Лингвистика педагогическая инноватика в языковой подготовке будущих учителей-предметников

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
51 
қалыптастырудағы мұның рөлін, оған қандай дəрежеде негіз болғанын ашу маңызды. Бұл – бүгінгі  күн 
талабынан туындап отырған қажеттілік.  
ХІV-ХV  ғғ.  қазақ,  ноғай,  қарақалпақ  тілдері  Ноғай  Ордасында  туындап  кейінгі  дəуірлерде  осы 
бірлестікте туындаған тілдік ұқсастықтары мол. 
Ноғайлар, қазақтар мен қарақалпақтар бөлініп шыққан Алтын Орда мен Үлкен Ноғай Ордасының 
құрамында болған қыпшақ тайпалары. Сонымен қатар, «Алабұғат татарлары (ноғайлар) деп Қалмақ жері 
Каспий  ауданы  Ұлан-Холл  бекетіндегі  Северный  қыстағында  тұратын  салыстырмалы  түрде  алғанда 
шағын  этникалық  топ  өкілдерін  айтамыз.  Ресми  құжаттар  мен  тарихи  əдебиетте  бұл  топ  «көшпенді 
алабұғат татарлары» деп берілген. Алабұғат татарларының этникалық тобы ноғай, өзбек, түркмен, қазақ, 
қазан  татарлары  мен  қалмақтар  сияқты  түрік  жəне  монғол  тектес  этникалық  топтардың  сіңісуі 
нəтижесінде қалыптасқан. Алабұғат татарларының этногенезінде ноғай компоненті басым болса керек, 
олар да өздерін ноғайлар санайды. 
Сонымен,  алабұғат  татарларының  тілі  түркі  тілдерінің  қыпшақ  тобына  жатады.  Міне,  осындай 
деректер  бір кездері ноғайлылықтар деп есептелген тұтас бір ұлыс өкілдерінің қазіргі таңда əр тектес, 
бірақ туыстас халықтар құрамында өмір сүріп жатқанына дəлел болады. 
ХІV-ХVІІ  ғасырлардағы  халқымыздың  мəдени-рухани  өмірінде  жаңа  құрала  бастаған  халықтың 
сөйлеу  тілі  мен  оны  құраған  ру-тайпалардың  əріден  келе  жатқан  поэзиясы  тілінің  негізінде  ауызша 
дамыған  əдеби  тіл  қызмет  етті.  Яғни,  ХІХ  ғасырдың  ІІ  жартысының  басталатын  қазақтың  төл  жазба 
əдеби тіліне дейін оның ауызша тараған əдеби тілі өмір сүрді. Сонымен қатар Орта Азиялық түркі əдеби 
тілі дəстүріне негізделген жазба əдеби тілі де болған. Əдеби  тілдің бұл екі типі қазақтың төл, ұлттық 
жазба тілінің тез қалыптасып, əрі қарай дұрыс дамуына бірден-бір жол ашып, арнасын салды [1, 16.].  
Қазақ  халқы  əр  түрлі  тайпалық  одақтар  мен  ұлыстардың  құрамында  болған  бір  тектес  түрік 
руларынан  құралды.  Осындай  тілі  ортақ,  əдет,  салты  ортақ  рулардың  бір  тобы  қазақтарға  Ноғай 
Ордасынан қосылды. Ал бұл ортаның екі-үш ғасыр бойында өмір сүріп тұрғаны тарихтан белгілі.  
Монғол дəуірінде батыста атақты Алтын Орда мемлекеті қалыптасты. Жошы ұлысына қарайтын 
бұл мемлекеттің құрамына орыс жері, Бұлғария, Дешті Қыпшақ, Қырым, Солтүстік Кавказ, Хорезм жері 
кірді. ХV ғасырда Алтын Орда үш хандыққа – 1420 ж. Қырым хандығына,  1433 ж. Қазан хандығына, 
1466  ж.  Астрахань  хандығына  бөлшектенеді  жəне  оның  құрамынан  көшпелі  өзбектер  тайпалы  одағы 
мен ноғайлар (маңғыттар) бөлініп шығады. 
Алтын  Орданың  ыдырауы  жəне  Ақ  Орданың  əлсіреуі  барысында  Қазақстан  территориясында 
пайда  болған  ірі  мемлекеттік  құрылымдардың  бірі  Ноғай  Ордасы  болды.  Ноғай  аталған  халықтың 
негізін  монғол  жаулаушыларының  құрамында  болған  рулар  қалыптастырған.  Олар  жергілікті  қыпшақ 
тектес  елдермен  араласып,  уақыт  өте  келе  жеке  халық  ретінде  дүниеге  келген.  Ал  Ноғай  Ордасының 
нышаны Алтын Орда əлсіреп, құлдырауға бет алған кезде байқала бастаған. 
Ноғай Ордасы  ХІІІ ғасырдың екінші жартысында бөлектене бастады. Бұл үрдіс Едіге би тұсында 
ХІV ғасырда да жалғасып, оның баласы Нұраддиннің кезінде аяқталды. Ноғай Ордасындағы үстем тайпа 
маңғыттар болды.  
«Ноғай», «ноғайлықтар», «Ноғай  Ордасы»  деген  терминдер  алғаш  рет    ХVІ  ғасырдың  басында 
ғана  пайда  болды.  Ноғайлықтар  өздерін  маңғыт  деп,  ал  өз  ұлысын – «Маңғыт  жұрты»  деп  атаған. 
Оларды көрші халықтар  ХV ғасырда осы атымен білген.   
ХІІІ  ғасырдың  екінші  жартысында  маңғыттар  Алтын  Орданын  уақытша  билеушісі  түмен  басы 
Ноғай иелігінің құрамына кіреді. Осыдан барып «Ноғай Ордасы» ұғымы шыққан  [2, 188-189.]. 
Ноғай  Ордасының  негізгі  территориясы  Волга  мен  Жайықтың  арасындағы  жазықта,  оның 
орталығы  Волганың  төменгі  бойында  немесе  Сарайшық  (Жайықтың)  ауданында  болатын.  Шығыста 
ноғайлар  Жайықтың  сол  жағалауы  бойында  көшіп-қонып  жүрді,  солтүстік-батыста  олардың  көшіп-
қонып жүрген жерлері Қазанға дейін, оңтүстік-батыста Арал өңірі мен Хорезмге жететін. 
Ақ Орда құрамында болашақта ноғай, қарақалпақ, өзбек, қазақ халқының құрылу үрдісінде негізгі 
рөл ойнаған тайпалар болды. Сол кезде батыстағы Ноғай хандығы мен шығыстағы Моғолстан жеріне 
дейінгі  кең  байтақ  өңірде  қоныстанған  халық  қазақ  тайпалары  еді.  Ноғай  Ордасының  құрамына 
маңғыттармен бірге қоңырат, найман, арғын, қаңлы, алшын, қыпшақ, кенгерес, қарлұқ, алаш, тама жəне 
басқалары  енді.  Ноғайлы  Ордасының  негізін  қалаған  Едігеге,  оның  ұрпағы  Нұраддынға,  ноғай 
батырлары  Орақ,  Мамай,  Қарасай,  Қази,  Нəрік,  Шора,  Ер  Көкше,  Ер  Қосай,  Айсанның  ұлы  Əметке 
арналған  жырлар осы  мемлекеттік иелікте  дүниеге  келді.  Ноғай  Ордасын  мекендеген  тайпалар  қазіргі 
Ставрополь  өлкесінде,  Дағыстанда,  Қарашай-Черкес  облысында  тұратын  ноғай  ұлтының,  қырым 
татарларының, қазақ халқының этникалық құрамына енді.  

