Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген



Pdf көрінісі
бет55/239
Дата06.10.2023
өлшемі3,08 Mb.
#113265
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   239
Байланысты:
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c

ңқыра
/
-ңкіре
жұрнақтарын 
Н.И.Ильминский «уменьшительная форма» деп атаса, «Грамматика 
киргизского языка» деген кітапта ол күшейткіш етіс («усилительный залог») 
көрсеткіштері ретінде берілген. 
Проф. Қ.Жұбанов етіс түрі ретінде көрсеткен «дүркінді етіс» түрін де 
етіс қатарынан алып тастайды. Мұның себебін дүркінді етіс тұлғасы 
-ғыла/-
гіле
жұрнағы барлық етістік түбіріне жаппай жалғана алмауымен түсіндіреді. 
«
Бұрынғы дүркінді етіс (
ат-қыла, шап-қыла
) дегенді де шығарып 
тастадық. Үйткені, бұл бірді-екілі түбірде ғана болады да, етістік түбірдің 
бәріне бірдей жарамайды, мысалы, 
оқығыла, естігіле
деп айтпаймыз. 
Біріндеген (
тепкіле
сияқты) сөзге болса, соны етіс деуге болмайды. 
Шынында 
тепкіле
 деген 
теп
-кі деген есімге 
-ле
 үстеуі жамалып жасалған 
түр
» (8, 384). 
Демек, ғалым 
-ңқыра/-ңкіре
мен 
-ғыла/-гіле
жұрнақтарының 
семантикалық жағынан ұқсас болғанымен, түбірге жалғану мүмкіндігі 
жағынан бірдей еместігін таныған, яғни 
-ңқыра/-ңкіре
жұрнағының етістік 
түбіріне жаппай жалғана алуы, ал 
-ғыла/-гіле
жұрнағының етістік түбіріне 
талғап жалғануы ғалымның оларды екі бөлек категорияға бөліп 
қарастыруына негіз болған. Ғалымның аталған қосымшаларды етіс 
жұрнақтарына жатқызу-жатқызбауына байланысты айтқан тұжырымдары 
бүгінде жалпы сөзжасам мен формажасамның (морфология) арасын 
ажырататын негізгі критерийлер ретінде қалыптасып отыр. Сондай-ақ 
Қ.Жұбанов атап көрсеткен бұл жұрнақтар осы күнгі грамматикаларда 
«сыпат» категориясы ретінде, ал функционалды грамматикада аспектуалды 
семантиканы жасайтын негізгі тілдік құралдар ретінде қарастырылуда.
Етіс мәселесінде Қ.Жұбанов ой саларлық басқа да ғылыми пікірлер 
айтқан. Тіл заңдылығы бойынша, бір грамматикалық категория жұрнақтары 
бірінің үстіне бір жалғанбайды. Ал етіс тұлғаларының ерекшелігі – олар 
бірінің үстіне бірі жалғанып, бұл теорияға қайшы келеді. Осы белгісіне қарай 
зерттеушілердің бір тобы оны сөзжасам қосымшасы ретінде қарайды. 
Қ.Жұбанов етістердің осы тілдік табиғатын айқын аңғарып, тіпті етіс 
тұлғаларының үстемеленіп жалғанған түрін 
«сағыс етіс»
деп атайды. Бірақ 
кейінгі еңбектерінде етістің бұл түрін етістер қатарынан алып тастаған. 
«
Сағыс етіс дегенді шығарып тастадық. Үйткені, бұл – ортақ етіс пен 
өзгелік етістің қосылғаны (


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   239




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет