Лекция: 36 Семинар: 10 СӨЖ: 30 соөЖ: 30 Консультация: 2 Емтихан: 5
жүктеу/скачать 406,08 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сан-мөлшер (көптік) категориясы
- ШЫРАЙ КАТЕГОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
8. Грамматикалық категориялар. «Грамматикалық категория» терминінің ұғымы жайында тіл білімінде әр түрлі пікір орын алып келеді. Грамматикалық категорияның қалыптасуы грамматикалық тұлға және грамматикалық мағынамен тікелей байланысты екен. Грамматикалық тұлға дегеніміз грамматикалық мағынаның қалыпты көрінісін, үлгісін білдіретін тілдік белгі. Грамматикалық мағынаны білдіртеін грамматикалық тұлғалар суффикстер (оның ішінде нөлдік), дыбыстық алмасулар (ішкі флекция), қайталау, көмекші сөздер, сөздердің орын тәртібі, интонация, екпін, т.б. арқылы көрінеді. Грамматикалық мағына дегеніміз тілде қалыпты сипаты бар сөздер тобы мен сөз тұлғаларына, синтаксистік құрылымдарға тән жинақты, дерексіз тілдік мағына. Грамматикалық мағына сөзге немесе сөздердің белгілі бір топтарына ғана тән дерексіздігі әлсіз, лексикалық мағыналардан өзгеше. Тілдің грамматикалық механизмі морфемалардан немесе сөздерден жасалмайды, «грамматикалық категория» деп аталатын тіл бірліктерінен жасалады. Әдебиеттер: 1.
Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқулық. Алматы, 2004. 2.
Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. Учебное пособие. Москва, 1979. 3.
Лингвистический энциклопедический словарь. Москва, 1990. 4.
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Москва, 1969. 5.
Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің сөздігі. Алматы, 2005. 6.
Кодухов В.И. Общее языкознание. Учебник. Москва, 1974. 7.
Общее языкознание. Москва, 1970; Москва, 1972; Москва, 1973. 8.
Хасенов Ә. Тіл білімі, Оқу құралы. Алматы, 1996. 9.
Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Оқу құралы, 2001. 10.
Соссюр Ф.де. Курс общей лингвистики // Труды по языкознанию. Москва, 1977. Грамматикалық категория Тілдегі негізгі грамматикалық ұғымның бірі – грамматикалық категория. Грамматикалық категория ұғымы, грамматикалық мағынамен де, грамматикалық формамен де байланысты. Грамматикалық категория деген ұғым барлық зерттеулерде біркелкі түсіндіріле бермейді. Кейбір еңбектерде грамматикалық категория тек грамматикалық мағына деген ұғымға қатысты ғана беріліп, сөздердегі нақты лексикалық мағынадан жалпыланған, жалпы сипаттағы мәнді білдіретін мағына деп анықталады (Совр. рус. яз). Ал А.Ысқақовтың еңбегінде тілдегі өзіне тән грамматикалық формасы бар жалпы грамматикалық мағына грамматикалық категория деп аталады (Ы.А.-ҚҚ, 20). Грамматикалық категориялардың өрісі біркелкі болмайды. Кейбір категориялар тым жалпы, әрі өрісті, әрі қарымды болса, кейбір категориялардың өрісі тар, қарымы аз, тіпті жалқы бола береді. Мысалы, жалпы деп сөз таптары категоиясын, қосымшаалар категориясын алсақ, олардың әрқайсысын ішей саралап, әлденеше ірілі-ұсақты жалқы категорияларға бөлуге болады. Мәселен, сөз таптары категориясын жалпы ерекшеліктеріне қарай есімдер к., етістікер к., көмекші сөздер к. деп топтасақ, одан әрі есімдер к.-сын зат есімдер к., сын есім, сан есім к-сы деген жіктерге бөлумен тынбай олардың әрқайсысын тағы да саралап отырамыз. М., есімдіктер к-сын жіктеу, сілтеу, сұрау, топтау, белгісіздік, болымсыздық деп, одан әрі бір ғана жіктеу есімдіктерін тағы да дараландырып, жақ категориясын анықтаймыз. Қосымшаларды да жалғау, жұрнақ к-сы деп, одан жалғауларды көптік, тәулдік, септік, жіктік жалғау к-ы деп бөлеміз. Жұрнақтарды сөз тудыратын, сөз түрлендретін к-ға, ода әрі іштей жеке сөз таптарына тели бөліп, олардың өзара жіктері мен сыр-сипатын ашамыз (Ы.