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
52
 
Сол кездегі Орда басшылары арасында билік пен жайлау үшін үнемі күрес жүріп жатты. Алтын 
Орданың  қираған  тамтығынан  құрылған  басқа  да  бірлестіктер  тəрізді  Ноғай  Ордасы  да  этникалық 
құрылым  емес,  көбіне  саяси  құрылым  болды.  Ноғай  Ордасын  мекендеген  тайпалар  қазақ  халқы 
қалыптасуының күрделі этникалық үрдісіне тікелей қатысты. 
ХVІ  ғасырда  Ноғай  Ордасының  Орыс  мемлекетімен  сауда-экономикалық  жəне  саяси 
байланыстары  бірте-бірте  қалыптаса  бастады.  Ноғайлықтардың  ХV-ХVІ  ғасырларда  бұрынғы  Алтын 
Орда  империясы  жерінде  елеулі  күшке  айналғанын  көрші  ірі  мемлекеттер  қатты  ескерген.  Ресей  де, 
Түркия да оларды ішке тартып, өз жақтарына шығаруға ұмтылған. Əсіресе, орыс патшалығының ноғай 
күштерін  өздерінің  түпкілікті  мақсаттары  жолында  есеңгіретіп  тастап  отырғаны,  өздеріне  керек 
адамдарды көзден таса қылмай, оларға сый-сыяпат беріп, кейде Ресейге көшіріп əкелгені, одақтастары 
айнып кетпес үшін аманаттар алып отырғаны терең ойластырылған қадам еді. Ресей мемлекеті қанатын 
кең  жайып,  көрші  елдерді  бодан  ете  бастаған  шақта  əскер  күшіне  ғана  емес,  əлгі  елдерге  өштігі  бар 
үлкен  рулар  мен  тайпаларға  да  сүйенген.  Ноғайлар  Алтын  Орданың  ыдырауы  дəуірінде  негізінен 
осындай  қызмет  атқарған.  Басқа  мысалға  тоқталмағанда,  Едігенің  Тоқтамыс  ханға  күресі  Алтын 
Орданың  шаңырағын  шайқалтуға  көп  əсер  еткені  мəлім.  Ноғайлы  тарихын  сөз  еткенде,  ол  халықтың 
Алтын Орда керегесін құлатуға атсалысқан, кейде Ресей мүддесіне қайшы келген жерлері де кездесіп 
отырады.  
ХVІ ғасырдың екінші жартысында Қазан жəне Астрахань хандықтарының Ресейге қосылғаннан 
кейін, Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырады, оның ыдырау үрдісінде халықтың бір бөлегі 
қазақтың Кіші жүзінің құрамына енді. 
Ноғай  Ордасының  қазақ  хандығы  құрылуы  кезіндегі  жəне  əдебиеті  мен  тарихындағы  үлес 
салмағын осы Кіші жүз құрамына енген топпен өлшеу жеткіліксіз.  
Ноғайлар Солтүстік Кавказға іргелес далалықтарды, Еділ, Жайық бойларын қоныстанғаны белгілі. 
Ал  қазақтар  Еділдің  төменгі  ағысына  дейінгі  жерлерді  иемденетін.  Ноғайлар  мен  қазақтар  аралас-
құралас отыра берген; кей ауылдар бірге көшіп те жүрген, кейде қазақ хандары мен ноғай билері қыз 
алысып, қыз берісіп тұрған. Ара-тұра жайлау-қыстаулар үшін, олжа үшін соғысып қалып отырғанымен, 
ноғайлар мен қазақтар біршама тату көршілік құрғанға ұқсайды. Өзара туыс екі Орда – ноғайлар мен 
қазақтардың  бірге  көшіп  жүрген  уағын  «қой  үстіне  боз  торғай  жұмыртқалаған»  алтын  заман  ретінде 
бағалайды Шоқан.  
Қазақтар мен ноғайлар кейде тіпті жауға бірге аттанатын болған. Екі халықтың этникалық құрамы 
бір  дейтін  де,  тіліндегі,  салтындағы  айырмашылық  жоққа  тəн  еді.  Сондықтан  көңіліне  билеушісі 
жақпаған рулар бір ұлыстан екінші ұлысқа ауысып өте берген. Бұл ағым көбіне қазақтан ноғайға қарай 
емес,  керісінше  болған. «Алаштан  қазақ  тараған,  Ноғайлыға  қараған,  Жауға  алдырмай  ноғайлар,  Бір-
біріне  жараған,  Ноғайдан  қазақ  бөлініп,  үш  жүз  болып  тараған...»  деген  жолдар  осындай  тарихи 
жағдайлар кезінде айтылса керек. 
Ноғай ордасындағы түрік руларының қазақ хандығының құрамына көптеп өткен бір уағы - ХVІ 
ғасырдың 50 жылдары. Орыстарға қарсы партия басшысы – қазақ эпостарында Орақ деген атпен мəлім  
Жүсіп би мен Исмайыл (Смайыл) бидің арасындағы күрес Жүсіп өлімімен аяқталды. Осы аласапыран 
кезінде  Жүсіп  пен  оның  ағасы  Мамайдың,  немере  ағасы  Жаңбыршының  жақтастарының  көбі  қазақ 
хандығына өтіп кетеді. 
Ноғай Ордасындағы бірталай түрік руларының қазақ халқының құрамына енген тағы бір уағы - 
ХVІІ ғасырдың орта шені. Торғауыттар Еділге келгенде ноғайдың біраз рулары осы қалмақтардың қол 
астына  қарап  қалған  да,  негізгі  бөлігі  Еділдің  Қырым  бетіне  өтіп  кеткен.  Бірнеше  жылдан  соң 
қалмақтардың қол астында қалған рулар түгелдей дерлік қазақтарға қосылады.  
Қазақстан Ғылым Академиясы орталық кітапханасының қолжазба қорындағы «Мұрын жыраудың 
өмірбаяны жəне қысқа өлеңдері. Көкше батыр» қолжазбасында мынадай мəлімет беріледі: «Ноғайдың 
əуелі келіп жайлаған жері Əз Жəнібек ханның Астраханнан келіп орын алуы мен ноғайлар да осылай 
қарай өте бастады. Əз Жəнібектен бұрын бұның алдын қалмақ иеленіп қалып бермеген, сонан ноғайдың 
ерлері қалмақты бостырған. 
Ноғайдың тарауы үшке бөлінеді: 
1) Қарақыпшақ ноғай, оларға: Қобыланды батыр жатады. 
2)  Қырымды  ноғайға  жататын:  Ер  Көкше,  Ер  Қосай,  Айсанның    ұлы  Ахмет,  Ақжонас  ұлы  Ер 
Кеңес, Асанқайғы, Ер Абат, Қарға бойлы Қазтуған, Нəрік ұлы Шора, Шынтас ұлы Төрехан т.б. 
3)  Шер  куртты  ноғайға  жататындар:  Алатайлы  Аңшыбайдың  тұқымы  Едіге,  Мұса,  Нұраддын, 
Орақ, Мамай, Қарасай, Қази. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
53 
Ең əуелі Едіге батыр Жем бойынан Қанқожа деген қалмақты Үш Бөкенбайға дейін қуып, жерді 
кеңіткен.  Оның  артынан  Ноғайдың  ерлері  жалғаса  береді.  Əр  батырдың  өзінің  қарауына  алған  еліне 
жерді кеңіте бастады. Сөйтіп қалмақ босып кетті. 
Ноғайлар осыдан кейін үшке бөлініп кетті. Осыған бөлінуге келген жерінің аты – Мəслəкаттың 
төбесі. 
1)  Асанқайғы  жалғыз  баласы  Абат  өлген  соң  жер  қараушым  жоқ  деп,  Сырдариясын  жағалап, 
күншығысқа қарай Нұрдың Қарабатырына кетеді. 
2) Қарға бойлы Қазтуған Мəслəкаттың төбесінен шыққан соң Ала Қырдың бойын Шағадамның 
қаласының сыртымен Ок балқанның үстімен сонан су ішіп əрі Шам Шəрі Мысырға қарай өтіп кетеді. 
(Мұрын жырау жердің атын мөлшерлеп қана айтып отырғанға ұқсайды) 
3)  Мұнда  қонысты  қия  алмай  қалған  Əз  Жəнібек  хан.  Астраханды  салдырған,  соны  қия  алмай 
осында отырып қалды». 
Мұраттың маған айтуы осы» [3, 3]. 
Ноғай Ордасының белгілі билері мен мырзалары: Мұса, Жаңбыршы, Мамай, Орақ, Алшы Смайыл 
(Исмайыл),  Қазы,  Телағыстар  қазақ    эпосының  қаһармандарына  айналды.  Бұл  құбылыстың  себебін 
түсінбеген    проф.  П.А.  Фалев  қазақ  батырлар  жыры  түгелдей  ноғайлардан  алынған  деген  теріс 
қорытындыға  келеді.  Бұл  жерде  біз  қазақтар  мен  ноғайлардың  ұзақ  уақыт  бойы  Алтын  Орданың 
құрамында бірге болғандығын, екі халықтың бірлігінің ХVІІ ғасырға дейін үзілмегенін, сондықтан біздің 
фольклорымыздың, əдебиетіміздің түп тамыры ортақ екендігін еске саламыз»             [4, 34-35]. 
Жалпы  Ноғай  Ордасының  Қазақ  хандықтарының қалыптасуына  үлкен  əсері  болған.  Қарақалпақ 
халқы да осы Орданың құрамына кірген құмық, балқар, қарашай халықтары тұрады. 
Бұл  күнде  бұрын  ноғайлы  əдебиеті  делініп  келген  туындылардың  көпшілігі  қазақ  əдебиетінің 
қорында сақталып, оның төл туындыларына айналып кеткен. Тілдік ерекшеліктері де байқала қоймайды. 
Ноғайлы  дəуіріне  жататын  қазақ  əдебиетінің  мол  да  құнарлы  саласы – жыраулар  мен  ақындар 
шығармашылығы.  Ежелден  аттары  əйгілі  болып  келген  қазақ  жырауларын  ел  ноғайлы  немесе 
ноғайлыдан шыққан деп аңыздайды.  
Ықылым заманнан еншісі бөлінбеген ноғай ағайындылар қазақ халқына деген жүрек түкпірінде 
берік ұялаған іңкəрлік сезімін өсер ұрпақ зердесіне құйып келеді. 
Осы тарихи даму үдерісін есепке ала отырып түркітанушы ғалым Н.А. Баскаков қазақ, қарақалпақ, 
ноғай  тілдерін  түркі  тілдерінің  қыпшақ-ноғай  тобына  жатқызады  [5, 87]. Демек,  қазақ,  қарақалпақ, 
ноғай тілдері тарихи даму процесін бірге басынан кешірген туыстас түркі тілдері болғандықтан олардың 
лексикалық, фонетикалық, грамматикалық  ұқсастықтары басым.  
 
1. Əуезов  М. Қазақтың əдеби тілі туралы. - Алматы,1951. 
2. Ораз Н. Талқандалған тарихат. - Астана, 2003. 
3. Ғабдуллин  М. Қазақ фольклористикасы. -  Алматы,1972. 
4. Сейфуллин С. «Қазақ əдебиеті» шығармалар. 6- томдық. - Алматы, 1964. 
5. Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков.  - М., 1969. 
 
Резюме 
В статье рассматривается история развития тюркских языков кыпчакско–ногайской подгруппы. 
 
Summary 
In article are considered history of development of Turkic languages kypchaksko-nogajskoj subgroups. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
54
 
CЕМАНТИЧЕСКАЯ ФУНКЦИЯ НЕОПРЕДЕЛЕННОГО АРТИКЛЯ И СООТВЕТСТВУЮЩИЕ 
ЕМУ КЫРГЫЗСКИЕ ЯЗЫКОВЫЕ ЕДИНИЦЫ 
 
Урмат Маккамбай -  
преподаватель Жалал-Абадского института права, бизнеса и компьютерных технологий  
Международного Университета Кыргызстана 
 
Термин «неопределённый артикль» указывает на то, что имя существительное английского языка 
в своём значении не конкретизировано, не определено. Но в тоже время английское существительное, 
перед  которым  стоит  неопределённый  артикль  «а (an)», в  самом  общем  виде  причисляется  к  какому-
либо классу однородных предметов. 
«Существительному, выражающему понятие, объём которого составляет класс как целое и класс 
как  множество,  противопоставляется  существительное,  выражающее  понятие  объёмом  в  единицу 
предельного членения и оформленное неопределённым артиклем» [8].
 
По  вопросу  обозначения  семантики  неопределённого  английского  артикля  имеется  много 
различных обозначающих терминов. 
Так, например, авторы теоретической грамматики английского языка считают, что неопределён-
ный артикль имеет так называемое «вводящее значение»: «Мы предлагаем термин «вводящее» значение 
неопределённого артикля потому, что неопределённый артикль служит способом введения в изложение 
нового  предмета  (лица).  Эта  функция  неопределённого  артикля  противопоставлена  анафорическому 
употреблению  определённого  артикля,  который,  как  указано  выше,  служит  способом  дальнейшего 
постоянного указания на предмет, введённый неопределённым артиклем» [11].
 
Беляева М.А. полагает, что значение неопределённого артикля причисляющее: «Неопределённый 
артикль  просто  причисляет  какой-либо  предмет  к  классу  однородных  предметов,  но  не  выделяет  его. 
Поэтому  эта  функция  неопределённого  артикля  часто  называется      причисляющей: a table ‘стол’ 
(относящийся  к  классу  столов  вообще), a dog ‘собака’ (относящийся  к  классу  собак  вообще), a house 
‘дом’ (относящийся к классу домов вообще) и т.д.»[6]. 
Гуренко  Л.И.  считает,  что  значение  неопределённого  артикля  базируется  на  синкретизме 
обозначаемых существительными предметов как объектов называния и, следовательно, неопределённый 
артикль  указывает  своей  семантикой  на  единичную  расчленённость  английского  существительного: 
«Единичная расчленённость значения конкретного существительного, обусловленная соотнесённостью 
с  единицей  класса  понятия,  характеризуется  в  большинстве  случаев  появлением  у  существительного 
добавочного значения «неопределённости», которое приписывается неопределённому артиклю» [8]. 
Авторы  нормативного  вузовского  учебника  по  грамматике  английского  языка  Качалова  К.Н.  и 
Израилевич  Е.Е.  придерживаются  мнения,  что  имеющиеся  в  английском  языке  неопределённый  и 
определённый  артикли  исполняют  различные  функции.  Неопределённый  артикль  указывает  на 
существительное,  обозначающий  предмет,  не  выделенный  из  класса  однородных  предметов,  ещё 
неизвестных  собеседнику  или  читателю  (классифицирующий  артикль);  определённый  же  артикль 
указывает на существительное, обозначающее предмет, выделенный из класса однородных предметов, 
известный собеседнику или читателю (индивидуализирующий артикль). 
«В английском языке имеется два артикля: классифицирующий (the Classifying Article) – a (an) и  
индивидуализирующий (the Individualizing Article) – the» [12].
 
Германист  Фридерих  В.  считает,  что  в  английском  языке  значение  артикля  обусловлено  его 
основным  предназначением:  неопределённый  артикль  указывает  на  значение  неопределённости 
сочетающегося с ним существительного, а определённый артикль – на значение определённости такого 
существительного. При первом употреблении существительного применяется неопределённый артикль, 
при повторном и последующем наименования предмета уже применяется определённый артикль
[17].
 
Думается,  что  из  пяти  вышеозначенных  терминов,  обозначающих  план  содержания  неопре-
делённого  артикля: 1) вводящее  значение, 2) причисляющее  значение, 3) значение  расчленённости, 4) 
классифицирующее  значение  и 5) значение  неопределённости – наиболее  приемлемым  для  нашего 
сопоставительного анализа является термин «классифицирующее значение». 
С  точки  зрения  плана  содержания  неопределённый  артикль  указывает  на  предмет,  с  наимено-
ванием  которого  он  связан,  как  на  одного  представителя  того  или  иного  класса  предметов  (безраз-
личного какого, т.е. любого). «Какого-либо момента индивидуализации с этим артиклем не связано. Это 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
55 
– артикль классифицирующий. Например: an English verb ‘английский глагол’: какой-то, любой глагол 
английского языка; I saw a dog ‘Я увидел собаку’: какую-то собаку, собаку, а не кошку» [15]. 
Артикль,  как  известно,  является  дейктическим  средством.  Он  указывает,  выделяет,  дифферен-
цирует обозначенный предмет «… посредством соотнесения с лицами и предметами, находящимися в 
том  или  другом  отношении  к  говорящему  лицу» [3]. Наряду  с  другими  дейктическими  средствами, 
такими  как:  дейктическая  частица,  дейктическое  местоимение,  дейктическое  определение  и  др., - 
артикль  в  самом  общем  виде,  без  чёткой  конкретизации,  указывает  на  обозначаемое,  номинируемое 
лицу или явление. 
«Классифицирующий  же  дейксис  в  чистом  виде – это  дейксис  номинации,  которая  выражается 
при  помощи  неопределённого  артикля,  причём  эта  разновидность  дейктической  ориентации 
распространяется на всё именное словосочетание»[5]. 
Точнее  того,  в  нормативной  грамматике  имеется  радикальное  мнение,  полностью  отрицающее 
общепринятые  в  германистике,  в  том  числе  и  в  англистике,  термины  «определённый»  и 
«неопределённый артикль». «В традиционной английской грамматике артикль (the Indefinite Article), а 
артикль the – определённого  артикля (the Definite Article). Эти  термины,  однако,  вводят  учащихся  в 
заблуждение, поскольку во многих случаях они не соответствуют значениям, выражаемым артиклями. 
Принятые  в  данном  учебнике  термины  «классифицирующий  артикль»  и  «индивидуализирующий 
артикль» более точно, как нам представляется, отражает значения, выражаемые артиклями» [12]. 
Таким  образом,  мы  будем  в  данной  статье  и  во  всей  нашей  работе  пользоваться  термином 
«классифицирующее значение», приписывая его именно неопределённому артиклю английского языка, 
поскольку  данный  термин  наиболее  однозначно  и  адекватно  отображает  суть  плана  содержания 
неопределённого артикля [14,15,18].  
Классифицирующее значение английского неопределённого артикля реализуется, как показывает 
наше рассмотрение языкового материала, в пяти конкретных случаях: 
I/. Когда неопределённый артикль тяготеет к значению числительного one (один);
II/. Когда речь идёт о лице или предмете именно данного класса, в отличие от лиц или предметов 
другого класса; 
III/.  Когда  существительное  обозначает,  кем  или  чем  является  лицо  или  предмет,  о  котором 
говориться в предложении; 
IV/. Когда имеется в виду любой представитель данного класса лиц или предметов; 
V/. Когда речь идёт о каком-нибудь одном лице или предмете, ещё неизвестном собеседнику или 
читателю и упоминаемое впервые; 
Рассмотрим данные конкретные случаи экспликации классифицирующего значения английского 
неопределённого артикля и их функциональные соответствия в кыргызском языке. 
I/. Когда неопределённый артикль тяготеет к значению числительного one (один): 
1)  That is how we came to have a second family. The small house was considered an independent 
household with its own grounds and its own cattle, but, actually, we lived together [16].
 
1-a)  Так  появилась  у  нас  вторая  семья.  Малый  дом  считался  самостоятельным  хозяйством:  со 
своей усадьбой, со своим скотом, но, по существу, мы жили вместе [1]. 
1-б)  Ал  үй  жонунан  өзүнчө  түтүн  болуп  саналып,  мал  оокаты,  чарбагы  бөлөк  болгону  менен, 
чынында биз баарыбыз бир үй-бүлө болчубуз [2]. 
В английском примере 1) неопределённый артикль совместно со словосочетанием a second family 
употреблено  только  в  одном  начальном  предложении.  Мы  же  привели  в  данном  примере 1) целый 
небольшой  контекст.  Здесь  всё  дело  в  том,  что  данный  небольшой  контекст  выражен  в  кыргызском 
языке всего одним предложением, правда осложнённым, - 1-б). 
Данное  предложение 1-б)  осложняется  кыргызским  деепричастным  оборотом  «болуп  саналып». 
Деепричастная форма глагола на «-ып» выступает в данном случае в роли обстоятельственного члена, 
обладая  при  этом  свойством  выражать  признак  действия. «Функционально  деепричастный  оборот 
отличается от обстоятельств и сказуемых придаточных предложений только уровнем синтаксического 
членения предложения» [9,10]. 
Заключая  в  себе  полипредикативность,  данный  деепричастный  оборот  осложняет  простое 
кыргызское предложение, а вместе с этим и осложняет процесс его перевода на русский язык, а через 
него и на английский. В двух последних языках одно осложнённое кыргызское предложение передано 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
56
 
двумя  самостоятельными  предложениями,  одно  из  которых  является  простым  распространённым 
предложением с однородными членами предложения. 
Конкретное  значение  английского  неопределённого  артикля  в  словосочетании a second family в 
примере 1) близко к значению числительного one (один). 
Перевод английского примера 1) был сделан с русского примера 1-а), а русский пример был, в свою 
очередь, переведён с кыргызского предложения 1-б). И потому можно считать, что английскому сложному 
существительному a second family в примере 1) соответствует кыргызское «ал үй» в примере 1-б). 
В  кыргызском  примере 1-б)  семантическую  функцию  английского  неопределённого  артикля  «а» 
выполняет  указательное  местоимение  «ал» (тот),  которое  также,  как  и  данный  артикль,  эксплицирует 
единственное число сочетающегося с ним существительного. 
Как  отмечается  в  нормативной  грамматике  кыргызского  языка, «некоторые  из  этих  же 
местоимений (ал, бул, ошол, ушул, тиги) могут выступать в предложении совершенно самостоятельно 
так  же,  как  имена  существительные.  При  этом  они  получают  морфологические  свойства  имён 
существительных, т.е. склоняются и образуют форму множественного числа» [4]. 
Но,  всё  же,  эксплицируя  ед.  число  существительного,  данное  указательное  местоимение «an» 
имеет  своей  основной  семантической  функцией  указывать  на  предмет  или  лицо, «… находящееся  на 
дальнем плане, соответствующее в русском языке местоимениям ‘тот, вон тот’» [4] и никак не выражает 
никакого значения, близкого к имени существительному. То есть семантические функции английского 
неопределённого местоимения «а» и кыргызского указательного местоимения «ал» по сопровождению 
сочетающихся с ним существительных совпадают не полностью. 
II/. Когда речь идёт о лице или предмете именно данного класса, в отличие от лица или предметов 
другого класса: 
2) «Do you think I’d ever come to ask you if I had a leg instead of this stump?» [16]. 
2-a) «Да если бы у меня нога была, а не вот этот обрубок, разве стал бы я вас просить?»[1]. 
2-б) «О,  кокуй-ой,  жарыктык  менин  төрт  мүчөлөрүм  соо  болуп,  колумдан  келсе,  өзүм  эле 
баягыдай каптарды арабага ыргытып- ыргытып жиберип, шакылдата айдап кейтпейт белем!» [2]. 
Английское существительное a leg (нога) употреблено в примере 2) с неопределённым артиклем 
«а»,  поскольку  в  данном  предложении  данное  имя a leg противопоставляется  другому  имени 
существительному a stump (обрубок). 
Отметим, что английский пример 2) был переведён с русского предложения 2-а), в котором также 
наблюдается, противопоставление двух существительных: нога – обрубок. 
В  свою  очередь,  русское  предложение 2-а)  было  переведено  с  кыргызского 2-б),  в  котором  нет 
никакого  противопоставления  имён,  а  более  того,  употреблено  наименование – гипероним  «төрт 
мүчөлөрүм» (четыре конечности). 
Таким  образом,  семантическая  функция  противопоставления  одного  класса  предметов  другому 
классу  при  употреблении  грамматической  формы  только  одного  имени  кыргызскому  языку  не 
свойственна. Такие  противопоставления  характерны  для  кыргызского  языка  только при употреблении 
противительных союзов: а, ал эми, бирок, антсе да и др., например: Мына бул кара дарыны жарасына 
сүрт, а бул кызыл дарыны ичир (К. Жантөшев)
 
[7]. 
III/.  Когда  существительное  обозначает  кем  или  чем  является  лицо  или  предмет,  о  котором 
говорится в предложении: 
3) And casually spitting through my teeth like a regular driver, I sauntered off with an air of importance, 
dragging the whip behind me [16]. 
3-а) И, как завзятой ездовой, деловито сплюнув сквозь зубы, я поволок за собой кнут, степенно 
покачивая плечами [1].  
3-б) … тиги  чоң  арабакечтерди  туурап,  чырт  түкүрүп,  камчыны  сүйрой,  жайбаракат  теңселип 
бастым [2]. 
В английском примере 3) неопределённый артикль «а» обозначает конкретно в словосоче-тании a 
regular driver (завзятой ездовой), кем является поименованный объект речи. 
В  кыргызском  предложении 3-б)  означенному  английскому  словосочетанию  с  неопределённым 
артиклем соответствует развёрнутый деепричастный оборот «тиги, чоң арабакечтерди туурап». 
«В  глагольных  словосочетаниях  в  качестве  зависимого  компонента  может  выступать 
деепричастная  форма  глагола,  которая  сочетается  с  главным  компонентом  способом  примыкания  и 
выражает отношение образа действия или причины и цели». 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
57 
В  приведённом  выше  кыргызском  примере 3-б)  зависимый  компонент,  выраженный 
деепричастием,  определяет  образ  действия,  присущий  поименованному  объекту  речи.  Семантика 
кыргызского  примера  через  означенный  деепричастный  оборот  «тиги,  чоң  арабакечтерди  туурап» 
поясняет  образ  действия  обозначаемого  лица,  в  то  время  как  английское  словосочетание  с 
неопределённым  артиклем a regular driver эксплицирует  также  характеристику  именуемого  лица,  а 
именно, кем является данное лицо, какие свойства оно проявляет и какие действия совершает. 
Думается, что конкретным образом английскому неопределённому артиклю в его семантической 
функции  выделять  сущность  именуемого  лица  или  предмета  в  примере 3): a regular driver – 
соответствует  некоторым  образом  в  деепричастном  обороте  «тиги,  чоң  арабакечтерди  туурап»  в 
примере 3-б) указательное местоимение дальнего плана «тиги». 
Как известно, в кыргызском языке указательные местоимения имеют в соей семантике различные 
планы пространственной ориентации. 
«Многообразие  форм  указательных  местоимений  связано  с  большим  дроблением  ближнего  и 
дальнего плана. Поэтому эти местоимения представляют своеобразную градацию степени удалённости 
от  говорящего  или  от  событий,  излагаемых  в  речи.  Так,  местоимение  «бул  (бу)»  указывает  на  самый 
ближний план; «ошо(л)» - на несколько отдалённый; «тиги(л)» - ещё более отдалённый; «тетиги(л)» и 
особенно «тээ тетиги(л)» - на самый дальний». 
IV/. Когда имеется в виду любой представитель данного класса лиц или предметов: 
4)     At the very end of the street, on a hillock near the ford, are two houses with a stout adobe wall 
around them and tall poplars growing beyond the wall [16].
 
4-a)  Возле  самого  брода,  на  пригорке,  где  кончается  улица,  стоят  два  двора,  отнесённые 
добротным саманным дувалом. Вокруг усадьбы возвышаются тополя [1]. 
4-б)  Биз  башынын  эки  үй  жанаша  турабыз.  Уч  кез  дубалы  мыктап  салынган,  мечит  жактагы 
дөбөчөдө турган бак-дарактуу короолор ошол биздики [2]. 
В  английском  примере 4) имя  существительное  с  неопределённым  артиклем a hillock (холмик, 
бугор,  пригорок)  имеет  в  данной  речевой  ситуации  семантику  любого  представителя  данного  класса 
предметов  (объектов  именования).  Употребляясь  совместно  с  пространственным  предметом «on», 
означенное  английское  существительное  указывает  на  пространственную  ориентацию  происходящего 
события. Но, несмотря на такую конкретизацию плана содержания всего предложения, а также и самого 
предмета речи hillock, означенное существительное всё же употребляется с неопределённым артиклем, 
поскольку  в  данном  случае  предмет  обозначения  «пригорок»  выступает  в  качестве  представителя 
данного класса предметов, независимо какого, т.е. любого. 
В  кыргызском  примере 4-б)  соответствие  английского a hillock лексема  «дөбөгө»  в  форме 
местного  падежа  «дөбөчөдө»  эксплицирует  лишь  семантику  пространственной  ориентации,  но 
семантическую  функцию,  свойственную  английскому  неопределённому  артиклю – эксплицировать 
любое  представительство  данного  класса  предметов,  никак  не  проявляет.  Аналогичное  можно 
утверждать  и  в  отношении  русского  примера 4-а),  в  котором  употреблено  русской  соответствие 
английского a hillock существительное с пространственным предлогом «на пригорке». 
V/. Когда речь идёт о каком-нибудь одном лице или предмете, ещё неизвестном собеседнику или 
читателю и упоминаемом впервые: 
5) «Who ever heard of a woman delivering sacks of grain in a trap?». 
5-a) «Побойся бога, где это видано, чтобы женщина возила мешки на бричке». 
5-б) «Куудайды карап иш кылсаңарчы: аял деген качан эле араба айдачу эле?». 
В английском примере 5) имя существительное woman употреблено с неопределённым артиклем 
«а»  не  только  потому,  что  оно  употребляется  впервые  и  не  только  потому,  что  оно  неизвестно 
собеседнику  или  читателю,  а  сколько  потому,  что  оно  относится  к  обозначенному  лицу  Джамиле,  а 
также  и  потому,  что  Джамиля  как  женщина  должна  возить  мешки  на  бричке,  впряжённой  лошадьми. 
Именно  последняя  идея – delivering sacks of grain in a trap (возить  мешки  с  зерном  на  бричке) – в 
приложении к женщине является новой, неожиданной и потому неизвестной собеседнику. 
В  кыргызском  же  языке  семантическая  функция  неизвестности,  эксплицируемая  английским 
неопределённым  артиклем  в  примере 5), выражается  в  примере 5-б)  посредством  употребления 
усилительной  частицы  «деген»,  актуализирующей  значение  сочетающегося  с  ним  существительного.
 
[13] 
Отметим,  что  если  в  кыргызском  языке  в  примере 5-б)  усилительную  частицу  можно 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
58
 
рассматривать  в  какой-то  мере  в  качестве  соответствия  английского  неопределённого  артикля  из 
примера 5), то  в  русском  варианте 5-а)  никак  нельзя  обнаружить  какие-либо  языковые  средства, 
соответствующие по своим семантическим функциям английскому неопределённому артиклю. Видимо, 
здесь сказывается сущность безартиклевого языка, для которого нерелевантна грамматическая категория 
определённости и неопределённости. 
                  
1.
 
Айтматов Ч. Джамиля. – Фрунзе: Мектеп, 1972. – 62 с. 
2.
 
Айтматов Ч. Чыгармаларынын жыйнагы: 1-том. Повесттер, аңгемелер /Түз. А. Акматалиев. – Б.: 
Бийиктик, 2008. – 380 б. 
3.
 
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.:Советская энциклопедия, 1966. – 608 с 
4.
 
Ахматов Т.К., Давлетов С.А., Жапаров Ш.Ж., Захарова О.В. Киргизский язык. Учебник для русских 
групп вузов Кирг.ССР. – Фрунзе: Мектеп, 1975. – 301 с. 
5.
 
Ахметова  С.Г.  Артикль  как  выражение  понятийной  категории  дейксиса  в  современном 
английском языке. – Алма-Ата: Мектеп, 1982. – 116 с. 
6.
 
Беляева М.А. Грамматика английского языка. – изд. 6-е. / Учеб.пос. для студ. – М.: Высшая школа, 
1977. – 333 с. 
7.
 
Грамматика киргизского литературного языка. – ч. I. – Фонетика и морфология / Отв. ред. О.В. 
Захарова. – Фрунзе: Илим, 1987. – 402 с. 
8.
 
Гуренко  Л.И.  Неопределённый  артикль – маркер  единичной  расчленённости  значения  имени 
существительного (по матер. совр. англ. яз): Автореф.дис. …канд.филол.наук. – Одесса, 1978. – 21 с. 
9.
 
Жапаров  А.  Синтаксический  строй  кыргызского  языка:  Учебник  для  вузов. – ч. II. – Бишкек: 
Мектеп, 1992. – 352 с. 
10.
 
Жапаров  А.  Синтаксический  строй  кыргызского  языка:  Учебник  для  вузов. – ч. I. – Бишкек: 
Мектеп, 1992. – 430 с. 
11.
 
Жигалдо  В.Н.,  Иванова  И.П.,  Иофик  Л.Л.  Современный  английский  язык.  Теоретический  курс 
грамматики: Учебник. – М.: Изд-во лит-ры на иностр. языках, 1956. – 350 с. 
12.
 
Качалова К.Н., Израилевич Е.Е. Практическая грамматика английского языка: В 2-х т. – 8-е изд. – 
Киев: Методика, 1995. т.1. – 368 с. 
13.
 
Кыргыз  адабий  тилинин  грамматикасы. – I бөлүм. – Фонетика  жана  морфология. – Фрунзе: 
«Илим» басмасы, 1980. – 539 б. 
14.
 
Рейман  Е.А.  Английский  артикль:  коммуникативная  функция. – Л.:  Наука,  Ленингр.  отделение, 
1988. – 116 с. 
15.
 
Смирницкий А.И. Морфология английской языка. – М.: Изд-во лит-ры на иностр. яз., 1959. – 440 с. 
16.
 
Aitmatov Ch. Jamila / Translated from the Russian by Fainna Solasko. – M.: Raduga, 1986. – 88 p. 
17.
 
Friederich W. Langescheidts Lern- und Übungsgrammatik English. – Berlin-München-Wien-Zürich: 
Langescheidt, 1993. – 240 S. 
18.
 
Krause H.Р., Gronke E. Englishe Grammatik. – Leipzig: VEB Verlag Enzyklopädie, 1965. – 128 s. 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: