Lie қазақстан және covid-19: медиа, МӘдениет, саясат қ а зақ ст ан ж
Мәдениет және мемдерге мәдени сын
жүктеу/скачать 10,36 Mb. Pdf көрінісі
|
| Мәдениет және мемдерге мәдени сын
Мәселен, белгілі бір жердегі адамзат қоғамының кез келген мәдени институттарының шекті (әрі динамикалық) жиынтығы M = {А1, А2, А3, ...} делік. Қоғамдағы мәдени мекемелердің өзіне тән салты немесе ұстанымдар, дәстүрлер жүйесі, музыкалық жанрлары т.б. болуы мүмкін. М-нің көп болуы динамикалық сипатта деп түсінеміз, өйткені көптік мүшелері қоғам динамикасының ықпалымен уақыт өте келе, мәдениеттің гүлденген шағында – эндогенді, ал мәдени ассимиляция, аккультурация, коммуникация мен қоғамның жекелеген өкілдерінің өзге қоғаммен байланысқа түсуі кезінде экзогенді өзгеріп отырады (Situngkir, 2004). Мемнің қандай да бір формализациясын құрып, оны мәдени зерттеулерде қалай қолданатынымызды айқындамас бұрын оның генетикалық баламасымен арадағы техникалық айырмашылығын дұрыс аңғару керек. Меметикада геннің көптеген концепциясы қолданылады, әсіресе әлеуметтік ғылымдар саласынан кейін есептеу саласында өтетін процестерде көп. Николас Рэдклифф пен Патрик Сарридің (Radcliffe & Surry, 1994; 1-16) тұжырымына сай, олардың арасындағы негізгі ерекшелік мынадай: мем берілмей тұрып, ең алдымен, адам бойында бейімделуден өтеді, содан кейін адам мемді өз түсінігіне, ұйғарымына сай өзгеге береді, ал гендер болса, түгел беріледі. Мем кейіпкері дегеніміз – қоғамдағы мәдени процесті түсіну үшін біз маңызды деп тапқан әлдене. Сипатталатын объект иерархиясындағы мәдениет көпқабатты, оның құрамдас бөліктерінен сызықты емес тәртіппен сипаттаудың әлдеқайда жоғары деңгейі құрылады және т.с.с. Дәстүрлі мәдени талдау бағытындағы жұмысқа қатысты айта кетерлік маңызды ескерту: мәдениет мәдени бірліктерінің өзара ықпалдасуына сәйкес дамиды. Басқаша айтқанда, адам өзіндік эмпирикалық кеңістіктегі басқа бір мәдени бірлікке еліктеу, ұқсау («имитация») арқылы мәдениетті дамытады деуге болады. Имитация арқасында біз кез келген мәдени бірлікке жүгініп, оны өзіміздің мәдени кеңістігімізге жақындатамыз. Бұдан шығатын нәтиже, әдетте, біз еліктеп 344 көшірген мәдениеттегідей болмайды, ол өзіміздің мәдени жүйемізге, интеллектімізге және басқа да когнитив әрі сыртқы факторларға байланысты болады. Соған қарамастан мәдени бірліктің қамту деңгейі әртүрлі. Ол әлдебір сазды дыбыс, сән үлгісі секілді қарапайым және пайымдар жүйесі сынды ауқымды де күрделі бола алады. Осы болжамға сүйеніп, Еуропадағы панк-қауымдар мен олардың әріптестері арасындағы айырмашылықтардың неліктен көп екенін түсіндіруге болады. Осы ретте Индонезиядағы панк-қауымдардың өз мәдениетін еуропалық мәдениетке жатқызатынын мойындау қажет. Сол себепті біз еліктеуді – өз мәдени жүйемізге өзге мәдени бірліктерді қосу деп анықтаймыз. Мәдени бірлік осылайша қайта жаңғырады, мәдениеттің sui generis (лат. бірегей, ешкімге ұқсамайтын) сипаты күшейіп, жақсара түседі. Мәдениет мәдени бірлікті қайта жаңғырту, қайталау арқылы жақсарады. Жер-жерде тез таралып, танымал болатын мәдени құбылыстарға, соның ішінде ой мен идеяның таралуына қатысты қолданылатын ортақ термин – осы (Situngkir, 2004). Докинз бен негізгі меметистердің айтуынша, мем – абстракция түрінде имитацияланып (Blackmore, 1998), ми нейрондарында сақталатын мәдени бірлік (Lynch, 1998). Ол абстракция болғандықтан, мемді жалпы мәдени эволюцияның ең кішкентай ақпараттық бірлігі ретінде қарастыра алмаймыз. Дегенмен біз оны кез келген мәдени эволюцияны түсіндіру үшін қажетті ең аз ақпарат ретінде қолданамыз. Яғни мем мәдени нысандардың шағын бөлігі (мысалы: музыкалық нота; аяқкиімді пайдалану тәртібі), тіпті мәдениеттің үлкен бөлігі де бола алады (мысалы, ұлтшылдық, дін). Басқаша айтқанда, мем – мәдениет пен оның таралуын және жалпы эволюция процесін түсіндіруге қажетті талдау құралы (Situngkir, 2004). Эволюция барысында мемплекс (меметикалық комплекс) «бір мидан екінші миға» оңтайлы жолмен беріледі, мұның мынадай екі қадамы бар: 1. Горизонталды берілу – бір отбасыға жатпайтын тұлғалар арасындағы мәдени алмасу процесі. 2. Вертикалды берілу – туысқандар арасындағы меметикалық процестің түрлері (Gatherer, 2002). Біз қазақстандық мемдердегі «мен» және «өзге біреу» деген құрылымдарды айқындауды жоспарлаған едік. Бір қызығы, 130 мемге талдау жасағанымызда, «өзге біреулер» анықталмады. Бұған қоса, Қазақстанда пандемия кезінде этникалық, діни, таптық аз топтар туралы сөз болмады, мұндай тақырыптағы мем жоқтың қасы. Жанама түрде «өзге біреу» деп анықтауға болатындар – қытайлар еді: сондай мемдердің бірінде «СДЕЛАНО В КИТАЕ» («ҚЫТАЙДА ЖАСАЛҒАН») деген жазу болған (5-сурет). Аса көп тараған құбылыс болмаса да, мұндай жайтты 130 мемнің ішінен екі рет кездестірдік. Саяси күрес жүріп жатқан шақта әзіл-оспақ – әлденеге қарсы тұрудың кең тараған құралы екенін айғақтайтын деректер бар (Kaptan, 2016: 567- 587). Қаналушы ұлттар мен азшылық гегемонияға төтеп беру үшін әзіл- сықаққа жүгінеді. Саяси сатира басшылықтың кемшілігін, сыбайлас жемқорлық пен алаяқтықты әшкерелейді. Басқа жағынан алып қарағанда, әзіл шиеленісті бәсеңдету, арадағы жайсыздықты жуып-шаю, түсіністік пен ниеттестікті күшейту механизмі де бола алады. 345 [5-сурет] Tengrinews Қалыптасқан тәртіпке нұқсан келтірмеу жағдайын қалай түсіндіруге болады? Бұл сұраққа жауапты әлеуметтік ғылымдар саласындағы екі негізгі теориялық парадигмадан табуға болады. Функционалистік бағытқа сай, мемдер жұрттың көңілін аулау мен әлеуметтік интеграция көзі болып табылады (Kuipers, 2008: 365-402; Stephenson, 1951: 569-574). Франкфурт мектебінің өкілдері ұстанатын сыни (критикалық) бағытқа сай, ойын-сауық, әзіл-оспақ – қоғам назарын маңызды мәселелерден басқа жаққа бұру жолы. Осындай сыни ұстанымдағы ғалымдардың пікірінше, бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік ресурстардың дифференциалданған қолжетімділігін шектеуде. Мәдени индустрия бірнеше қабатқа бөлінбеген біркелкі қоғам иллюзиясын жасап, бір ғана өнімді – бұқараға арналған ойын-сауықты тегін қолжетімді етуде (Adorno, 1973). Франкфурт мектебінің өкілдері мәдени индустрияның басты қасиеті – қайталау екенін атап өткен (Jandric, 2017). Өнімді стандарттау салдарынан аудитория да стандартталып, Маркузе айтқандай, «бір өлшемді адамның» қалыптасуына жағдай жасайды (Marcuse, 1964). Осы іспеттес қайталаудың ең жарқын мысалы – цифрлық мемдер. Алайда мұндай шығармашылық толқын қанауға, басып-жаншуға негіз болады деуге бола ма? Франкфурт мектебіне тұжырымына сенсек, қазіргі дәуірдің мәдени өнімдері стандартты сипатта, өйткені олар қайырымдылық мүддеге сай, капитал жинақтау мақсатында корпорациялардың фабрикаларында өндірілген (Benjamin, 2008). Бірақ мұндай мемдердің арғы жағында қандай да бір өнеркәсіптік мүдде, экономикалық пайда табуға деген ұмтылыс байқалмайды. Демек, мемдерді қоғам мемлекеттік аппараттың сәтсіздіктеріне назар аудармасын деген оймен жасалған қарапайым реакциялық акт деп түсінуге болмайды. Сондықтан әзілді дағдарыс кезіндегі күйзеліске қарсы күрес пен әлеуметтік интеграция құралы деп танитын ұстаным да, әзілді жасанды ниеттестік пен халық назарын элиталардан өзге жаққа бұру құралы деп түсіндіретін ұстаным да тым тұрпайы, күрделі мәселені тым қарапайым етіп қабылдаудың көрінісі. |