Лекциялар курсы Редакциясын басқарған

 
22 
Түрік  қағанатының  жері  Солтүстік  Моңғолиядан  бастап  Шығыс  Еуропаға  дейінгі 
өңірге дейін созылып, қоныс өрісі Әмудәрияның жоғарғы ағысына дейін жетеді.  Қазақстан 
да  осы  қағандықтың  құрамына  кірді.  Бұл  мемлекет  туралы  жазба  деректер    Түрік 
империясының өз тілінде VII-VIII ғасырларда жазылған Орхон-Енисей жазбалары арқылы 
белгілі. Бұл ескерткіштер түркілер мекендеген Енисей өзенінің бойы мен қазіргі Моңғолия 
жеріндегі    Орхон  өзені  маңайынан  табылғандықтан  “Орхон-Енисей”  жазуы  деп  аталып 
кеткен.  Ескерткіштер  –  VII-VIII  ғасырлардағы  түркі  ру-тайпаларының  іргелі  елі  Түрік 
қағандығының  тұсында  Білге  қаған,  Күлтегін  (әскер  басы),  Тоныкөк  (ақылшы,  кеңесші) 
сияқты атақты адамдарға арнап тұрғызылған құлыптастағы жазулар. 
Алғаш  рет  түрік  атауы  542  жылы  қытай  жазбаларында  кездеседі.    Түрік  атауы 
моңғолша  тау  сияқты  дулыға  дегенді  білдіреді,  кейде,  түрік  атауы  ақсүйектер  деген 
мағынада  да  қолданылады.  Ал  қытайлар  түріктерді  сюннулердің  (ғұндардың)  ұрпақтары 
деп санаған. 
Түріктер  546  жылы  Алтайды  мекендеген  теле  /тирек/  тайпасын  жеңіп,  олардың  50 
мыңнан  астам  әскерін  тұтқынға  алып,  өз  армиясына  қосып  алды.  552  жылы  көктемде  
түріктердің  билеушісі  Бумын  өздерінің  билеушісі  аварларға  (жуань-жуандарға)  қарсы 
шығып,  оларды  ойсырата  жеңіп,  Түрік  қағанатын  құрады.  Түрік  ордасының  алғашқы 
қағаны Бумын болды. Бумын қаған  553 ж. қаза табады. Оның мұрагері  Мұқан-қаған (553-
572жж.) билік құрған жылдарда  Түрік қағанаты  Орта Азияда саяси үстемдікке ие болды. 
Олар  маньчжуриядағы  кидандарды,  Енисейдегі  қырғыздарды  бағындырып,  Солтүстік 
Қытай мемлекетінен алым-салық алып тұрды. 
Бір  тілде  сөйлеген  түркі  халқының  құрамында  оғыз,  қарлұқ,  қырғыз,  түргеш,  ұйғыр, 
қыпшақ  сияқты  т.б.  30-дан  астам  ру-тайпалар  біріккен.    Бұл  тайпалар  шығыстан  батысқа 
қарай жылжып, қазіргі қазақ жеріндегі үйсін, қаңлы тайпаларымен бірігіп, оларды өздеріне 
сіңіріп жіберген. 
Түріктер  әуелгіде  Орта  Азияны  өзіне  бағындыруда  Каспий  теңізінен  Солтүстік 
Үндістан  мен  Шығыс  Түркістанға  дейінгі  жерлерге  ие  эфталиттерге  қарсы  Иранмен  одақ 
құрып,  587  ж.  Бұхара  түбінде  оларды  жеңеді.  Тохаристан  облысы  Иран  қарауына  өтіп, 
Батыс  түрік  қағанаты  мен  Иранның  саяси  ықпал  жасау  аймағының  шекарасы  Амудария 
бойымен өтеді. 
Түріктер  Орта  Азияны  жаулап  алғаннан  кейін  Жерорта  теңізіне  баратын  Жібек 
жолына  иелік  ету  жорықтарын  бастап  Иранға  қарсы  Византиямен  одақтасты.  571  жылы 
түріктердің  әскери  қолбасшысы    Естеми  Солтүстік  Кавказды  басып  алып,  Керчь 
шығанағына  (Боспорға)  шығып,  576  жылы  Қырым  жеріне  енеді.  Бірақ  Естеми  өлгеннен 
кейін,  қағанат  ішінде  билік  үшін  қырқыс  басталды.  Өзара  қырқыс  пен  әлеуметтік 
қайшылықтар қағанатты қатты әлсіретіп, 588 жылы Герат түбінде түріктер Ираннан жеңіліс 
тапса,  590  жылы  Византия  Боспорды  қайта  жаулап  алады.  581-618  жылдары  Солтүстік 
Қытайдың    қағанат  шекараларына  шабуыл  жасауы  қағанатты  одан  бетер  әлсірете  түсіп, 
Түрік  қағанатындағы  саяси  күйзеліс  ақырында  603  ж.    қағанаттың  екіге  -  Шығыс  және 
Батыс қағанаттарына бөлінуімен аяқталады. 
Батыс  түрік    қағанаттың  астанасы  Жетісу  жеріндегі  Суяб  қаласында  (қазіргі  Тоқмақ 
қаласына жақын жерде), ал жазғы орталығы Мыңбұлақта (Түркістан төңірегі) болды. Батыс 
түрік  қағанаты  ежелгі  үйсін  жерін  жайлап,  Қаратаудың  шығыс  баурайынан  Жоңғарияға 
дейінгі  жерді  өздеріне  қаратты.  Сонымен  қатар  ол  Шығыс  түрік  қағанатының  Шығыс 
Түркістан  және Орта Азияның Самарқанд, Бұқара тағы басқа қалаларын басып алды. Осы 
қалаларда қағанның орынбасарлары отырды.  
Батыс  түрік  мемлекетінің  бірінші  басшысы  –  қаған  жоғарғы  билеуші,  бүкіл  жердің 
иесі болды. Жоғарғы лауазымдар – жабғы, шад және елтебер қаған әулетінен шыққандарға 
берілді. Сот қызметтерін бұйрықтар мен тархандар атқарды. Негізгі еңбекші халық  – “қара 
бұдын” (қара халық) деп аталды. Жегуй қаған  (610-618 жж.) мен оның інісі -  Түн-жабғы 
қаған  (618-630  жж.)  билеген  кезде  қағанаттың  күш-қуаты  арта  түсті.  Тохарстан  мен 
Ауғанстанға  жасаған  жаңа  жорықтар  мемлекет  шекарасын  Үндістанның  солтүстік-

 
23 
батысына  дейін  кеңейтеді.  Батыс  түрік  қағанаты  мал  және  егін  шаруашылығымен 
шұғылданды. Қалаларда сауда-саттық кеңінен өрістеді.  
VII  ғасырдың  ортасына  қарай  он  алты  жылға  (640-657)  созылған  қағанат  ішіндегі 
өзара  тартыс,  тайпалар  арасындағы    соғыс  қағанатты  әлсіретеді.  Осыны  пайдаланған  Таң 
империясы  Жетісуды  басып  алып,  онда  таққа  өз  адамын  отырғызады.  Түріктер  мен  Таң 
империясы  арасындағы  үздіксіз  соғыстардың  нәтижесінде  түргештер  күшейіп  VIII 
ғасырдың басында Жетісудағы билікті өз қолдарына алады. 
Түргеш  қағанаты  704-756  жылдар  аралығында  өмір  сүрді.  Қағанаттың  негізін 
қалаушы  Үшелік-қаған    болды.  Қағандықтың  территориясы  Орта  Азияның  оңтүстік-
шығысында  Шаш  (Ташкент)  қаласынан  Шығыс  Түркістандағы  Бесбалық,  Турфан 
қалаларына  дейінгі  аралықты  қамтыды.  VI  ғасырда  Тянь-Шань  таулы  аймақтарында  өмір 
сүрген  түргештер  VII  ғасырда  Жетісуға  қоныс  аударып,  Батыс  түрік  қағанатының  сол 
қанатының  құрамына  енген,  халқы  ең  көп  тайпа  болған.  Қағандық  халқының  этникалық 
құрамы негізінен сары және қара түргеш тайпаларынан тұрды. Жазба деректердің көрсетуі 
бойынша  олар  Шу,  Талас,  Іле  бойларында  өмір  сүрген.  Үшелік  қаған  өзінің  негізгі 
тайпаларын  екі  Ордаға  бөліп,  басты  орталығын  Суяб  қаласында,  екінші  ордасын    Іле 
аңғарындағы  Күнгіт  қаласында  орналастырған.  Батыс  түрік  қағандығының  құрамында 
болған  басқа  да  түрік  тілдес  тайпаларда  түргештердің  құрамына  енген.  Саяси  әкімшілік 
билік  қағандықтың  ең  жоғарғы  билеушісі  бас  қағанның    қолында  болды.  Үшелік  қаған 
қағанатты   20 әкімшілік аймақтарға бөліп, әр аймақта 7 мыңнан әскер ұстады.  
706  ж.  Үшелік  қаған  қайтыс  болып,  оның  орнына  баласы  Сақал  қаған  (706-711  жж.) 
отырды. Сақал қаған тұсында мемлекет ішінде бірлік болмай қаған билігі үшін сары және 
қара  түргеш  тайпаларының  арасында  талас-тартыс  басталды.  Оның  үстіне  қағанатқа 
батыстан  арабтар,  оңтүстіктен  қытайдың  Таң  империясы,  шығыстан  Орталық  Азия 
түріктері  қауіп  төндірді.  Ішкі  тартыстардың  барысында  қара  түргештер  жеңіске  жетіп, 
олардың көсемі Сұлу-қаған (715-738 ж.ж.) билікке келеді. Оның тұсында Түргеш қағанаты 
күшейіп,  нығайды.  Мемлекет  астанасы    Талас  (Тараз)  қаласына  ауысады.  Сұлу  қаған 
мемлекет ішінде тыныштық орнатып, бар күшті батыстағы арабтарға қарсы жұмылдыруға 
мүмкіндік алады. 723 жылы түргештер Ферғана қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен 
бірігіп арабтарға күйрете соққы берді. Бірақта арабтар 732 жылы түргештерді ығыстырып, 
Бұхара қаласын басып алады. 737 жылы Сұлу қаған арабтарға қарсы жорық ұйымдастырып 
Тохарыстанға  дейін  жетті,  бірақ  көп  ұзамай  жеңіліп,  қайтар  жолында  өзінің 
қолбасшыларының бірінің қолынан қаза табады. Сұлудың орнына оның баласы  Тұқарсан  
Құтшар  қаған  болды.  Оның  тұсында  қағанат  ішінде  сары  және  қара  түргештер  арасында 
билік үшін 20 жылға созылған ұзақ күрес басталып, қағандықтың саяси және экономикалық 
жағдайы мүлдем әлсірейді. 
Осы алауыздық кезінде Жетісуға Алтайдан қарлұқ тайпалары көшіп келіп қоныстана 
бастайды.  Түргештер  қарлұқтарға  лайықты  қарсылық  көрсете  алмады.    Осы  жағдайды  
пайдаланған  Қытай  империясының  Шығыс  Түркістандағы  билеушісі  748  жылы  Суяб 
қаласын  басып  алып,  содан  кейін  Шаш  қаласының  билеушісін  жазаға  тартады.    Оның 
баласы көмек сұрап, арабтарға барады. 751 ж. Тараз жанындағы Атлах қаласы түбінде Зияд-
ибн-Салық  бастаған  араб    әскері  мен    Гао  Сяньжи  басқарған  қытай  әскерлері  арасында  5 
күнге  созылған  үлкен  шайқас  болды.  Шешуші  сәтте  қарлұқтар  арабтар  жағына  шығып, 
қытай  әскерлері  ауыр  жеңіліске  ұшырады.  Қытай  әскері  Жетісуды  ғана  емес,    Шығыс 
Түркістан жерін де тастап өз иеліктеріне кетуге мәжбүр болды. Сондай-ақ арабтар да Талас 
өңірінде  тұрақтай  алмай  Шаш  қаласына  шегінді.  Осыған  қарамастан  іштей  әлсіреген 
Түргеш  қағанаты  қайтадан  қалпына  келмей,  756  ж.  қарлұқ  тайпаларының  қысымына 
шыдамай, біржола құлайды. Осыдан кейін бұрынғы Батыс түрік қағанатының орнына төрт 
мемлекет:  Төменгі  Поволжье  мен  Солтүстік  Кавказ  жеріндегі    Хазар  қағанаты,    Сырдың 
орта  және  төменгі  ағысы  мен  Арал  өңірінде  Оғыз  мемлекеті,  Қазақстанның  Солтүстік, 
орталық,  шығыс аймақтарында Қимақ мемлекеті,  Жетісу  жерінде Қарлұқ мемлекеті  пайда 
болды.  

 
24 
Қарлұқ  қағанаты  (756-940  ж.ж.).  Қарлұқтар  туралы  алғашқы  деректер  V  ғасырда 
олардың  тирек    тайпаларының  құрамында  болғандығын  айтады.  Қарлұқ  туралы  алғашқы 
дерек  “суй  әулетінің  тарихында”  581-618  жылдары  кездеседі.  Онда  қарлұқтар  өздерінің 
басты руының атымен бұлақ (було) деп аталған. Қарлұқ  тайпаларының әуелгі орналасқан 
аймағы – Батыс Алтай мен Тарбағатай арасындағы өлке. 
