ә ]	Aе ае
Ө ө	[ ө ]	Ое ое
Ү ү	[ ү ]	Ue uе
Ж ж	[ жы ]	Zһ zһ
Ш ш	[ шы ]	Sһ sһ

Кірме құрамдас дыбыстарды белгілеу үшін мына латындық таңбалар тіркестерін ұсынамыз:

Кирил харпі	Қазақша оқылуы	Латын харіптерінің тізбегі
Ё ё	[ йо ]	Jo jo
И и	[ ій ] / [ ый ]	Ijіj / Yj yj
Ц ц	[ цы ]	Ts ts
Ч ч	[ чы ]	Ch ch
Щ щ	[ щі ]	Shsh shsh
Э э	[ йе ]	Je je
Ю ю	[ ійіу ] / [ ыйыу ]	Ijіw іjіw / Yjyw yjyw
Я я	[ ійә ] / [ ыйа ]	Ija іja / Yja yja

Кірме құрамдас дыбыстардың бұл топтамасын болашақ латын харпі негізіндегі әліпбиге енгізбеуге де болады. Орыс тілінен енген кірме сөздерде бұларды қолдану қажет болса, онда осы кестені немесе орыс тілінде қолданылып жүрген латын-орыс транслитерациялық таңбалар жүйесıн пайдаланамыз.

Сонымен латиницаға көшудің біраз пайдасы болары сөзсіз. Бірақ та көптеген қиындық туғызатынын да жоққа шығаруға болмас. Бұл қиындықтарды былай топтастырайық:
1. Жасы ұлғайған адамдардың көпшілігі ағылшын таңбаларымен жазылған материалды мүлде оқи алмайды ғой. Ағылшын таңбаларымен жазылған қазақша кітап, газеттерді оқуға қиналатын адамдар жастардың арасында да аз болмасы анық.
2. Көптеген қазіргі харіппен басылып шыққан қазақ тіліндегі кітаптарымызды болашақ ұрпақ еркін оқи алмайтындай болып қалады. Әлбетте, оларды компьютердің көмегімен ағылшын таңбаларына көшіріп, қайтадан басып шығаруға болады. Бірақ та, бәрін қайта шығару мүмкін емес қой.
3. Латиницаға көшу біраз қаржы талап ететіндігін де ескермеуге болмас.
Яғни, таңдаумыз - екі жол: 1) Ағылшын таңбасына көшу; 2) Кирилдік әліпбиде қалып қою. Бұл екі жол - біздің таңдар жолдарымыздың "ең шеткілері" - деп ойлап, "ортаңғы" - "күре тамыр" жол іздесек қалай болар екен? Мысалға:
3) Кирилица мен латиницаны қатар пайдаланайық. Болашақта "қай жеңгені" біздікі.
3а) Компьютерде, компьютер жиі қолданылатын жүйелерде, алыс-жақын шетте жүрген қандастарымызбен Internet, E-maіl, Жерсеріктік теледидар, Телеграф-Телетайп жүйелері арқылы хат-хабар, ақпарат алмасуымызда, яғни елшілік жүйесіндегі мемлекеттік деңгейде қолдана тұрған дұрыс деп табылсын; өзіміз таңдап бекіткен ағылшын таңбаларын латын-қазақ транслитерациялық таңбалар жүйесі ретінде қолданайық.
3ә) Мектепте төменгі сыныптардан бастап латиницаны үйретейік (ағылшын тілімен бірге). Қазақ сөздерін ағылшын әріптерімен жазуды ойын ретінде (компьютердегі ойын ретінде) үйрете бастайық.
3б) Латын-қазақ транслитерациялық таңбалар жүйесıн қазақ тілінің компьютерлік-мағлұматтық және байланыстың техникалық жәнемемлекеттік қызметпенмемлекеттік басқару ісінжүргізудегі жазба таңбалары деп қабылдайық.
3в) Басқа жағдайларда кирилицаны әзірше қолдана берейік.
Осыдан кейін "әліптің артын" бағайық. Болашақ ұрпақтарымызға өздері біржола түпкілікті таңдауын жасап алуына мүмкіндік қалдырайық.
Латын-қазақ транслитерациялық таңбалар жүйесı бола ма, әлде қабылдануға тиіс әліпбидің өзі бола ма, әйтеуір ауыстырмас бұрын терең зерттеп, мұқиат таңдауды талап етері хақ. Бірақ, әліпбиге қарағанда транслитерациялық таңбалар жүйесін таңдаудың "жарасы жеңіл" болады-ау деп пайымдаймыз, өйткені транслитерациялық таңбалар жүйесін қазірдің өзінде аса көп ойланбастан қабылдай тұрып, кейін уақыты келгенде оны әбден жетілдіріп, түрлендіріп, өзгертетін жерлері болса түзетіп, түпкілікті әліпбиге айналдырып алуға болады ғой демекпіз. Себебі, бүгіндері қазақ тілінің дыбыстық жүйесі тыңғылықты түзілмей отыр [7], оны жүйелеу үшін уақыт қажет.
Ал транслитерациялық таңбалар жүйесıн мемлекеттік деңгейде стандарттап алу - уақыт күттірмейтін шараға айналатын күн туып тұр!
Аl transljteratsjalyk tahbalar zhuejesin memlecettic dehgejde standarttap alw - wakyt cuettirmejtin sharaqa ajnalatyn cuen twyp tur!