А. 22-23). Грамматикалық к. грамматикалық мағынамен және грамматикалық формамен тікелей байланысты. Грамматикалық мағына, грамматикалық форма болмаған жерде грамматикалық к. болмайды. Кез келген грамматикалық мағына немесе грамматикалық форма грамматикалық к. құрай бермейді. Белгілі бір грамматикалық мағыналар бірлігі белгілі бір грамматикалық топ құрайтын сөздерге тән болып, солардың парадигмалық түрлену жүйесі арқылы грамматикалық к. құрайды. Грамматикалық к. – өз ішінде бір-біріне қарама-қайшы қасиетте бола алатын бірнеше тектес, мәндес грамматикалық мағынаның жиынтығы, бірлігі. Сол бірлік пен өз ішіндегі қарама-қайшылық арқылы және соның әрқайсысын білдфетін әр түрлі тәсілдер арқылы немесе соған тән арнайы грамматикалық формалар жүйесі я түрлену парадигмасы арқылы грамматикалық категорияның мәні, сипаты, шегі байқалып, айқындалады. Бір ғана грамматикалық мағына мен оны білдіретін грамматикалық форма грамматикалық категория құрай алмайды. Мысалы, септік категориясы, тәуелдік катего- риясы, жақ категориясы деген грамматикалық категориялар бар да, ілік немесе барыс, т.б. септік категориясы, бірінші (немесе екінші) жақ тәуелдік категориясы, осы (немесе өткен) шақ категориясы дегендер жоқ. Сондай-ақ қазақ тіліндегі көптік категориясы, негізінен, заттың көптік ұғымымен байланысты да, морфологиялық жағынан көптік жалғау арқылы беріледі. Бірақ көптік категория сөз болғанда ол тек көптік жалғаумен ғана шектелмеу керек. Көптік мағына грамматикалық тұрғыдан жекелік мағынаға қарама-қайшы мағына
ретінде заттың сандық ұғымының шеңберінде өмір сүреді. Сондықтан бұл категория көптеген тілдерде қазақ тіліндегідей көптік категориясы деп емес, сан категориясы (мысалы, орыс тілінде категория числа, қазіргі қырғыз тілінде сан категориясы) деп аталынады. Сөйтіп, грамматикалық категорияның негізінде грамматикалық мағыналар жиынтығы (жекелеген мағына емес) олардың грамматикалық формалар жүйесі сияқты арнайы грамматикалық тәсілдер арқылы берілуі жатады. Грамматикалык категория ұғымы негізінен алғанда кез келген грамматикалык мағынамен емес, оның категориялық грамматикалық мағына түрімен байланысты. Ал грамматикалық мағына ұғымының жалпы грамматикалық мағына, қатыстық грамматикалық мағына деп аталатын түрлері грамматикалық категорияға қатысты емес пе? деген де сұрақ туады. Грамматикалық категория әрі өзара тектес, мәндес, ыңғайлас, әрі бір-біріне қайшы мәндегі бірнеше, кем дегенде екі түрлі грамматикалық мағына немесе мағыналар жиынтығынан тұрып, ол грамматикалық мағыналар белгілі парадигмалық түлғалар жүйелері арқылы беріледі. Сол арқылы грамматикалық категория белгілі грамматикалық топтағы сөздердің (сөз таптарының) түрлену жүйесі болып, сөз табы ретінде ерекшеленеді, әрі сол сөз табының грамматикалық белгісі болып табылады. Сөйтіп, грамматикалық категория болудың алғы шарты мынадай: 1 ) бірнеше, кемінде екі грамматикалық мағына болу керек; 2) ол (кемі екі) мағыналар бір-бірімен тектес, ыңғайлас, мәндес болу керек, әр тектес мағыналар грамматикалық мағына құрай алмайды; 3) ол грамматикалық мағыналар қаншама тектес, ыңғайлас болса да, мысалы, тәуелділік мағына, екінші жағынан бір-біріне қарама-қайшы болып, мысалы, сол тәуелдіктер жақ сияқты, яғии 1-жақ 2-жаққа я 3-жаққа қайшы, 2-жақ 1-жаққа я 3-жаққа қайшы, келуі; 4) сөйтіп барып әр тектес, ыңғайлас, әрі бір-біріне қарама-қайшы мағыналардың бірлігі, тұтастығы болуы, 5) сол тектес мағына да, қайшы мағына да бөлек- бөлек белгілі грамматикалык формалар арқылы берілуі және 6) олардың белгілі парадигмалық жүйе құрауы арқылы мағыналық-тұлғалық сәйкестік бір жиынтық болуы. Міне осындай талаптар мен шарттарға сәйкес келетін тілдік құбылыс қана грамматикалық категория болып таныла алады. Мысалы, жіктік жақ категориясын алайық. Жіктеліп, субъектінің кім, не екенін білдіру және жақ мәні ортақ мағынасы. Қай жақты алсақ та (бірінші жақта да, екінші жақта да, үшінші жақта да) осы мағыналар бар. Солай бола тұрып, жақ жағынан (кейде жекеше я көпше) бір-біріне қарама-қайшы және сол әрбір қайшы мағынаның әрқайсысына тән грамматикалық тулғасы (формасы) бар: 1-жақ -мын, - мін, -бын, -бін, -пын, -пін немесе -м т.б. 2-жақ -сың, -сің немесе -ң, сыпайы түрі -сыз, - сіз, немесе -ңыз, -ңіз, 3-жақта арнайы тулға жоқ немесе -а, -е, -й және -ып, -in, -п көсемше түлғасынан кейін -ды, -ді, -ты, -гпі. Және бұл тұлғалар парадигмалық түрлену жүйесі болып саналады. Міне осылардың бірлік жиынтығы грамматикалық жақ жіктелу категориясы болып табылады. М.: зат есімнің жалпы зат атауын білдіруін былай қойғанда, мүнда тіпті бір-біріне қарама-қайшы және тектес, мәндес мағыналық та қасиет жоқ, яғни бір ғана жалпы грамматикалық мағына, (қайшы) оппозициялық және тектес мәнді жалпы және жалқы есім, деректі және дерексіз зат есім, (кімдік (адамға байланысты) және нелік (адамнан басқа зат атауларына байланысты) зат есім, сапалық және қатыстық сын есім т.б. сол сөз табының (зат есім я сын есімнің) грамматикалық категориялары бола алмайды, ол грамматикалық мағыналардың морфологиялық көрсеткіштері жоқ. Ал грамматикалық мағыналар семантикалық тәсіл (лексикалық мағынаның жалпылануы) арқылы берілсе де, олардың (тектес грамматикалық мағыналардың) бір- бірінен айырмашылығы (қарама-қайшылығы) кейде грамматикалық формалар арқылы берілетін болса, бұл мағыналар мен формалар жиынтығы грамматикалық категория жасай алады. Грамматикалық категория тілдегі негізгі граммат. ұғымның бірі. Грамматикалық категория граммат. мағына, граммат. формамен тікелей байланысты және олардан күрделі. Грамматикалық категория граммат. мағына мен граммат. форманың өзара бірлігімен, тұтастығымен, сәйкестігімен яғни олардың арасындағы диалектикалық сәйкестікпен, ондағы жүйелікпен байланысты айқындалады. Кез келген граммат. мағына немесе қайсыбір граммат. форма грамматикалық категория құрай бермейді. Өйткені онда өз ішінде бір-біріне қайшы келіп түрлену жүйесін айқындайтын сипат жоқ. Мыс, жіктеудің бірінші жак, категориясы, тәуелдіктің екінші жақ категориясы, ілік септік категориясы, өткен шақ категориясы дегендер болмайды. Белгілі бір граммат. мағыналар бірлігі белгілі бір граммат. топ құрайтын сөздерге тән болып, солардың парадигмалық түрлену жүйесі болуы арқылы грамматикалық категория қурайды. Сөйтіп, әрі өзара тектес, бірыңғай сипаттағы, әрі бір-біріне қайшы мәндегі және солардың әрқайсысына тән түрлену тұлғалары бар граммат. мағыналардың жиынтығы грамматикалық категория болып табылады. Грамматикалық категория кейде морфол. категория және синтак. категория бо- лып та бөлініп жүр. Қазіргі қазақ тілінде морфологияға (сөз таптарына) байланысты мынадай грамматикалық категорияларды бөліп көрсетуге болады: сан-мөлшер (көптік, жекешелік) категориясы, тәуелдік категориясы, септік категориясы (зат есім), шырай категориясы (сын есім), салт, сабақты, болымды, болымсыз етістік категориясы, рай, шақ, жақ (жіктелу) категориясы (етістік). Бұл грамматикалық категориялардың әрқайсысының езіне тән, бір жағынан, тектес, бірыңғай мәнді, екінші жағынан, бір-біріне қарама-қайшы келетін және солардың әрқайсысын белгілейтін арнайы тұлғалар (формалар) жүйесінен тұратын граммат. мағыналар жиынтығы бар. Мыс, сан-мөлшер категориясы зат есімнің түбір тұлғасынан тұратын жекешелік және -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер тұлғасы арқылы үстелетін көптік мағынадан тұрады; тәуелдік категориясы әрқайсысына тән өзіндік граммат. түлғасы бар үш жақтан тұрады; септік категориясының жеті түрі бар т.б. Синтак. категорияға сөйлем (оның құрамдық және құрлыстық жағынан түрлері), сөйлем мүшелері, сөз тіркестері жатады. Грамматикалық категориялардың түрлері Грамматикалық категория кейде морфол. категория және синтак. категория болып та бөлініп жүр. Қазіргі қазақ тілінде морфологияға (сөз таптарына) байланысты мынадай грамматикалық категорияларды бөліп көрсетуге болады: сан-мөлшер (көптік, жекешелік) категориясы, тәуелдік категориясы, септік категориясы (зат есім), шырай категориясы (сын есім), салт, сабақты, болымды, болымсыз етістік категориясы, рай, шақ, жақ (жіктелу) категориясы (етістік). Бұл грамматикалық категориялардың әрқайсысының езіне тән, бір жағынан, тектес, бірыңғай мәнді, екінші жағынан, бір-біріне қарама-қайшы келетін және солардың әрқайсысын белгілейтін арнайы тұлғалар (формалар) жүйесінен тұратын граммат. мағыналар жиынтығы бар. Мыс, сан-мөлшер категориясы зат есімнің түбір тұлғасынан тұратын жекешелік және -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер тұлғасы арқылы үстелетін көптік мағынадан тұрады; тәуелдік категориясы әрқайсысына тән өзіндік граммат. түлғасы бар үш жақтан тұрады; септік категориясының жеті түрі бар т.б. Синтак. категорияға сөйлем (оның құрамдық және құрлыстық жағынан түрлері), сөйлем мүшелері, сөз тіркестері жатады.
Грамматикалық немесе морфологиялық категория сөз таптарына қарай топталып жіктеледі. Бұның өзі грамматикалық категория сол сөз табының грамматикалық ерекшелігі, түрлену жүйесінің сипаты екендігі көрсетеді. Тіліміздегі сөз таптарының барлығында бірдей грамматикалық категория бола бермейді. Кейбір сөз табында (сан е., есімдік, үстеу т.б.) грамматикалық категория атымен болмауы мүмкін, өйткені бұлар белгілі бір парадигмалық жүйемен өзгермейтін, грамматикалық, тұлғалық түрлері жоқ сөздер болып келеді. Ал грамматикалық категориялары бар сөз таптары зат е., сын е. және етістік. Тілдерде грамматикалық категориялардың мөлшері біркелкі емес. Мысалы, орыс т- гі вид, род категориялары қазақ тілінде жоқ. грамматикалық категориялар ұғымына байланысты әлем тілері бір-бірінен: 1) грамматикалық категориялардың саны мен құрамына қарай, 2) белгілі бір грамматикалық категориялардың әртүрлі құрамда кездесуіне қарай (мысалы, септік жалғаулары орыс т-нде – 6, қазақ т-нде – 7, эстон т-нде 14), 3) грамматикалық категориялардың сөз таптарына қатысына қарай жіктеледі. Тәуелдік категориясы Белгілі бip заттың, әдетте иеленуші үш жақтын біріне меншікті екенін білдіретін граммат. категория. Тәуелдік категориясы арқылы меншіктеуші (иеленуші) жақ пен меншіктелуші (иеленілуші) зат қос-қабат көрсетіледі. Иеленуші субъект жекеше я көпше формалардағы жіктеу есімдіктерінің үш жағынын бipiмен байланысты болып отырады. Бipaқ тәуелдеу категориясы үнемі иеленушіні (меншіктенушіні) иеленілушіні (меншіктелуші) затты ғана білдіріп қоймайды, бір заттың басқа да әр қилы затқа әр алуан байланысы мен қатынастарын білдіреді. Қазақ тілінде тәуелдеу категориясы үш түрлі тәсіл арқылы жасалады: морфол. (я синтет.); синтаксистк (аналит.); аралас (демек морфол. әpi синтаксистік тәсілдердің тоқайласқан түрі) тәсіл. Осы тәсілдің қай-қайсы болса да, тек стилистикалық ерекшеліктері ғана болмаса, сайып келгенде, бір түрлі жалпы мағына білдіреді. Ол мағына, жоғарыда айтылғандай, бір затты екінші затқа тәуелдеу болады. Синтаксистк тәсіл біз, сіз есімдіктеріне ілік ceптігінің қосымшасын жалғап (мыс, біздің, сіздің), оған анықталатын (иеленетін) заттың атын білдіретін сөздер eшбір қосымшасыз-ақ тipкecтipy арқылы жасалады. Мыс, біздің үй, біздің ел, біздің бала, сіздің ауыл, сіздің кітапхана т. б. Сөйтіп, тәуелдік ұғымды компоненттерінің бірi (бұрынғысы) анықтауышы, бірi (соңғысы) анықталушы мүшелері ретінде құрылу арқылы ғана білдіретіндіктен, бұл тipкecтi синтаксистік тәсілге жаткызамыз. Өйткені, қазақ тілінде осы екі сөзден (бiз, ciз) басқа бірде-бір есімдік я олардың басқа формалары бұл тәсілге көнбейді (Мыс,
Аралас тәсіл морфологиялық тәсіл мен синтаксистік тәсілдің түйісуінен туатындықтан, ондағы компонеттер де бірi аныктауыш, екіншісі анықталушы болып тіркеседі. Бipaқ бұл тәсіл, біріншіден, бұрынғы (анықтаушы) компонентінің есімдіктер ғана емес, баска есімдерден де, бола беретіндігі жағынан, екіншіден, соңғы (анықталушы) компонентінің үнемі тәуелдік жалғаулы сөз болатындығы жағынан (Мыс, біздің үйіміз, олардың балалары т. б.) таза синтаксистік тәсілдерден басқашалау болады. Морфолиялық тәсіл арқылы туатын тәуелдеу категориясы мынандай екі түрлі қосымша арқылы жасалады: 1) нікі (-дікі, тікі) жұрнағы арқылы; 2) тәуелдік жалғаулары арқылы. Тәуелдеу ұғымын тудыратын -нікі (-дікі, тікі) жұрнағы тарихи жағынан алғанда, ілік септіктің -ның (-нің, -дың, -дің,
жалғанып, меншіктің абстрактілігін білдіреді, өйткені бұл форма арқылы туатын меншіктілік меншіктелуші (иеленуші) заттан жеке де айтыла береді. Мыс., менікі,
Қаз. тілі энцикл.
Көптік және жекелік ұғымдардың (граммат. мағыналарының) ара қатынасынан және сол ұғымның белгілі морфол. тұлғалары арқылы (жекешеліктің арнайы тұлғасы болмай, көптік ұғымның көптік жалғау арқылы) берілуі. Қазақ тіл білімінде сан-мөлшер ұғымы мен категориясы көптік ұғыммен, көлтік жалғау тұлғасымен байланысты қаралып келді. Көптік ұғым мен оған қарама-қайшы жекелік я даралық ұғымның болуы жалпы зат атаулыға тән қасиет. Осы көптік және жекелік ұғымдардың (граммат. мағыналарының) ара қатынасынан және сол ұғымның белгілі морфол. тұлғалары арқылы (жекеліктің арнайы тұлғасы болмай, көптік үғым кептік жалғау арқылы) берілуінен С-м. к. туады. С-м. к. тек жалғау шеңберінде ғана қаралмай, оған қарама-қайшы жекелік ұғыммен бірлікте қаралып айқындалады. Осы тұрғыдан келгенде, жіктік жалғаудың 1-2 жақтарында көпше түрі (1-жақ -мыз, -міз, -быз, -біз, -пыз, -піз және -қ, -к), (2-жақ -сыңдар, -сіңдер,-
түрінің (1-жақ -мын, -мін, -бын, -бін, -пын, -пін және -м, 2-жақ -сың, -сің, -сыз, -сіз және -ң, -ыңыз, -іңіз) қосымшаларының бөлек-бөлек болуының да мәні бар. Көптік ұғымның бірден бір граммат. көрсеткіші -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, - тер жалғаулары (бала-лар, қыз-дар, үй-лер, сөз-дер, ат-тар, сәт-тер т.б.). Көптік мағына аналитикалық жолмен де беріледі: сан есімдер, көп, көптеген, талай, біраз сияқты және қайталама қос сөздер зат атауын анықтап, көптігін білдіреді: жүз
мағынамен ғана емес, кейде стильдік мақсатта болжам мөлшері, заттардың әр түрлілігі, топтау сияқты да мәнді білдіреді. Мыс., ертеңдері барып қалар, күлкі-
(С.Исаев)
Қазақ тілінде сын есім орыс тіліндегі сияқты жеке өз алдына сөз табы болып есептеледі. Олай деп отырған себебіміз, кейбір тілдерде сын есім жеке дербес сөз табы деп есептелмейді. Мәселен, парсы, фин тілдерінде сын есім зат есімнің құрамына кірсе, корей, қытай тілдерінде ол етістік сөз табының құрамына енгізілген. Ал сын есімді жеке сөз табы ретінде қарауға толық мүмкіндік бар деп ойлаймыз. Өйткені сын есім қандай, қай деген сауалдарға жауап бере отырып, заттың көлемін, салмағын, түр-түсін, түрлі сапалық қасиеттерін білдіретін сөз табы. Оның өзіндік жасалу жолдары мен тәсілдері де, ішкі мағыналық және құрамдық
түрлері де, қолданылу орны мен атқаратын қызметтері де бар. Ол сөз табы болу шарттарына толықтай жауап бере алады. Сын есімнің ерекше түрі, тек сын есімге ғана тән категория – шырай категориясы. Ол туралы «Ғылым» баспасынан 1967 жылы шыққан «Қазақ тілінің грамматикасы» атты оқу құралында: «Шырай категориясы – басқа сөз таптарында жоқ, тек сын есімге ғана тән категория. Бірен- саран үстеу, я зат есімдер – рақ формасында (салыстырмалы шырай қосымшасы) қолданылады, бірақ оларда шырай категориясы болған емес, бола да алмайды», - делінген [1, 85]. Сын есімге қатысты бірсыпыра даулы мәселелер болғандығы шындық. Алайда, сын есімнің даулы мәселелерінің біралуаны Г.Санжеевтің «К проблеме частей речи в алтайских языках» [2, 84], Ғ.Мұсабевтың «Қазақ тіліндегі сын есімнің шырайлары» [3], Л.Якубинскийдің «Из истории имена прилагательного» [4, 61- 67], Н.Баскаковтың «Каракалпакский язык» [5, 205] деген еңбектерінде сөз етілген. Жоғарыда көрсеткеніміздей сын есімнің өзі де біраз уақытқа дейін тағдыр тәлкегіне түсіп, сөз табы ретінде қалыптасуда біраз пікірталастың нысаны болған. Оның жеке дербес сөз табы ретінде қаралуының өзіндік бір тарихы бар болатын болса, сын есімнің шырай категориясының да өзіндік сырлары жеткілікті. Айталық, сын есім шырайларының неше түрі бар және олар қандай түрлерге жіктеледі, сын есім грамматикалық категорияға жата ма, жоқ әлде ол лексика-грамматикалық категорияға жата ма деген сияқты мәселелер төңірегінде тілші ғалымдардың арасында айтарлықтай әңгіме болған және ол мәселелердің кейбірі күні бүгінге дейін толық шешімін таппаған. Әсіресе, сын есімнің шырай категориясының түрлері әр жылдары әр түрлі жіктелген. Бір кезеңде шырайдың үш түрі бар десе, енді бір кезеңде шырайдың төрт түрі бар деп санын ұлғайтқан, енді бірде ол екі түрге дейін төмендетіледі. Тіпті шырай категориясының түрлері атауларының (терминдерінің) өзінде де елеулі айырмашылықтар бар. Шырай категориясын арнайы зерттеу нысан ретінде алып қарастырған кезде сын есімнің шырайлары бұрынырақта, дәлірек айтсақ, алғашқы бетте өз ішінен
қарастырылғандығын ғылыми еңбектерден байқадық. Сын есімнің шырай түрлерінің аталуы талай тілшілердің уысына түскен. Шырай түрлерін алғашқыдағыдай атауға қарсы пікірлер де айтылған: «Мектеп грамматикаларында қолданылып жүрген терминдеріміздің аттары мәндеріне сай емес. Мысалы, шағын шырай деп жүрген шырайға сарғыш, сарғылт сыяқтанған формалар жатқызылып жүр. Бірақ осы сөздер ешуақытта да көлемдік мағына бермейді, ол нәрсенің түсін (түрін, бояуын) білдіреді, сол сыяқты сарырақ, кішірек, үлкенірек дегендер талғаулы шырай делініп жүр. Шынында сарғылт та, сарырақ та тек қана салыстыру мағынасын береді. Ал өте сары, өте жаман дегендер таңдаулы шырай делініп аталып жүр. Дұрысында, бұларда ешқандай таңдаулық жоқ, керісінше, бір түсті (я сапаны, я көлемді) я асыра ұлғайту, я асыра төмендету мағынасы ғана бар. Осымен байланысты шырай категориясының терминдері шартты түрде алынып жүр», - [6, 252] деген идеяны қозғайды да, шырай түрлерін жаңаша атау ұсынылады. Міне, осы еңбектен кейін шырай категориясының түрлері, олардың аталу терминдері бірнеше рет өзгеріске түсіп келеді. ХХ ғасырда, қазақ тіл білімінің атасы саналатын – Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерінде де шырайдың үш түрі көрсетіледі. Алайда ғалым шырайды жай шырай, талғаулы шырай және таңдаулы шырай деп жіктеген [7, 218]. Кейінірек 1950 жылдарда сын есімнің шырай түрлерін іштей жай шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай, асырмалы шырай деп төртке бөліп қараса, алпысыншы жылдардың аяқ шеніне қарай жарық көрген «Қазақ тілінің грамматикасында»: «Ешбір салыстыру, күшейтуді білдірмей, тек сапа я сындық белгінің формаларына негіз бола алатын жай немесе негізгі шырайды есептемегенде, қазіргі қазақ тілінде шырай категориясының төрт түрі бар. Мектеп грамматикаларында жай шырай сын есімнің басқа шырай формаларын жасаудағы негіз, таяныш тұлға болатынын көрсету үшін беріледі», - деп көрсетілген [1, 85]. Автор шырайдың төрт түрі бар деп айтқанымен де, бұл айтылғандарға қарағанда сын есімнің шырай түрлері бес түрге бөлініп жіктелгендігі байқалады. Бұл жерде анық жай // негізгі шырай деп берілген. Ендеше, оны да шырай түрі деп алып отырған жоқ па?! Алайда шырайдың салыстырмалық, күшейтушілік мәнін негізге алған автор осы еңбектің бір жерінде: «Бірақ бұл атау формада ешбір салыстыру жоқ, ендеше шырай емес», - деп өз сөзіне өзі қарсы пікір айтады да, мысал ретінде ақ, қызыл, сары сөздерін береді. «Ақ, қызыл, сары дегендерде бұл күйінде шырай мағынасы жоқ», - деп көрсетеді [1, 85] де - «Сөйтіп, қазақ тіліндегі сын есімнің мынадай шырайлары бар: 1) салыстырмалы шырай; 2) бәсең я шағын шырай; 3) күшейтпелі
төрт түрін береді. Міне, бұған қарағанда автордың өзі әлі толық шешімге келе алмағанға ұқсайды. Яғни қазақ тіл біліміндегі пікір алалығы бұл жерде де көрініс тапқан. Себебі шырай түрінің атауы түгіл, нешеге бөлінетіні әлі нақтыланбаған. Мәселен, І.Кеңесбаев, А.Ысқақов, К.Аханов, Ғ.Әбуханов авторлығымен шыққан мектеп және педучилищеге арналған оқулықта шырайдың үш түрі берілген: 1) жай шырай; 2) салыстырмалы шырай және 3) күшейтпелі шырай [8]. Бұл оқу құралында түбір қалпындағы сын есімді де шырай деп есептеп, оған жай шырай деген атау берілген. Кейінгі оқу құралдары мен ғылыми еңбектерде де осындай ала-құлалық орын алып, шырай түрлері бірізге түспегендігін байқауға болады. Алайда, мектеп бағдарламасы бойынша шырай категориясының үш түрі беріледі. Ол: жай шырай, салыстырмалы шырай және күшейтпелі шырай. Ал жоғары оқу орындарында сын есімнің шырай категориясы, оның түрлері әлі күнге дейін әр келкі беріліп келеді. Кей еңбектерде: жай шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай және асырмалы шырай деп шырайдың төрт түрін берсе, енді бір еңбектерде жай шырай, салыстырмалы шырай және күшейтпелі, я асырмалы шырай деп көрсетеді. Яғни, кей тілшілер күшейтпелі шырай мен асырмалы шырайды шырайдың бір түрі деп қабылдайды. Бұл, әсіресе, соңғы жылдары жарық көрген еңбектерде көрініс тапқан. Мәселен, Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің Мемлекеттік тілді дамыту бағдарламасы бойынша 2002 жылы бірнеше редакция алқасының әзірлеуімен шығарылған «Қазақ грамматикасында»: «Күшейтпелі шырай бір заттың бастапқы сынын, белгісін күшейтіп, асыра көрсетіп тұрады. Ол, біріншіден, күшейтпелі буын арқылы жасалады. Екіншіден, өте, аса, тым, тіпті т.б. күшейтпелі үстеулер арқылы жасалады», - деп, оны төмендегідей мысалдармен дәйектейді: «Жап-
(Шәңгерей). Жылтырап таралған шашы қап-қара қалың өріммен ерекше аппақ нәзік мойнына қарай құлай түсіпті (М.Әуезов). Сөзің сынық, тым ләззатты (Ә.Тәжібаев). Ең ыстық, ең тәтті кенжесі Мағжан – бәрі де Ділдәнің бауырында өскен (Әуезов)» [9, 467]. Сол сияқты тілші-ғалым С. Исаев: «Күшейтпелі шырай сапалық сын есімдердің алдына күшейткіш буындардың үстелуі арқылы жасалады: биік – біп-биік, ұзын – ұп-ұзын, жақын – жап-жақын, суық – сұп-суық т.б. Күшейткіш буындар (сын есімнің алғашқы буыны п дыбысына бітіп: жап-жақсы, біп-биік) негізгі сын есімдермен дефис /-/ арқылы жазылады.... Күшейтпелі шырай негізгі сапалық сын есімдерге өте, тым, аса, ең, тіпті, нағыз, нақ, шымқай, ыңғай, кілең сияқты күшейткіш үстеулердің тіркесуі арқылы да жасалады», - дей отырып – «өте күшті, тым биік, ең жақсы, аса терең, нағыз жүйрік, шымқай қызыл, орасан зор т.б.» - сияқты мысалдар келтіреді. «Бұл сияқты күшейткіш үстеулер сын есімдердің алдынан келеді де, бөлек жазылады», - деп көрсетеді [10, 379]. Ә. Төлеуов те сын есімнің күшейтпелі шырайы мен асырмалы шырайын бір деп қабылдаса [11], А.Ысқақов екеуін екі бөлек шырай түрі ретінде қарайды, яғни ғалым күшейтпелі буын күшейтпелі шырайды, ал күшейтпелі үстеулер асырмалы шырайды жасайды деп есептейді [12]. Бұдан «Қазақ грамматикасында», сондай-ақ Сейілбек Исаев пен Гүлбану Қосымованың «Қазақ тілі» оқулығында шырайдың екі түрі ғана берілген. Ол: салыстырмалы шырай және күшейтпелі шырай [13, 4] деген қорытынды шығарамыз. Қазақ тіл білімінде шырай категориясының негізгі белгісі салыстырмалылық екендігін көптеген тілшілер қостайды. Мәселен, профессор Б.Момынова: «Заттың түрлі сапалық қасиеттерін, дәрежесін білдіретін грамматикалық көрсеткіш ретіндегі шырай категориясы әр түрлі сапаны емес, керісінше, ұқсас заттардың біркелкі сапасын, сынын, сынның, сапаның әр түрлі сандық, сапалық дәрежесін салыстыруға қызмет етеді», -десе [14, 97], басқа ғалымдар да: «Шырай категориясы әр түрлі сапаны емес, керісінше, ұқсас заттардың біркелкі сындық, сандық, сапалық дәрежесін салыстыруға қызмет етеді» [15, 132] – деп көрсетеді. Ал әлемдік тіл білімі ғалымдары шырайды тану үшін салыстыру ұстаным бола алмайтынын айтады. Ондай пікірді қазақ тілі морфологиясын біршама жүйеге келтіріп, «Қазіргі қазақ тілі (морфология)» еңбегін жазған ғалым, профессор Ахмеди Ысқақов та қолдайды, алайда сайып келгенде қазақ тіл білімінде айтылып жүрген пікірден алшақ кете алмайды. Ғалымның айтуынша: «Сын есімнің шырайы деп аталатын категориясының мазмұны да, формасы да әлденеше заттың (әр түрлі, я біркелкі белгілерін емес) бір түрлі я біркелкі белгілерінің бір-бірінен айырмашылықтарын, яғни сол біркелкі белгілердің бір-бірінен я артық, я кем екендігін анықтау арқылы туады. Екінші сөзбен айтқанда, біреуі ақ, біреуі қызыл, біреуі қара, біреуі сары, біреуі қоңыр, біреуі көк түсті нәрселерді немесе біреуі үлкен, біреуі кіші, біреуі тік, біреуі сопақ, біреуі тікше нәрселерді салыстырудан шырай категориясы жасалмайды. Шырай категориясы я бірыңғай ақ, я бірыңғай қызыл, я бірыңғай сары, я бірыңғай қоңыр, көк түсті әлденеше (кемі екі) заттардың реңдеріндегі ерекшеліктерді немесе бірыңғай үлкен, я бірыңғай кіші делініп танылған әлденеше заттардың көлем-аумақтарындағы артық, я кемдік дәрежелерін өзара салыстыру арқылы туады» [12, 188]. Яғни бұл еңбектердегі пікірді басшылыққа алсақ, шырай категориясы болу үшін ол заттың сындық, сапалық және сандық дәрежелерін салыстыруға қызмет етуі шарт, алайда әр түрлі сапалық, я сындық, я сандық дәрежелерді өзара салыстырудан туайды, керісінше, бірыңғай, біртүрлі заттардың арасындағы сапаны өзара салыстырудан туады. Сондықтан да «Қазақстан ұлттық энциклопедиясында»: «Сын есімнің шырайлары – сын есімнің біртектес сапалық сынның бір-бірінен айырмашылығын анықтайтын категориясы» - десе [15, 132], «Қазақ тілі энциклопедиясында» да: «Сын есімнің шырайлары – бір
тектес сапалық сынның бірінен екіншісінің артық, я кемдігін, әр түрлі дәрежеде болатынын білдіретін сапалық сын есім категориясы» [16, 378] – деген анықтама берілген. Мұндағы сапалық сын есім категориясы дегенді соңғы жылдары шыққан «Қазақ грамматикасында» былай деп ашып түсіндіреді: «Шырай катеориясы, әдетте, сын есімнің категориясы деп танылып жүр. Бірақ, біріншіден, сын есімнің бәрі бірдей, яғни сын есім сөз табына жататын сөздердің барлығы бірдей шырай тұлғаларымен түрленбейді, шырай тұлғалары кез келген сын есімге жалғана бермейді. Мысалы, жақсы – жақсырақ – жап-жақсы, үлкен – үлкендеу – үп-үлкен, сары – сарылау – сап-сары – өте сары т.б. болса да таулы таулырақ тап-таулы, өте таулы деп, кешкі дегеннен кешкілеу, не кеп-кешкі деп шырай түрлерін жасауға болмайды. Яғни сын есімнің бір түрі – сапалық сын есімдерге шырай жұрнақтары жалғанып, шырай түрлерін жасауға болса, сын есімнің мағыналық тобының екінші тобы – қатыстық сын есімдерге шырай жұрнақтары жалғана алмайды да, одан шырай түрлері жасалмайды. Яғни шырай категориясы жалпы сын есімге емес, сын есімнің бір ғана семантикалық түрі – сапалық сын есімге ғана тән [9, 463]. Сонымен, ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынов шырайдың не екенін біршама сипаттап берсе де, ХХI ғасырдың басына дейін бұл тақырыптың шешілмеген мәселелері қазақ тіл білімінде орын алып келді. Ал Ахмет Байтұрсынов сол кездің өзінде қазір даулы саналып жүрген бірсыпыра мәселелерді дұрыс шешкені таңдандырады. Ғалым: «Сыр сынында үш шырай бар дей оырып, -шыл, -шіл, - ғылт, -ғыл, -ғылтым, т.б. шырай жұрнақтарын сөзжасамда берген болатын [7, 218]. Сондай-ақ, қазақтың төл тілінде шыққан тұңғыш грамматикасында шырай категориясы өз алдына танылып, оның түрлері анықталып, олардың жасалу жолы көрсетіліп, көрсеткіштерінің мағынасының анықталуын үлкен жетістік деп бағалауымыз керек. Бүгінде оқулықтарда шырай әр түрлі беріліп жүргенмен де, ғылымда шырай түрлерінің даулы деп келген мәселелері біртабан шешіліп болған сыңайлы. жүктеу/скачать 406,08 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|