VII ғ. орта кезінде қарлұқ бірлестігінің құрамына ірі-ірі үш  тайпа – бұлақ, шігіл және 
ташлық  кірген.  Әмудәриядан  бастап  Қытайға  дейінгі  түріктердің  барлығын  шігіл  деп 
атаған.  Олардың  біразы    Таласқа  жақын  жерде  Шігіл  деп  аталатын  қалада  тұрған.  Шу 
аңғарында тұрған қарлұқ қоныстарының орталығы – Баласағұн қаласы. Қарлұқтардың біраз 
тобы Х ғасырда Іле аңғарында, Ыстықкөл мен Балқаш көлдерінің аралығында көшіп-қонып 
жүрген.  Қарлұқтардың  көсемдерін  “жабғу”  деп  атаған.  Олардың  астанасы  Қойлық  қаласы 
болды.  
ІХ  ғасырдың  аяғында  қарлұқтардың  жағдайы  біршама  нашарлады.  Себебі  Орта 
Азиядан  саманидтер  әулеті  мен  арабтардың  шабуылы  жиілейді.  Сөйтіп,  саманидтер  мен 
қарлұқ  қағандығының  арасында    Оңтүстік  Қазақстан  жері  үшін  ұзақ  жылдарға  созылған 
күрес  басталды.  893  жылы    Тараз  қаласына  Саманидтердің  тегеурінді  шапқыншылығы 
жасалды. Саманидтер Испиджаб, Тараз қалаларына өз ықпалын күшейтіп, мұсылман дінін 
енгізе  бастады.    Х  ғасырдың  басында  Қарлұқ  қағанатының  жағдайы  ішкі  қырқыс,  талас-
тартыстардың  нәтижесінде  әлсіреді.  Осы  жағдайды  пайдаланған  Қашғар  жеріндегі  түрік 
тілдес  тайпалар    940  жылы  Баласағұн,  Испиджаб  қалаларын  басып  алады  да,  Қарлұқ 
мемлекеті құлап, Шу аңғарында Қарахандар әулетінің үстемдігі орнайды. 
Оғыз  мемлекеті  (Х-ХІ  ғғ.).    Қарлұқ  қағанатының  солтүстік-батыс  жағында, 
Сырдарияның  орта  және  төменгі  бойында,  оған  жалғасып  жатқан  Батыс  Қазақстан 
далаларында  ІХ-Х  ғасырларда    Оғыз  тайпаларының  ежелгі  феодалдық  мемлекеті 
қалыптасты.  Әйгілі  М.Қашқаридің  сөздігі  “Диуани-лұғат-ат-түрік”  бойынша  Оңтүстік 
Қазақстанның жерінде, әсіресе Ыстықкөл мен Шудың орта бойында қырғыз, қыпшақ, оғыз, 
иағма,  чігіл,  имек  сияқты  түрік  тілдес  тайпалардың  қатар  өмір  сүргендігі  белгілі.  Осыған 
қарағанда  оғыздардың  алғашқы  отаны    Жетісу  болғандығына  күмән  жоқ.  Алайда  ҮІІІ  ғ. 
екінші  жартысынан  бастап  қарлұқ  тайпаларының  күшеюіне  байланысты  оғыздар 
Сырдарияның  орта  және  төменгі  бойына  ауа  бастаған.  Сөйтіп  ІХ  ғ.  аяғында  осы  аймақта 
оғыз  тайпаларының  бірлескен  одағының  нәтижесінде  партиархалды-феодалдық    мемлекет 
құрылады. М. Қашқари оғыз елінің 22, кейбір деректерде 24 тайпаға бөлінгенін жазады. 
Х ғасырда Оғыз мемлекетінің астанасы – Янгикент немесе «Жаңа гузия» деп аталатын 
қаласы  болған.Оғыз  мемлекеті  өзінің  саяси  және  әлеуметтік  құрылысы  жағынан  көне 
феодалдық  мемлекет  болды.    “Жабғу”  атағы  бар  жоғарғы  билеуші  Оғыз  мемлекетінің 
басшысы  болып  саналды.    Оғыз  жабғыларының  орынбасарларын  күл-еркін  деп  атаған. 
Жабғы  мемлекетінде  оғыз  әскерлерінің  бас  қолбасшысы  “сюбашы”  деп  аталды.  Х  ғ.  аяғы 
мен ХІ ғ. бас кезінде Оғыз жабғысының мемлекетінде алым-салықты тиянақты түрде жинап 
отыру  жүйесі  қалыптасқан,  бұл  жағдай  мемлекетте  тұрақты  басқару  аппаратының 
құрылғандығын көрсетеді.  
Х  ғ.  аяғында  орыс  деректерінде  оғыздардың  965  ж.  Киев  князі  Святославпен 
одақтасып  хазарларды  және    князь  Владимир  985  ж.    оғыздарымен  келісе  отырып,    Еділ, 
Кама  бойындағы  бұлғарларды  талқандағаны  туралы  айтылады.    Оғыздардың  жер  үшін 
жүргізген  ұрыстарының көп жағдайда сәтті болуы, олардың саяси беделін де көтере түскен. 
Алайда, ұзақ жылдарға созылған соғыс, халықтан көп мөлшерде алынған алым-салық оғыз 
тайпаларының    әр  жерде  бас  көтерген  наразылықтарын  туғызады.  Осы  кезде  Жент 
қаласының  маңына  келіп  қоныстанған  селжұқтар  көсемі  Жент  қаласындағы  оғыз 
билеушілеріне  қарсы  көтерілісті  бастап,  қаланы  басып  алады.  Деректерге  қарағанда 
селжүқтар  көп  ұзамай  қаланы  тастап  шыққан.  Осы  кезде  ел  басына  Әлиханның  мұрагері 
Шахмәлік  келіп,  мемлекет  едәуір  күшейіп,  1041  жылы  Хорезмді  жаулап  алады.  Бірақ 
Шахмәлік  көп  ұзамай  оғыздарға  қарсы  қайта  көтерілген  селжұқтардың  қолынан  Хорезм 
түбінде  қаза  болады.  Селжұқтармен  жүргізілген  көп  жылғы  соғыстар  оғыз  мемлекетін 

 
25 
қатты әлсіретті.  Сөйтіп, ХІ ғ. екінші жартысында күшейе бастаған  қыпшақтар оғыздарды 
Сырдария,  Арал  бойынан  біржола  ығыстырады.  Оғыздардың  бір  бөлігі  Европаның 
Шығысына, Кіші Азияға қарай жылжыса, кейбір бөліктері Қарахан әулетінің қарамағында 
қалды, біраз бөлігі Хорасан  селжұқтарының қол астына кірсе,  қалғандары қыпшақтардың 
құрамында  қалып,    олармен  сіңісіп  кетті.  Оғыз  тайпалары  қазақ,  қырғыз,  татар,  башқұрт, 
түрікмен, өзбек,  қарақалпақ халықтарын қалыптастырушы түріктердің бірі болды. 
 
2. Дамыған  орта   ғасырлар мемлекеттері  (Х – ХІІ ғғ.) 
 
Қарахан мемлекеті. Х ғасырдың орта кезінде Оңтүстік Шығыс Қазақстан мен Шығыс 
Түркістан жерінде Қарахан мемлекеті пайда болды. Орталығы – Баласағұн қаласы. Кейіннен 
мемлекеттің батыстағы шекарасы Орта Азияның көптеген жерін қамтиды.  
Жазба деректерге қарағанда Қарахан мемлекетінің құрылуы мен даму тарихында басты 
рольді  Қарлұқ  конфедерациясының  тайпалары  атқарды,  бұл  конфедерацияға  қарлұқтармен 
бірге  шігіл  және  ягма,  оғыз,  қаңлы  сияқты  т.б.  түрік  тілдес  тайпалар  кірген.  Қарахан 
мемлекетінде шігіл мен ягма тайпалары негізгі роль атқарған. Өкімет басындағы билеушілер 
осы  тайпалардан  алма  –  кезек  ауысып  тұрған.  Х  ғ.  ягманың  бір  бөлігі  қарлұқтармен  бірге 
Жетісуды,  Нарынның  түскейін  мекендейтін.  Кейінірек,  ХІ  ғ.  ягмалар  қиян  теріскейде,  Іле 
алқабында  да  тұрады.  Ыстық  көлдің  Солтүстік  жағынан  көшіп  келген  шігілдер  де  осы 
алқапқа  тарап  кеткен  еді.  Карахан  мемлекетінің  негізін  қалаушы  Сатұқ  Бограхан  (915-
955жж),  қарлұқ  қағаны  Білге  Қадыр  ханның  немересі.  Сатұқ  Бограхан  саманилердің 
қолдауына  сүйеніп,  өз  ағасы  Оғылшаққа  қарсы  шығады  да,  Қашғар  мен  Таразды  өзіне 
қаратады.  942  ж  Сатұқ  Баласағұн  билеушісін  құлатып,  өзін  жоғарғы  қағанмын  деп 
жариялайды. Осы кезден бастап, Қарахандар мемлекетінің  тарихы басталады.  
Қарахан  сөзі  Х  ғ.  аяғынан  бастап,  олардың  Орта  Азияны  жаулап  ала  бастаған  кезінен 
мұсылман  деректерінде  пайда  болған.  Ал,  Қарахан  мемлекеті  деген  атау  Х  –ХІ  ғасырда 
тарихшылардың зерттеулерінде шартты түрде қабылданған. 
Сатұқ  өлгеннен  соң  билік  оның  баласы  Мұсаға  көшті,  ол  960  жылы  қағанаттың 
мемлекеттік  діні  ислам  деп  жариялады.  Қарахан  мемлекетінің  астанасы  –  Қашғар  қаласы 
болды.  Сатұқтың  екінші  баласы  Сүлеймен  –  ілек  Баласағұнды  иеленді.  Кейін  бұл  өңірді 
оның баласы Хасан Боғра  хан мұра етіп алды. Мұса өлгенннен соң жоғары қаған атағы оның 
баласы  Әли  Арсылан    ханға  көшті.  Оның  енші  жерінің  орталығы  Қашғар  болды,  сонымен 
қатар, ол Тараз бен Баласағұнның да билеушісі болып есептелді. 
Қарахан мемлекетінің саяси тарихы ол өмір сүрген алғашқы ондаған жылдың өзінде  – 
ақ ықпалды әрі күшті  екі  әулеттің  -  Әли  Арсылан хан мен Хасан  Боғра  ханның ұрпақтары 
арасындағы өзара қырқысқан күреске толы болды. Алғашқы кезде Әли (Әлилер) ұрпағының 
ықпалы күштірек болды, ал кейін бұл ықпал Хасан ұрпақтарына (Хасанилерге) көшті. 
Х  ғ.  80-ші  жылдарында  Орта  Азиядағы  күшті  мемлекет  Саманилер  өз  ішіндегі 
әлеуметтік  қайшылықтармен,  феодалдық  талас  –  тартыстар  мен  қырқыстардан  әлсіреп 
құлдырады.  Осыны  Қарахан  мемлекетінің  билеушілері  пайдаланып,  Хасан  Бограхан  990 
жылы  Исфиджабты,  992  жылы  Бұхараны  жаулап  алады.  Осы  жылы  оның  баласы  Жүсіп 
Қадыр  хан  Қотан  қаласын  басып  алған.  Ал  Хасанның  немере  інісі  Қарахан  билеушісі  Әли 
Арсыланның баласы  Насыр Орта Азиядағы Саманилерге қарсы жорыққа шығып, ойсырата 
соққы  берген.  Қарахан  хандығы  қиян  кескі  ұзақ  соғыстардан  кейін  1004-1005  жылдары 
Мәуренахр жерін түгелдей өзіне қаратты. Осыдан кейін Қарахан мемлекеті ХІ ғасырдың 30 
жылдары Шығыс және Батыс Қағанат болып бөлініп, екі иеліктен тұрды:  
1.  Шығыс  хандық:  оның  жері  Оңтүстік  Шығыс  Қазақстан  мен    Шығыс  Түркістан, 
астанасы – Баласағұн, кейде Қашқар қаласы болып тұрған. 
2. Батыс хандық: Мәуеренахр жерлері. Оның орталығы Самарқан қаласы болды. 
Шығыс  хандық  Қарахандықтардың  негізгі  бөлігі  болып  саналған.  Сондықтан  оның 
ханы дәстүр бойынша жоғарғы Ұлы қаған болып есептелген. Бірақ екі хандықтың арасында 
онша бірлік болмай, олар жиі   жеке – жеке бөлініп кетіп отырған. 1056 жылы Қадырханның 
ұлы  Йинал  -  тегін  өкімет  мұралығы  жолындағы  күресте  інісі  Сүлейменнің  иелігін  басып 

 
26 
алады, бірақ ол көп ұзамай у беріліп өлтіріледі. Тәж – таққа Йинал – тегінің баласы Ибраһим 
ие  болады,  алайда  ол  да  біраздан  кейін  Барысхан  әміршімен  болған  соғыста  қаза  табады. 