3-НҰСҚА
LatQaz-Jan

A a {А а}	A' a' {Ә ә}	B b{Б б}	V v{В в}	G g {Г г}
X x{Ғ ғ}	D d{Д д}	E e{Е е}	- {Ё ё }	J j {Ж ж}
Z z {З з}	Iy іy/Y y {И и}	Y y {Й й}	K k{К к}	Q q{Қ қ}
L l{Л л}	M m {М м}	N n{Н н}	Ng ng {Ң ң}	O o {О о}
O' o' {Ө ө}	P p{П п}	R r {Р р}	S s {С с}	T t {Т т}
U u {У у}	U' u' {Ұ ұ}	Y y {Ү ү}	F f {Ф ф}	H h{Х х}
- {Һ һ}	- {Ц ц}	Ch ch {Ч ч}	Sh sh {Ш ш}	- {Щ щ}
W w {Ы ы}	I і{I і}	{Э э}	Yu yu {Ю ю}	Ya ya {Я я}

4-НҰСҚА
LatKaz-MuxDa'vKun

Латын харпі	Кирил харпі	Қазақша ескіше оқылуы	Қазақша түзетілген қазіргі оқылуы	Ағылшынша- қазақша оқылуы
А а / A' a'	А а / Ә ә	[ а / ә ]	[ а / ә ]	[ eі / α / æ ]
B b	Б б	[ бы ]	[ бій ]	[ bі: / bіy ]
С с / C' c'	Ш ш / Щ щ	[ шы / щі]	[ шы / щі]	[ sі: / òj / òòі ]
D d	Д д	[ ды ]	[ дій ]	[ dі: / dіy ]
E e	Е е	[ е ]	[ е ]	[ і: / e ]
F f	Ф ф	[ фы ]	[ еф ]	[ ef ]
G g	Ж ж	[ жы ]	[ жый ]	[ dʒі: / gjy ]
H h	Ң ң	[ ың ]	[ ің ]	[ eіtò: / іŋ]
I і	I і	[ і ]	[ іі ]	[ aі / іі ]
J j	Ы ы	[ ы ]	[ ыы ]	[ dʒeі / jj ]
К к / K' k'	Қ қ / К к	[ қы / кі ]	[ қы / кей ]	[ keі / kj / keі ]
L l	Л л	[ лы ]	[ ел ]	[ el ]
M m	М м	[ мы ]	[ ем ]	[ em ]
N n	Н н	[ ны ]	[ ен ]	[ en ]
O o / O' o'	О о / Ө ө	[ о / ө ]	[ оу / ө ]	[ oυ / ou / œ ]
P p	П п	[ пы ]	[ пій ]	[ pі: / pіy ]
Q q / Q' q'	Ғ ғ / Г г	[ ғы / гі ]	[ ғы / гі ]	[ kυ / qhj / gі ]
R r	Р р	[ ры ]	[ рр ]	[ α: / rr ]
S s	С с	[ сы ]	[ ес ]	[ es ]
T t	Т т	[ ты ]	[ тій ]	[ tі: / tіy ]
U u	Ү ү	[ ү ]	[ үү ]	[ υ: / џ: ]
V v	У у	[ ыу / іу ]	[ у ]	[ vі: / υ ]
W w	Ұ ұ	[ ұ ]	[ ұұ ]	[ dÙbl υ / Ұ: ]
X x	Х х	[ хы ]	[ хе ]	[ eks / khe ]
Y y	Й й	[ ы ]	[ уай ]	[ waі ]
Z z	З з	[ зы ]	[ зет ]	[ zet ]

5-НҰСҚА

жүктеу/скачать 2,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 25 26 27 28 29 30 31 32 ... 37