Орталық Азия субрегионының табиғаты өте нәзік

Орталық Азияда туындайтын көптеген экологиялық проблемалар өңірлік сипатқа ие және мемлекеттердің ынтымақтастығы кезінде неғұрлым тиімді және аз шығындармен шешілуі мүмкін. Орталық Азия мемлекеттерінің Арал теңізі бассейніндегі экологиялық апаттан туындаған қадамдары бірлескен іс-қимылдардың өзара пайдасын көрсетеді.

Су энергетикалық кешеннің экологиялық проблемалары мен мәселелері ЕҚЫҰ-ның екінші өлшеміне жатады. Өз мандатына байланысты ұйым проблемалардың өздерін еңсеру бойынша қаржылық көмек көрсете алмайды, бірақ өзінің бірегей құрамының, далалық миссиялардың тармақталған желісінің, ЕҚЫҰ аймағындағы саяси әсердің арқасында мемлекеттерге консультациялық көмек көрсетеді, қажетті сараптаманы қамтамасыз етеді, проблемаларды шешуге тартылған мемлекеттік және үкіметтік емес органдардың өкілдерін оқытуды жүргізеді. Бірақ, бірінші кезекте, ұйым бар проблемаларды бірлесіп шешуге бағытталған елдердің саяси еркін қалыптастырады. Ұйымның аймақтың осы проблемаларын шешуге нақты практикалық қатысуы туралы айта келе, оның күш-жігерінің арқасында Шу-Талас өзендерінің бассейнінде бірлескен қазақстан-қырғыз трансшекаралық су пайдалану туралы жобаны іске асыру басталғанын атап өткен жөн.

Су проблемасына осындай көзқарас халықаралық өзендердің су ресурстарын әділ бөлу және орынды пайдалану үшін объективті алғышарттар жасайды, олардың экономикалық дамуында және, демек, қалыптасқан және перспективалы су пайдалану деңгейлерінде елдердің белгілі бір айырмашылықтарын ескере отырып. Осы ұстанымдардан трансшекаралық суларды бірлесіп пайдалану мәселелерін қарай отырып, (халықаралық нормалардан) әрбір елдің сапалы суға қол жеткізу үшін тең құқығы болуы тиіс және бір Тараптың қандай да бір табиғи, экономикалық және техникалық артықшылықтары екінші Тараптың мүдделеріне қарсы қойылмауы тиіс екенін атап өткен жөн. Қолда бар деректер тұтастай алғанда трансшекаралық өзендерді пайдалану стратегиясын Жедел қайта қарау қажеттілігін көрсетеді, өйткені төменгі жерлерде халықтың тыныс-тіршілігін қамтамасыз ету және экожүйені сақтау үшін судың қажетті көлеміне кепілдік береді.

Трансшекаралық өзендердің проблемасы ШЫҰ-ға қатысушы елдер арасындағы, әсіресе Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынастарда ең өткір мәселелердің бірі болды. Екі ірі өзен, Ертіс және Іле Қытай аумағында бастау алады, Қазақстан аумағы бойынша, ал Ертіс және Ресей бойынша өтеді. Қазақстанның оңтүстік-шығысы үшін бұл өзендер су пайдалану жүйесінің негізі болып табылады, егер ондағы су көлемі азайса, бұл ауыл шаруашылығы, гидроэнергетика, өнеркәсіп, экология саласында елеулі проблемалар туғызады. Қытай Халық Республикасымен қарым-қатынаста бірінші кезеңде трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалану саласындағы екіжақты келісімге қол қою қажет. Қарым-қатынастарды одан әрі дамыту бірлескен су комиссиясын қалыптастыруды, Ертіс өзенінің ресурстарын пайдалану және қорғау жөніндегі үш жақты келісімге (Қазақстан, Ресей, Қытай) қол қоюды, судың сандық және сапалық көрсеткіштерінің бірлескен мониторингі жүйесін құруды, олардың жай-күйін, өзгеру үрдісін зерделеуді, сондай-ақ жедел ақпарат алмасуды көздейді.

Дүниежүзілік белгілі үнді талдаушысы Брама Челани "Азиядағы су соғыстарын болдырмау" мақаласында, әсіресе Қытай мен Үндістан соқтығысқан су дағдарыстарын талдай отырып,сараптама жасайды.

Су – Азияны өзара тиімді ынтымақтастық сезімі немесе қауіпті мемлекетаралық бәсекелестік басқаратынын анықтайтын негізгі мәселеге айналып отыр. бір де бір ел Тибет биіктігін бақылайтын Қытайға қарағанда Азияның басты өзендерінің көпшілігінің көзіне үлкен әсер ете алмайды [8, Б. 46].

Қорытындылай келе:

1. 
   Перспективаға су қажеттілігін қанағаттандыру үшін су ресурстарын ұтымды және үнемді пайдалану жөніндегі шаралармен қатар ортақ трансшекаралық су ресурстары бар елдер арасындағы ынтымақтастықты кеңейту және оларды трансшекаралық су ағындары мен халықаралық көлдерді қорғау және пайдалану жөніндегі конвенцияға қосу қажет.
   
2. 
   Негізгі су тұтынушылардың даму қарқынын азайту және өнеркәсіпте, ауыл және коммуналдық шаруашылықта тұщы суды тұтынуды қысқарту үшін неғұрлым қазіргі заманғы технологияларды пайдалану жөніндегі іс-шараларды іске асыруды көздейді.
   
3. 
   Өзен ағынын көпжылдық және маусымдық реттеу, жер асты тұщы су қорларын пайдалану, тұзды және тұзды суларды тұщыландыру, су ресурстарын аумақтық қайта бөлу есебінен су ресурстарын пайдалану үшін қолда бар су ресурстарын ұлғайтуды болжайды.
   

№ 11 дәріс