Тақырып 5 Заң тәжірибесінде тұлғаны зерттеудің психологиялық әдістері

Психолог іс-әрекетінде жеке психикалық процестер мен жағдайларды ғана емес, сонымен бірге жеке тұлғаның тұрақты, терең психологиялық қасиеттерін зерттеу маңызды, бұл оған тергеу процесіне, жеке әрекеттерге деген көзқарасты болжауға мүмкіндік беруі керек. Құқықтық психологияда жеке тұлғаны зерттеу алдын-ала тергеу және сот төрелігі мақсаттарын жүзеге асыру үшін оған одан әрі әсер етудің қажетті шарты ретінде қарастырылады. Жауап алушымен байланыс орнату, оған әсер ету әдістерін анықтау үшін, ең алдымен, осы нақты тұлғаны зерттеп, оның барлық ерекшеліктерін білу қажет. Сотта айыпталушының жеке басын зерттеу алдын-ала тергеуде туындайтын мәселелерді шешуге көмектеседі, бірақ сонымен бірге сот жазалау шарасы туралы, қоғамнан оқшаулау қажеттілігі, режимді анықтау және т. б. мәселені шешуі керек.

Практикалық іс-әрекетте белгілі бір тұлғаны зерттеу кезінде құқықтық еңбек қызметкері міндетті түрде ескеруі керек бірнеше ішкі құрылымдарды ажыратуға болады.
1.Тұлғаның биологиялық негізделген қасиеттері. Олар темпераментте - жүйке жүйесінің қасиеттерінің психологиялық көрінісінде толық көрінеді. Осыны ескере отырып, жүйке жүйесінің қозу және тежелу қасиеттерін, дамуын, осы процестердің ұзақтығын, олардың өзгеруін үнемі зерттеу керек. Жеке тұлғаның биологиялық анықталған қасиеттері кейбір қажеттіліктерде, психикалық процестер мен жағдайлардың сипаттамаларында да көрінеді.

2. Тұлғаның әлеуметтік анықталған қасиеттері. Олар оның қоғамға деген көзқарасында (дүниетаным, сенімдер, ұмтылыстар), қарым-қатынас пен қажеттіліктер жүйесінде көрінеді. Сондықтан әлеуметтік ішкі құрылымды зерделеу кезінде мәліметтер жинау және осы тұлғаның қарым-қатынасы мен қажеттіліктерін бағалау, сондай-ақ жеке тұлғаның әлеуметтік рөлдерінің құрылымы: олардың жеке тұлғаның психикалық қасиеттеріне әсер ету дәрежесі, әлеуметтік рөлді толық және дұрыс түсіну, әртүрлі әлеуметтік рөлдер арасындағы өзара байланыс, оны орындауға деген көзқарас, жүзеге асыру ұзақтығы, әлеуметтік рөлді орындауға дайындық және т. б. жүзеге асырылады.

3. Зерттелетін тұлғаның интеллектуалды және психологиялық ерекшеліктері. Бұл ішкі құрылым әр адамға тән психикалық процестердің ерекшеліктерінен тұрады: сезімдер, қабылдау, есте сақтау, ойлау. Қызығушылықтар, білім деңгейін, мәдениетін, көзқарастарының кеңдігін және т.б. анықтайды. Бұл ішкі құрылымда тұлғаның ерікті, ұйымдастырушылық қасиеттерін, барлық басқа сипаттамалық ерекшеліктерін анықтау маңызды. М.В. Костицкийдің практикалық мақсаттарда — алдын ала тергеу, сот талқылауы, құқық бұзушылықтың алдын алу - психологияда білімді адам белгілі бір бірқатар тест әдістерін қолдана алады деген пікірімен келісуге болады. Мысалы, танымдық саланы, атап айтқанда қабылдауды зерттеу үшін зерттелетін адамға сюжеттік суреттерді ұсынудан тұратын сюжеттік суреттерді түсіндіру әдісін қолдануға болады: көңілді, қайғылы, көп немесе аз күрделі сюжеті бар. Бұл жағдайда тақырыптың суретті, оған жұмсалған уақытты қарастыруға деген белсенділігі мен тілегі ескеріледі. Қабылдауды сипаттайтын көрсеткіштерден басқа, осы әдісті қолдану арқылы зияткерлік және эмоционалды салалардың ерекшеліктері туралы мәліметтер алуға болады (маңызды, тез тапқырлықты және т.б. көрсете білу).

Танымдық саланы зерттеу үшін А. Р. Лурия ұсынған он сөзді жаттау әдісі де қолданылады. Тақырып он сөз деп аталады және оларды кез-келген тәртіпте дереу қайталауды ұсынады. Тәжірибе бес рет қайталанады, бір сағаттан кейін - тағы бір рет.

Қабылдауды зерттеу кезінде Щульте кестелерін қолдана отырып сандарды табу әдісі практикада тиімді болып табылады. Стандартты кестелер қолданылады, оларда 1-ден 25-ке дейінгі сандар әр түрлі ретпен жазылады. Бес кестенің әрқайсысында олар әр түрлі жазылады. Зерттелетін адамға барлық сандарды ретпен табу, көрсету және дауыстап айту және оны мүмкіндігінше тезірек жасау міндеті беріледі. Нәтижелерді бағалау кезінде әр кестеге жұмсалған уақыт санындағы айырмашылық ескеріледі. Оның соңғы кестелердегі өсуі шаршауды, жеделдетуді - баяу жұмыс істеуді көрсетеді. Норма бойынша әр кестеге бірдей уақыт кетуі керек.

Ойлауды зерттеу үшін объектілерді алып тастау әдісін қолданамыз. Оның көмегімен жалпылау құру, логикалық, дұрыс, ойды қатаң және нақты тұжырымдау, сонымен қатар есте сақтау, зейін, өз жетістіктері мен сәтсіздіктеріне реакция жасау қабілеті орнатылады. Ойлауды зерттеу үшін ұғымдарды салыстыру әдісі де қолданылады. Ол келесідей қолданылады: зерттеуші бірнеше ондаған жұп сөз жинайды немесе арнайы атласта берілген стандартты сөздерді қолданады және зерттелушіге екі сөз құрамындағы ұғымдарды салыстыруды, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсетуді ұсынады. Нәтижелерді талдау кезінде есте сақтаудың маңызды белгілері мен айырмашылықтарын бөліп көрсетуге болатындығы, жауаптарда бірізділік сақталғандығы ескеріледі. Бұл әдіс зерттелетін адамды талдау мен синтездеудің ерекшеліктерін, оның жалпыланған немесе нақты ойлау қабілетін анықтауға мүмкіндік береді.

Кәмелетке толмағандарды, әсіресе психикалық дамуында патологиялық ауытқулары бар адамдарды зерттеуде оқиғалар тізбегі әдісі сәтті қолданылуы мүмкін. Оның мәні мынада, зерттелетін адамға бір оқиғаның дәйекті дамуын бейнелейтін кездейсоқ аралас карталар сериясы ұсынылады және карталарды рет-ретімен таратып, не болғандығы туралы сөйлесуді ұсынады. Нәтижелерді талдау кезінде экспериментатор тұлғаның тез тапқырлығы, оның ұғымдардың байланысын түсіну, дәйекті тұжырымдарды құру, интеллектуалды дамымау, материалды түсіну қиындықтары, психикалық процестердің инерттілігі, ауызша сөйлеу ерекшеліктері және т. б. туралы ақпарат алады.

Заң тәжірибесінде психологтің қызметі келесі психодиагностикалық әдістемелер көмегімен жүзеге асырылады:

Автобиографический метод изучения личности осужденного (АМИЛ);

Комплексное исследование личности осужденного КИЛО (Громова Е.В.);

Минессотский многопрофильный личностный опросник (ММPI);

Калифорнийский личностный опросник (CPI);

Многоуровневый личностный опросник МЛО (Маклакова А.Г.);

Миссисипская шкала посттравматического стресса (МШ);

Восьмицветовой тест М. Люшера;

Личностный опросник FPI (Г. Айзенк);

Опросник Г. Айзенка подростковый (для воспитательных колоний);

Личностный опросник агрессивности ВD (Басса-Дарки);

Шкала депрессивности Бека (ВDI);

Оценка нервно-психического напряжения НПН (Немчин Т.А.)

Методика многофакторного исследования личности Кеттелла (16 РF);

Дифференциальный диагностический опросник (ДДО);

Методика диагностики темперамента РТS (Я. Стреляу);

Опросник Шмишека (Леонгарда-Шмишека).