Лекция. Тақыры бы : Ғылыми дүниетаным оқушылардың интеллектуалды дамуының негізі Лекция жоспары

7- лекция. 
Тақыры
бы
: Ғылыми дүниетаным – оқушылардың интеллектуалды 
дамуының негізі 
Лекция жоспары: 
1.
Дүниетаным туралы түсінік, мәні бөліктері. 
2.
Дүниетанымның философиялық негіздеріне түсінік. 
3.
Жеке тұлғаның құндылық бағдары. 
4.
Жеке тұлғаның дүниетанымы қалыптасуының жолдары мен тәсілдері. 
Лекция мақсаты: 
Дүниеге көзқарас негізінде жеке төлғаның құндылық 
бағдарын айқындау, сонымен қатар студенттерді адамгершілік және 
имандалық 
тәрбиесінің 
теориялық 
негізімен 
және 
жеке 
адам 
қалыптастырудаұы маңызымен таныстыру 
Лекция мәтіні: 
Оқушылардың ғылыми дүниетанымның қалыптасуы – күрделі 
әлеуметтік-педагогикалық мәселе. Жеке тұлғаның, оныңішінде оқушы 
жастардың жеке тұлға ретінде қалыптасуы теориялық, және тәжірибелік 
тұрғыдан көкейкесті мәселеге айналуда. 
Қазіргі нарық қатынастарына көшу жағдайларында жастардың 
мемлекеттік және қоғамдық құрылыс жүйесіндегі орны түбегейлі өзгеруде. 
Сондықтан, қоғам мен мектеп алдында жеке тұлғаның дүниетанымын оның 
ең алдымен жастардың өздері үшін, сондай-ақ бүкіл қоғам үшін қажетті 
әлеуметтік-адамгершілік құндылықтарының жаңа жүйесін құру процесіне 
белсене қатыстыру арқылы қалыптастыру міндеттері жатыр. 
Дүниетаным дегеніміз – дүниеге деген нақты-тарихи маңызы бар 
көзқарастың, табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтарына, өмірдің 
әлеуметтік-экономикалық 
құрылысына, 
адамның 
белсенді 
өмір 
көзқарастарын анықтайтын қоғамдық-саяси қатынастар жүйесіне қатысты 
ғылыми негізделген 
сенімдердің 
органикалық 
бірлігі, 
тұтастығы. 
Оқушылардың дүниетанымы ғылыми-философиялық білімдерді, заманына 
сай ғылыми жетістіктерді, сонымен бірге, болмысты танудың жалпы 
әдістерінің жүйесін жүйелі игеруі нәтижесінде қалыптасады. 
Ғылыми дүниетаным – қоғамдық сананың ең жалпы, ең жоғарғы 
формасы. Табиғат, қоғам, ой дамуының мәні мен заңдылықтарына түсінік 
беретін дүниетанымдық идеялар жиынтығы оқушы санасында көзқарас, 
сенім, ойлау-болжам, аксиома, әр түрлі табиғи және қоғамдық процестер мен 
құбылыстар түсіндірмесінің ғылыми негізін құрайтын кез-келген ғылымның 
жетекші идеялары мен негізгі ұғымдары ретінде қалыптасады. 
Дүниетаным негізінде дүниеге көзқарас, яғни дүние туралы белгілі бір 
білімдердің жиынтығы жатыр. Дүниетаным түрлі білімдерді игеру процесінің 
нәтижесінде ғана емес, сонымен қатар күнделікті көзқарастарды меңгеру 
нәтижесінде де қалыптасады. Қоғамның жаңаруы, қоғамдық білім және 
жаратылыстану ғылымдарының дамуы нәтижесінде жетіледі. Жаңа ғылыми 
фактілер, 
қоғамдық 
білім 
және 
жаратылыстану 
ғылымдарының 
жаңалықтары, өмірді жаңартудың жаңа қоғамдық тәжірибесі қалыптасқан 

көзқарастар мен ойлау стереотиптерін толықтырып, нақтылай түседі, 
өзгертеді. 
Жеке адамның дүниетанымдық көзқарастары ұзақ та күрделі 
интеллектуалды қызмет-әрекет нәтижесінде қалыптасады. Ал көзқарастар 
болса оның рухани мәдениетінің негізін құрап, оның “Мен” деген сезімінің 
мәнісін ашып, оның өмірлік ұстанымдарын, ар-ұятын анықтайды. Сенім – 
көзқарастардың сапа жағынан мейлінше жоғары күйі. Сенім білім сияқты 
объективті шындықтың субъективті көрінісі, адамдардың коллективті 
индивидуалдық тәжірибесін меңгергенінің нәтижесі. Сенім әлде бір “білетін” 
немесе “түсінетін” емес, ол – жеке тұлғаның ішкі ұстанымдарына айналған 
білім. Білімдер адам үшін қажетті білімдер болуы керек, яғни субъективті, 
жекелік мағынаға ие болулары керек. Сенімге айналған білімдер мен идеялар 
дүние мен адамды өзгертіп, материалдық күшке айналады. 
Жеке тұлғаның дүниетанымы көбінесе оның тікелей өмірлік 
тәжірибесіне негізделеді. Оның мазмұны елеулі түрде адам өмірінің 
жағдайларына байланысты өзгереді. Әлеуметтік орта – адамды әлеуметтік 
өміріндегі қоршаған қоғамдық қатынастардың дамуының белгілі бір 
сатысындағы нақты көрінісі. Әлеуметтік орта қоғамдық-экономикалық 
формация түрінде, қай тап пен ұлтқа жататындығына, белгілі бір топтардың 
ішкі таптық айырмашылықтарына, тұрмыстық және кәсібіне тәуелді. 
Жеке тұлғаның дүниетанымы онда өмір үндестігі мен қарама- 
қайшылығы көрініс тапқан кезде ғана әсерлі және тиімді болып келеді. 
Философияның өзі де – дүниетаным, яғни бүтіндей дүниеге, адамның 
осы дүниеге қатынасына деген көзқарастар жиынтығы. Философия сияқты 
дүниетанымның басқа да формалары бар: мифологиялық, діни, көркемдік, 
натуралистік, 
үйреншікті. 
Философияның 
дүниетанымның 
басқа 
формаларынан айырмашылығы – оның қоғамдық сананың ғылыми саласына 
жататындығы. Ал оның ішінде, натуралистік формадан өзгешелігі, ерекше 
категориалық аппараты бар, ал ол өз дамуы барысында барлық ғылымдарға, 
адамзат дамуының бірыңғай тұтас тәжірибесіне сүйенеді. Философияның 
мәні “дүние-адам” мәселелері туралы ойлар. 
Арман-мұрат жеке тұлғадан басталады. Бұл арман-мұрат негізгі 
адамгершілікке байланысты белгіленеді, ал оған шартсыз мағынасындағы, 
шексіз қабілеттілігіндегі жеке тұлға ұғымы жатады. Қоғамда жеке тұлғаның 
өмірлік міндеттері қайталанып қана қоймайды, оның арман-мұратқа 
ұмтылысындағы күш-жігері де толығады. Қалыптасып келе жатқан жеке 
тұлғаның өмірі индивидуалдық өзін-өзі танытуға талпыну мен шартсыздық 
пен жоғары даралыққа ұмтылу сияқты тербелісте болады. “Жеке тұлғаның 
шартсыздық принципі қажет болған сайын бүкіл адамзаттық, ғаламдық 
ынтымақтастық арман-мұратына әкеледі... Қоғамдық арман-мұратқа еркін 
универсализм принципі деп анықтама беруге болады” (П. И. Новгородцев). 
Дара тұлғаның дүниетанымы жалпы білімдер дегенді және оларды 
құбылыстарды тану мен бағалау үшін және шешім қабылдау үшін пайдалана 
алу біліктері дегенді білдіреді. Ол білімдердің ақиқаттылығына және оларды 

қызмет-әрекеттің құралы ретінде пайдаланудың нәтижелілігіне деген 
сенімдерден тұрады. 
Тұлғаның дүниетанымы, сондай-ақ, дүниетанымдық білімдер мен 
сенімдер, дүниетанымдық көзқарастың кеңеюі мен тереңдеуі қажеттігінен 
тұрады. Қажеттілік дүниетаным сапасы ретінде: жеке тұлғаның дүниетанымы 
тек заттық-мазмұндық категория емес, ол, сондай-ақ, психологиялық 
категория, соның ішінде эмоционалды-жігерлік категория. Білім мен білікке 
негізделген қажеттілік пен сенімділік дүниетаным табиғатына сай, яғни 
тиісті, жетілген, сонымен қатар, шынайы мүмкін және қол жетерлік туралы 
түсінік болатын жалпы әлеуметтік, адамгершілік және эстетикалық арман- 
мұраттардың қалыптасуын қамтамасыз етеді. 
Арман, сенім, мұрат жеке тұлғаның дүниетанымының тағы бір 
элементінің негізін салады, ол – қызмет-әрекеттің бағыты мен дүниеге деген 
қатынасты айқындайтын жалпы принциптер. Ең соңғы дүниетаным элементі 
– дүниетанымдық сенім, принциптер мен арман-мұраттарға сәйкес қызмет- 
әрекет етуге деген эмоционалды-жігерлі әзірлік. 
Құндылық бағыттары – адамгершілік сананың өте тиянақты және терең 
көрінісі, ол тек жекелеген іс-қылықтары мен себеп-салдарында ғана емес, 
мінез-құлық пен іс-әрекеттің бүкіл барысында көрініп, сананың жалпы 
бағыттылығында жеке тұлғаның бастапқы өнегелілік ұстанымын іске 
асырады. Мақсат пен міндеттерге сәйкес барлық тәрбиелік ықпалдардан 
тұратын болғандықтан құндылық бағыттарды жеке тұлғаның тәрбиелілігінің 
интегралды көрсеткіші. 
Психологтар “құндылық” ұғымымен қоғамға қатысты әлеуметтік-тарихи 
мағынасы мен іс-әрекеттің белгілі бір құбылыстарының жеке тұлғалық 
мәнісін сипаттайды. Олар құндылық деп, біріншіден, өнегелілік, жеке 
тұлғаның (адамдар тобының, коллективтің) және оның іс-әрекетінің 
нәтижесін; ал екіншіден, “құндылық” санаға қатысты адамгершілік пен 
арман-мұраттары, жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен бақыт ұғымдары 
сияқты түсініктерді айтады. 
Адамның құндылық бағыттары мінез-құлқының ең 
маңызды 
қозғаушысы болып табылады, оның іс-әрекетінің себеп-салдарын анықтайды. 
Адамның құндылық бағыттары мен мотиві арасындағы байланысын адамның 
қажеттілігін қанағаттандыруға, оны “заттандыруға”, яғни қажетті объектіні 
табуға ұмтылысы арқылы түсіндіруге болады. 
Құндылық дегеніміз, біріншіден, объектіге деген когнитивті қатынасқа, 
яғни көңіл-күйі басымырақ, субъектінің бойында құндылық сана мен жалпы 
әлеуметтік мәдени факторлар әсерінен қалыптасқан, мақсат-мүддеден, 
ұнатудан, нұсқаулардан, тұратын қатынас. Екіншіден, ол – сананың ішіндегі 
құндылық бағыттары, яғни логикалық-әдіснамалық параметрлер, олардың 
негізінде көзқарас, дәлелдің, білімді ұйымдастырудың формалары мен 
тәсілдері таңдалып алынады. Үшіншіден, санадағы құндылық – объективті 
шынайы 
заттық 
білім, 
ол 
дәл 
осы 
шынайылық, 
дұрыстық, 
ақпараттыңарқасында қоғам алдында маңыздылық пен құндылыққа ие 
болады. 

Дүниетаным тек дүние туралы жалпы мағлұматтардың жиынтығы ғана 
емес. Ол, сонымен қатар, қоғамның саналы мақсат-мүдделері мен 
адамгершілік, әлеуметтік, гуманистік құндылықтар – өмірдегі мінез- 
құлықтың бағытын таңдауды, оның қоғам мен өз өзіне деген жауапкершілікті 
қатынасын анықтауы. 
Жеке тұлғаның дүниетанымның қалыптасуы, педагогикалық процесс 
ретінде, объективті түрде әдіснамалық идеялардың реттелген жиынтығын 
оқушылар игілігіне айналдыруды талап етеді. Оқушылар материалистік 
диалектиканың мынадай заңдары мен категорияларын игерулері қажет: 
дүниенің материалдығы мен танымдылығы; қозғалыс – материяның өмір 
сүру формасы ретінде; материяның бірінші, сананың екінші болуы; қарама- 
қайшылықтардың бірлігі мен күресі; себепті байланыс – болмыстың жалпы 
заңы; сандық өзгерістердің мөлшерден шығып кетуі мен олардың сапалық 
өзгерістерге айналуы; дамудың толассыздығы мен толасуы; себеп пен салдар 
диалектикасы; құбылыс – мәнділіктің көрінісі ретінде; мүмкіндік пен 
шындық; практика – таным негізі, ақиқат критериі. 
Дүниетаным қалыптасуының біртұтас процесі білім берудегі бірізділік 
пен оқу пәндері арасындағы байланыс арқылы жүзеге асады. Білім беру, 
процесс ретінде ұстаз бен оқушының бірлескен іс-әрекетімен сипатталады, 
іс-әрекеттің мақсаты – оқушыларды дамыту, олардың бойында білім, білік, 
дағдыларды, яғни нақты бір іс-әрекеттің жалпы бағыттық негізін 
қалыптастыру. 
Дүниетаным жекелеген білімдерден емес, заманныңталабына сай 
білімдердің құрылымын қамтитын, әдіснамалық идеялар, теориялар мен 
принциптер негізінде ұйымдастырылатын жүйе. Оқушылардың меңгерген 
білімдер жүйесі әрдайым қозғалыста болады, басқа жүйелермен қатынасқа 
түсіп, оларды пайдалану міндеттеріне сәйкес жалғасады. 
Білім беру – оқушылардың ғылыми білімдерді, білік пен дағдыларды 
меңгерудегі, 
шығармашылық 
қабілеттілігінің, 
дүниетанымы 
мен 
адамгершілік-эстетикалық көзқарастарының дамуындағы белсенді оқу- 
танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру мен ынталандырудың мақсатты 
педагогикалық процесі. Оқыту, адамның іс-әрекетін белгілі бір білімдерді, 
білік пен дағдыларды меңгерудің саналы мақсаты билеген кезде қызмет- 
әрекет ретінде жүзеге асады. “Түсініктерді, ұғымдарды, заңдарды 
оқушылардың басына жаттанды түрде сіңіруге болмайды. Оларды оқушының 
өзі, мұғалімнің басшылығымен, көмегімен қалыптастыруы қажет. 
Түсініктердің пайда болуы, заңдарды жете түсіну – оқушының ойлау мен іс- 
әрекетінің белсенді процесі”. 
Оқу оқушылардыңіс-әрекетінің басты нәтижесі олардыңбойында 
теориялық сана мен ойлаудың қалыптасуы болып табылады. Оқу іс- 
әрекетінің психологиялық мазмұны– іс-әрекеттің жалпы тәсілдерін, 
білімдерді меңгеру болып табылады. 
Білімдер сенімге айналу үшін, жеке тұлғаның қажеттіліктерінен, 
әлеуметтік үміт пен құндылық бағыттарынан биік болып тұрған 
көзқарастарының жалпы жүйесіне және оның сезіміне айналуы қажет. 

Оқушылардың жағымды эмоционалдық күйі, олардың жеке тәжірибесіне, 
әлеуметтік-психологиялық жағдайына сүйенеді.