Осыдан  кейін  Шығыс  қағанатты    15  жыл  бойы  (1059-1074  жж.)  Қадырханның  балалары 
Юсуф Тоғрұл мен Бограхан Харун басқарады. Олардың тұсында Ферғана Шығыс қағанатқа 
күшпен  қосылады,  ал  екі  қағанат  арасындағы  шекара  Сырдарияны  бойлай  өтеді.  Тоғрұл 
қайтыс  болғаннан  кейін  оның  еншілігі  Бограхан  Харунның  (1075-1102  жж.)  –  Қашғар, 
Баласағұн  мен  Хотан  қожалығының  қол  астына  көшеді.  Қарахан  мемлекетінің  әлсіреуін 
пайдаланып  1089  жылы  селжұқ  сұлтаны  Мәлік  шах  Самарқанды  басып  алады,  сөйтіп 
Бограхан  Мәлік  шахтың  кіріптар  вассалына  айналады.  1102  ж.  Бограхан  өлген  соң  көп 
ұзамай  Мәуеренахрға  Баласағұн  мен  Таластың  иесі  Қадырхан  Жабырайыл  шабуыл  жасап, 
Әмударияға дейінгі  жерлердің бәрін басып алды, бірақ  Термез қаласының түбінде жеңіліс 
тауып, өзі тұтқынға түсіп жазаланады. Құдіретті сұлтан Санжардың басқаруы кезінде (1118-
1157  жж.)  селжұқтар  Мәуераннахрға  шексіз  билігін  жүргізеді,  бірақ  бұл  кезде  Қарахан 
әулетінің саяси құлдырауының белгісі біліне бастаған еді. ХІІ ғасырдың ортасында қаптаған 
Қарақытай  (Қидандар)  Жетісу  мен  Баласағұнды,  сосын  Шығыс  Қарахандықтардың  қалған 
иеліктерін түгел басып алады. Сөйтіп, құдіретті Қарахан мемлекеті ХІІ ғасырдың ортасында 
өзінің өмір сүруін тоқтатады. 
Қарахан мемлекетінің жоғарғы өкімет билігі – хақанның қолында болды, оған ең жақын 
кеңесші,  көмекші  –  уәзірі  болды.  Бұдан  басқа  күзет  бастығы,  есік  қорғаушылары, 
қазынашылар және елшілер қызмет істеді. 
Қарахан мемлекетіндегі аса маңызды әлеуметтік саяси институт әскери мұралық жүйе 
болды.  Хандар  елді  өзіне  жақын  адамдармен  және  уәзірлермен  бірігіп  басқарды.  Мемлекет 
бірнеше  ұлыстарға  бөлінді.  Хан  мемлекеттік  немесе  әскери  қызметі  үшін  феодалдарға  жер 
беріп, сол жердегі халықтан салық жинауға рұқсат еткен. Мұндай жерлер икта деп аталады, 
ал  оны  берушілерді  немесе  иесін  иктадар  деп  атаған.  Тұтас  алғанда  Қарахандар  дәуірі 
сапалық  жағынан  жаңа,  яғни  Қазақстан  аумағында  феодалдық  құрылыстың  нығаюының 
тарихындағы маңызды кезең болып табылады. 
ІХ  –  ХІ  ғғ.  Қимақ  қағанаты.  Күйреген  Батыс  Түрік  қағанатының  орнына  көшпелі 
және  жартылай  көшпелі  түркі  тілдес  тайпалар  қазіргі  Қазақстан  аумағында  құдіретті  үш 
мемлекет:  Жетісуда  –  Қарлұқ  этникалық  -  әлеуметтік  бірлестігін,  Сырдарияның  орта  және 
төменгі ағысы мен Арал өңірі далаларында – Оғыз державасын, ал Солтүстік, Шығыс және 
Орталық Қазақстанда – Қимақ қағанатын құрды.  
Қимақтар  тарихының  ерте  кезеңі  яньмо  тайпасымен  байланысты,  ол  Батыс  Түріктер 
арасында  VІІ  ғасырда  болған  оқиғаға  орай,  Қытай  деректерінде  аталып  өтеді.  Синологтар 
яньмо тайпасы мен имек (кимек) тайпасы екеуін бір тайпа деп есептейді. Ал, имек термині 
шығыстанушы  ғалымдардың  пікірінше,  Кимек  (Қимақ)  атауының    фонетикалық  бір  түрі 
болып табылады.  
Кимектер  мен  Қыпшақтар  бір  халық  деп  осы  кезге  дейін  айтылып  келген  пікір  қате, 
өйткені тарихи жазба деректер мәліметі оларды тек өз алдына екі бөлек халық, бірақ түрік 
тілді  туыс  этнос  деп  қарауға  мүмкіндік  береді.  Телелер  тайпасының  бірі  болып  саналатын 
яньмо VII ғасырдың бас кезінде Моңғолияның Солтүстік-Батысын мекендеген. 
VIII  ғасырдың  екінші  жартысы  мен  ІХ  ғасырдың  бас  кезінде  Кимек  тайпалары  үш 
бағытқа  Солтүстік  батысқа  –  Оңтүстік  Орал  (негізінен  Қыпшақтар)  жағына,  Оңтүстік 
бағытқа  –  Сырдария  мен  Оңтүстік  Қазақстанға  және  Оңтүстікке  –  Жетісудың  Солтүстік-
Батысына қарай қозғалады. 
766 және 840 жж. Кимектер Батыс Алтай, Тарбағатай мен Алакөл ойпатының жерлерін 
жайлап, Шығыс Түркістанды мекендейтін Тоғыз Оғыздардың теріскей шебіне дейін жетеді. 
840  жылы  орталық  Моңғолиядағы  Ұйғыр  қағанаты  ыдырағаннан  кейін,  оған  кірген 
тайпалардың бір бөлігі (Эймур, Байандұр, Татар) Кимек бірлестігінің ұйтқысына қосылады. 
Жеті  тайпа  құрамындағы  Кимек  федерациясы  нақ  осы  кезде  қалыптасады.  Х  ғ.  басында 
Кимек мемлекетінің құрамында 12 тайпа болған. Х ғасырда Кимек тайпаларының басшысы 
“байғу  ”  (яғбу)  деген  титулды,  ал  кейін  яғбуге  қарағанда  екі  саты  жоғары  тұратын  хакан 
деген жоғары түрік дәрежесін иеленген билеушісі бар қуатты мемлекет құрылады. Орталығы 

 
27 
– Имекия (немесе Кимекия) қаласы болды. Кимектерде мемлекет болғаны туралы алғаш рет 
ІХ  ғасырдың  аяғымен  –  Х  ғасырдың  басындағы  араб  тілді  тарихи  географиялық 
шығармаларда  айтылады.  Мәселен,  Әл-Якуби  кимектер  мен  басқа  да  түркі  тілдес 
халықтардың  мемлекеттігі  туралы  былай  дейді:  “Түркістан  мен  түріктер  бірнеше  халықтар 
мен мемлекеттерге соның ішінде: қарлұқтар, тоғыз–оғыздар және кимектер, оғыздар болып 
бөлінеді.  Түріктердің  әр  тайпасы  жеке  мемлекет,  олар  бір  –  бірімен  соғысып  жатады”  деп 
хабарлайды.  ІХ  ғасырдың  аяғынан  ХІ  ғасырдың  басына  дейін  кимектер  қалыптасқан 
мемлекет болды, ал ХІ ғасырдың басында Кимек мемлекеті біртіндеп ыдырай бастайды. 
Оның  құлауының  екі  себебі  болды:  бірінші,  өзін    -  өзі  билеуге,  өз  мемлекеттілігін 
құруға  ұмтылған  қыпшақ  хандарының  кимектердің  орталық  билігіне  бағынбауына 
байланысты  ішкі  себеп,  екінші,  ХІ  ғасырдың  басында  қоныс  аудара  бастаған  көшпелі 
Орталық  Азия  тайпаларының  қоныс  аударуының  ықпалымен  болған  сыртқы  оқиғалар.  ХІ 
ғасырдағы  тайпалардың  қоныс  аударуының  негізгі  себебі  –  916  жылы  Солтүстік  Қытайда 
Қидандардың  Ляо  мемлекетінің  құрылуы  еді.  Осы  мемлекеттің  жерінің  батысқа  қарай 
ұлғаюы көшпелі тайпалардың одан әрі ығысуына әкеп соқты. 
Ал, ХІ ғасырдың екінші жартысында Сырдария өзенінің бойындағы, Аралдың Батысы 
мен  Каспийдің  Солтүстік  өңіріндегі  оғыз  жерін  басып  алған  қыпшақтар  айтарлықтай 
күшейіп,  бұрынғы  қимақ  -  қыпшақ  орналасқан  негізгі  аймақта  күші  мен  қуаты  жағынан 
алдыңғы  орынға  шықты.  Қимақтар  осы  оқиғалар  кезінде  өзінің  саяси  жетекшілігінен 
айырылып  қана  қойған  жоқ,  сонымен  бірге  қыпшақтарға  тәуелді  болып  қалды.  Осылай 
қыпшақтар  Қимақ  мемлекетінің  мұрагері  болды.  Бұдан  былай  қимақтар  қыпшақ 
тайпаларының құрамына еніп, қыпшақ деп аталды. 

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: