Лекция тезистері түркістан 016 Лекция. ПӘнгекіріспе жоспары
жүктеу/скачать 1,88 Mb.
|
Лекция тезистері
- Бұл бет үшін навигация:
- «жаңа паради-гмаға ауысу - ғылымдағы революция»
- «все это – только возможность приобретения истинных знаний, превращение которой в реальность определяется субъективными факторами процес
- «тарихи уақиғалар тек қана белгілі бір себептерге байланысты туындайды. Сондықтан да тарих дегеніміз себептер мен салдарлардың жиынтығы»
- «бір–біріне тең факторлар»
- «…историю Россий должны писать природные россияне»
| Үшіншіден, тарихшылар қауымы көп жылдар бойы қалыптас-қан құндылықтар жиынтығы тарихи шығармалар объективтілігінің кепілі болуға тиісті. Егер зерттеуші өз еңбегінің беделін, құндылығын, оған деген оқырман сенімін арттыру үшін объективтілік принципінен айнымас деген үміттеміз.
Кейде ғылымда қалыптасқан, көпшіліктің құлағы үйренген, аксиомаға айналған тарихи тұжырымдар өзгеріске ұшырап жатады. Мысалы, қазақ жерінің Ресейге қосылуы ерікті әрі бейбіт түрде өтті деген пікір революцияға дейінгі орыс, әрі кеңес тарихнамасында кеңінен орын алды. Тіпті осы пікірге көлеңке түсірген ғалымдарға қатаң шара қолданды. Осы проблемаға кейінгі кезде ғылымда түбегейлі кері тұжырым қалыптасуда. Американ ғалымы Т. Кун мұндай жағдайды «жаңа паради-гмаға ауысу - ғылымдағы революция» деп атайды (Структура научных революций). Сондықтан, объективтілік түсінігіне де әр заманда әр-түрлі көзқарас болуы мүмкін. Қорыта айтқанда, тарих шындыққа жету жолында мына төмендегідей шарттарды орындау қажет деп есептейміз. Алғашқы ескер-етін жағдай зерттейтін проблема жөнінде жан-жақты, толық ақпа-рат беретін материал жинап алу қажет. Зерттелер уақиға бүге-шігесіне дейін шағылып, талданып, оның сол заманның тарихи үрдісі-мен үндесіп жатуы негізгі міндет. Келесі айтарымыз таңдап алын-ған тақырыптың зерттелу деңгейін толық анықтау ғалымның әріп-тестер алдындағы абыройы. Тақырып бойынша ғылымның жеткен жетістіктерін толық игерген жағдайда зерттеу жұмысы нәтижелі аяқталады. Тарихи зерттеудің шығармашылық жұмыстың бір түрі екендігін де еске саламыз. Кез келген ғылым сияқты тарих ғылымының да өз әдістері бар. Жалпы ғылыми және тарих ғылымына тән әдістерді кешенді пайдаланғанда ғана зерттеу жұмысының шындыққа жақын жазылуы хақ. Әлбетте, осы жоғарыда көрсетілген шарттарды орындаған жағдайда тарихи уақиға жөнінде объективті білім алу мүмкіндігі туады. Дегенмен де Мәскеу университетінің профессоры И.Д. Ковальченко өзінің көпшілікке белгілі еңбегінде «все это – только возможность приобретения истинных знаний, превращение которой в реальность определяется субъективными факторами процес-са познания, а именно – позицией исследователя» (Методы исторического исследования) дей келе тарихи шындық зерттеушінің жеке басына байланысты деген пікір айтады. Жоғарыда айтылғандардан түйгендеріміз – тарихи шығарманың құндылығы ондағы шындықтың деңгейіне байланысты екен-дігі. Тарихи объективтілікті сақтау кез келген зерттеушінің қасиетті міндеті. Зерттеу барысында бүгінгі саясат пен жеке тұлғалардың теріс көзқарасын ескеру абырой әкелмейтін шаруа. Келесі бірғылыми зерттеулерде пайдаланатын негізгі прин циптердің бірі тарихилық (историзм). ХІХ ғасырда Европа философия ғылымының мақтанышы болған бұл принцип тек тарих ғылымында ғана емес, басқа да жаратылыстану және руханият ғылымдарындағы жалпы әдіснамалық дәрежеге дейін көтерілді. Осы күнгі қоғамдағы әлеуметтік және саяси құбылыстардың тамыры тереңде екендігі белгілі. Сондықтан бүгінгінің күрделі де сабақтасқан мәселелерінің шешімін тарихтан іздеу керектігін айтпаса да түсінікті. Тарихилықты әрі таным принципі, әрі ойлау әдісі ретінде қарастыруға болады. Таным принципі ретінде тарихилық ХVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында неміс тарихшыларының еңбектерінен жиі кездестіреміз. Осы принципті нақтылаған, әрі оның толық сипаттамасын берген немістің белгілі ғалымы В. Дильтей (Наброски к критике исторического разума). Ол табиғатты тану мен қоғамдық құбылыстарды танудың арасындағы ерекшеліктерді көрсете білді. Мұның өзі бізге тарихи, рухтың өзін-өзі тануы, дамып жатқан процесс екенін түсінуге мүмкіндік береді. Кез келген этностың бүгінгі рухани мәдениеті мен оның бабаларының өткен жылдарда жасап кеткен өркениеті арасындағы сабақтастықты тарихилық принципін пайдалана отырып анықтаймыз. Сондықтан, тарихилық принципі жалпы философиялық, әрі әдіснамалық ұстаным болып есептеледі. Зерттеу бағдарламасы ретінде тарихилық принципі мына төмендегі шараларды іске асыруға міндетті: тарихнамалық ізденіс; мұқият талдаудан; өткен дерек көздерін пайдалану; зерттеу объектісін жан-жақты негіздеу осыларды пайдалана отырып тарихи шындықты анықтау. Тарихилық принципін одан әрі қарай дамытқан Европа ағартушылары, француз тарихшылары, позитивистер мен марксистер болды. Тарихи процеске диалектикалық – материалистік тұрғыдан қараған марксистерге тән ерекшелік – кез келген тарихи оқиғаға таптық көзқарас қалыптастыру, өздерінің идеялық ұстанымдарына басымдылық таныту. Логиканың орнына саяси аргументтерге негізделген кеңестік тарих ғылымы кейінгі жылдары дағдарысқа ұшырады. Дегенмен де марксизмнің ғылыми әдістердің бірі екенін жоққа шығара алмаймыз. Тарихилық принципін дамытуда маркизмнің біршама жетістіктерге жеткені жасырын емес. Олар табиғат әлемі мен қоғамдық құбылыстардың байланысын зерттеуге ұмтылыс жасады. Қоғамның дамуы адамдардың мақсатты қарекетінің нәтижесі екендігін дәлелдеді. Марксистер тарихи процестің материалистік түсінігін, қоғамды революциялық жолмен өзгерту, тарихтағы сапалы секірістер теориясын айқындады. Тарихи зерттеулерде жиі пайдаланылатын ұстанымдардың бірі детерминизм принципі. Тарихи уақиғалардың себептілік идеясын алғаш рет ашқан неміс және француз ағартушылары. Өздеріне дейінгі ғалымдардың тарихтағы құбылыстардың кездейсоқтық идеясына қарсы шыққан олар, қандай да болмасын тарихи уақиға себепсіз болмайтындығын дәлелдеді. ХIХ ғасырда олар эволюциялық әдістің негізін қалады. Бұл әдістің негізгі мазмұны: «тарихи уақиғалар тек қана белгілі бір себептерге байланысты туындайды. Сондықтан да тарих дегеніміз себептер мен салдарлардың жиынтығы» (Парфенов И.Д. Методология исторической науки). Аталған принципті позитивистер мен марксистер одан әрі дамытты. Детерминизм принципі бойынша тарихи уақиғалар мен құбылыстар бірімен бірі тығыз байланыста өрбиді. Тарихшы әрбір құбылыстың себеп-салдарлық байланысын, оны туғызған факторларды мұқият саралау нәтижесінде шындыққа көз жеткізеді. Әсіресе, Кеңес дәуірі тарихшылары өз зерттеулерінде алдымен объектінің туу себептерін анықтап, оның заңдылықтарын ашуға тырысатын. Тарихта болып өткен көтерілістердің, төңкерістер мен соғыстардың себептері мен сылтаулары, салдарлары тізбектеліп берілетін. Әлбетте, детерменизм принципін сынаушылар да бар. Олар: «көбіне тарихи уақиғалар ешқандай себепсіз пайда болуы мүмкін, тарихта кездейсоқтық жиі кездеседі. Болып өткен уақиғалардың себеп-салдарлық байланысын толық ашу мүмкін емес. Көп жағдайларда олардың туындауына толып жатқан факторлар әсер етуі мүмкін» – деген пікірді ұстанды (Парфенов еңбегінен алынды). Позитивистердің «бір–біріне тең факторлар» теориясы бойынша тарихи уақиғаларды тудыратын себептер (саяси, экономикалық, идеологиялық) бірімен бірі тең. Олардың біріне бірінің бағыныштылығын, немесе негізгісін іздеу қате деп ашып айтты. Бірақ, зерттеу барысында тарихшы көптеген ірілі-уақты себептердің жиынтығымен кездеседі. Себептердің өздері де негізгі және қосымша, жекелеген, ерекше, жалпы себептер болып жіктелуі мүмкін. Мысалы, ХIХ ғасырдағы Ресейдің Қазақстанда жүргізген басқыншылық соғыстарының әртүрлі себептері болды. Жалпы себеп – Европа елдерінің дүниежүзі елдерін бөліп алып, өздерінің билігін жүргізетін,талап-тонайтын, байлығын соратын аймаққа айналдыру. Ерекше себеп - қазақ жері есебінен Ресей империясының шекарасын кеңейту болды. Жекелеген себеп – ХVIII ғасырдың басында қазақ елінің басына түскен ауыр да күрделі саяси-экономикалық ахуал, екі елдің арасында қалыптасқан нақтылы қарым-қатынастар. Кейбір тарихшылар еңбегінде осы себептердің кейбір тобына ерекше көңіл аударылып, басымдылық беріледі. Сондықтан да бір тарихи құбылысқа әртүрлі көзқарас қалыптасады. Ерекше бір қиындық туғызатын мәселе –тарихи қайраткерлерге баға беру. Белгілі бір мемлекет, қоғам қайраткерлерінің қызметін ашуда оған әсер еткен толып жатқан факторларды ескеруге тура келеді. Мысалы, 1731 жылғы орыс бодандығын қабылдаған Әбілхайыр ханның осындай қадамға бару себебі осы күнге дейін тарихшылар арасында пікір – талас тудыруда. Осындай қадамға оны итермелеген қандай себептер болды? Саяси дағдарыстан шығудың басқа жолы бар ма еді? Ресейдің протектораттығын қабылдау қазақ халқы үшін қандай басымдылық берді, оның салдары қандай? Міне, осындай сұрақтар тарихшылардың талай буындарын ойландырып келеді. Қорыта айтқанда, тарихи уақиғалардың себеп – салдарлық байланысын танып – білу ғылыми шығарманың негізгі мақсаты. Таным процесінің шегі болмайды. Сондықтан да әрбір тарихи зерттеулер аяқталмаған процесс, тарихшылардың әрбір ұрпағы бұл іске өз үлестерін қосады. Тарихтану теориясына жаратылыстану ғылымынан кірген кейбір әдістер бар. Солардың бірі – тарихи процеске жүйелік тұрғысынан қарау. Жүйелік категориясы – элемент, байланыс, бүтін, бірлік, жіктелу сияқты түсініктер жиынтығы. Егер тарихи уақиғаны біртұтас құбылыс деп есептесек, ол толып жатқан ұсақты-ірілі элементтерден, эпизодтардан тұрады.Тарихи уақиғаны көз алдына елестетіп, реконструкция жасау үшін әрбір элементті мұқият зерттеп, олардың арасындағы байланысты анықтап, оның ішкі механизмінің функционалдығын ашып көрсете алу мүмкіндігі туады. Адамзат тарихы белгілі бір жүйеге бағынады. Оның ішінде негізгі белгілі бір тарихи уақиғаны тудыратын құбылыс – элемент болады, оған толып жатқан қосымша элементтер қызмет көрсетуі керек. Мәселен, қазақ этносының қалыптасуындағы негізгі жүйені құрайтын элемент – ол этностың өзін-өзі тануы. Ал енді тілдің, мәдениеттің, әдет – ғұрыптың, шаруашылықтың, территория бірлігі – бұлар қосымша элементтер. Негізгі және қосымша элементтерді біртұтас зерттеп, бір-бірімен байланыстыра отырып, қазақ этносының қалыптасу тарихын білуге қол жеткізуге болады. Нақтылы жүйе өзі дамуының әрбір деңгейінде өзгеріске ұшырауы мүмкін. Оның элементтері басқа бір түрге еніп, мән–мағынасын жоғалтуы мүмкін. Тарихи процеске жүйелік тұрғыда қарау кешенділік пен біртұтастықпен сипатталады. Зерттеліп отырған жүйені құрайтын элементтерді кешенді түрде қарастырғанда ғана ғылыми зерттеу жұмысы нәтижелі аяқталады. Кез келген қоғамды өте күрделі, әрқилы байланыстағы, бір-біріне әсер ететін оқиғалар мен құбылыстардың өзін-өзі ретке келтіріп отыратын жүйе ретінде қарастыруымыз қажет. Сондықтан да адамзат тарихын зерттеген уақытта бұл принципті кеңінен пайдаланған жөн. Соңғы жылдары ғалымдар мұны таным конструктісі ретінде қарастыруда. Жүйелілік зерттеліп отырған объектінің қасиеттерімен анықталмайды, ол тек танылғалы отырған субъектінің белгілі бір мақсатқа жетуі үшін іске асыратын қызметіне байланысты. Сондықтан да әрбір зерттеуші бір объектінің өзіне бірнеше сипат беруі мүмкін. Кез келген объектіні жүйелік тұрғыдан қарастыру үшін оның көптеген қырларын ескеру қажет: ол объектіні процесс ретінде қарастыру; оның функционалдық құрылымын, материалдық, ұйымдастырушылық деңгейін, морфологиясын анықтау. Жүйелік принцип тарихи зерттеулер лабораториясындағы жаңалық. Бұл принципті ескі әдістер нәтиже бермеген жағдайда пайдаланған жөн. Мұның негізінде соңғы жылдары ғылымда арнайы тарихи – жүйелік әдіс пайда болды. Кейбір тарихшылар осы әдісті пайдалана отырып ғылымда жаңа табыстарға қол жеткізді (Әбіл Е.А.). Соңғы жылдары тарихын ұлттық мүдде тұрғысынан қарастыру қажет деген пікір қалыптасуда. Шын мәніңде, әрбір халықтың тарихы сол халыққа қажет. Өз тарихын зерттей отыра жас ұрпаққа патриоттық тәрбие береді, өткенін таразылап, келешегін болжайды. Бұл принцип әлі толық зерттелмеген, шешімін таппаған. Кез келген халықтың тарихын тек қана сол халықтың көзімен қарап, оның мұң-мұқтажымен сәйкестендіру қажет. XVIII ғасырдың басында неміс тарихшыларының орыс халқы туралы жазылған еңбектеріне риза болмаған М.В.Ломоносов «…историю Россий должны писать природные россияне» деген екен. Сондықтан да келешекте жазылар Қазақстан туралы еңбектер осы ұлттық мүддені көздейтін принцип негізінде пайда болар деп ойлаймыз. жүктеу/скачать 1,88 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|