Лекция 1 Тіл білімі туралы жалпы түсінік. Тіл білімінің ғылымдар жүйесіндегі орны, басқа ғылым салаларымен байланысы

Лекция 6 
Әлем тілдері. Тілдердің генеологиялық топтастырылуы. 
 
Дүние жүзінде шамамен 7 мың тіл бар деген ғалымдардың анық емес 
болжамдары бар. Олардың ішінде тайпа тілдері де, халық тілдері де, ұлт тілдері 
де жоқ емес. Кейбір тілдер кең қолданылып, халықаралық тілдер дәрежесіне 
дейін жеткен. Мысалы – қытай, ағылшын, испан, орыс, араб, француз тілдері. 
Тіл білімінде дүние жүзіндегі тілдерді екі түрлі тұрғыдан топтастырады: 
біріншісі – тілдің шығу тегі тұрғысынан, яғни туыстығы, бір негіз тілден 
бөлініп 
шыққандығы 
тұрғысынан; 
екшшісі 
– 
шығу 
тегіне 
байланыстырылмай, грамматикалық құрылысы мен типінің ұқсастығы 
тұрғысынан. Топтастырудың бірінші түрі – тілдердің генеалогиялық 
топтастырылуы, екінші түрі типологиялық (немесе морфологиялық) 
топтастырылу деп аталынады. 
Тілдер туыстығы этникалық емес, лингвистикалық түсінік болып 
табылады. Ол барлық кезде географиялық жақындығына байланысты 
анықталмайды. Мәселен, венгр тілі өзіне туыс емес тілдердің қоршауында 
орналасқан. 
Тілдер тілдер семьясы ішінде өзара пайда болуы мен тарихи дамуының 
ортақтығымен тығыз байланысты. Пайда болу ортақтығы туыс тілдердің түбі 
бір болуынан көрініс табады. Дәл осылай роман тілдері латын тілінен, орыс, 
украин, белорус тілдері ежелгі орыс тілінен, ал барлық славян тілдері славян 
ата тілдерінен пайда болған. 
Тілдер туыстығы тікелей және жанама туыстық бола алады. Тікелей 
туыстық бір топқа жататын тілдер туыстығы болып табылады. Славян тілдер 
тобындағы, әсіресе, шығыс славян тобындағы – орыс, украин, белорус тілдері 
тікелей туыстыққа мысал бола алады. Ал үнді-еуропа тілдеріне жататын 
славян, роман, герман тілдер тобының ара қатынасы – жанама туыстық 
болып табылады. 
Тілдердің тікелей туыстығында көзге бірден байқалатын ортақтық 
кездеседі. Мысалы, славян тілдерінің лексикасынан олардың жақындығын 
байқаймыз: орыс тілінде - вода, болгар тілінде - вода, польша тілінде - woda, 
glova, чех тілінде - hlava. 
Егер роман және герман тілдерін салыстырар болсақ дәл мұндай 
ұқсастық таба алмаймыз. 
Барлық сөздер бірдей салыстыруға алына бермейтіндігін қатаң түрде 
ескеру қажет. Себебі сөздік қорға негізгі төл сөздер де, кірме сөздер де ене 
береді. Мәселен, жапон тілінде қытай тілінен енген сөздер саны 70%-ға тең. 
Осыған байланысты салыстыру барысында барлық сөздер алынбай, тек 
сөздік қорда ежелден келе жатқан сөздер ғана салыстыралады. Бұл сөздерге 
құдай аттары, туыс, дене-мүше, қимыл атаулары, есімдіктер мен қарапайым 
сан есімдер және т.б. жатады. 
Тілдер туыстығына лексикадан өзге грамматика және фонетика 
салалары да мысал бола алады. Үнді-еуропа тіл білімі мен түркологияда тіл 
туыстығының дәлелі ретінде бастапқыда аффикстер ұқсастығы алынды. 

Мәселен, латын, латыш және гот тілдерінде «субъект» сөзінің аффикстерінің 
ұқсастығын растайтын материалдар байқалады:
Lupus лат. 
Vilkas лит. 
Wulfs гот. 
Бұл кездейсоқ ұқсастыққа жатпайды, себебі грамматика анағұрлым 
тұрақты сала. Грамматикалық элементтер /қосымшалар, суффикстер/ мен 
категориялар өзге тілден ене алмайды, тек сөз тудыра алатын мағынаға ие 
аффикстер ғана енуі мүмкін, дегенмен, сөзімен ілесе енеді. 
Фонетика да тілдер туыстығына мысал бола алатын бірнеше фактілерге 
ие. Дегенмен фонетикалық сәйкестіктердің барлығы да тіл туыстығына 
куәлік ете алмайды. Мысалы, грек тілінде «күн» мағынасында қолданылатын 
’3 ′л IOS (helios) сөзі чуваш тілінде хевел кездейсоқтық болып табылады, 
себебі бұл жалғыз ғана ұқсастық және заңдылыққа қайшы мысал. 
Фонетикалқ ұқсастық жайлы қорытынды жасау үшін дыбыстар арасындағы 
сәйкестік заңдылығына сүйену керек. Дыбыстар арасындағы сәйкестік 
заңдылығы олардың артикулярлы және акустикалық ұқсастықтарын толық 
көрсете алмайды. Мысалы: [к] және [ч] дыбыстары ұқсас емес, дегенмен бұл 
дыбыстар славян тілдерінде өзара сәйкестікті құрады. Лик – личный, река – 
речной, рука – ручной түбір морфемаларын салыстырыңыз. -к, -ч 
фонетикалық сәйкестіктері бұрында әрекетін тоқтатқан көне фонетикалық 
процесстерден хабар береді.
Дыбыстар сәйкестігіне тағы бір мысал неміс тіліндегі z және ағылшын 
тіліндегі t болып табылады. Ағылшын тіліндегі to, tide, toungue неміс 
тіліндегі zu, zeit, zunge сөздеріне сай келеді.
Сонымен тіл туыстығын лексика, грамматика және фонетика 
мәліметтері жиынтығына сүйене отырып анықтаймыз. 

жүктеу/скачать 1,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: