Лингвистика педагогическая инноватика в языковой подготовке будущих учителей-предметников

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
45 
черствый,  вкусный.  Его  называют    буханка,  булка,  каравай,  хлеб  является  «нашим  богатством».  По 
словам  Ю.С. Степанова  ′хлеб′ относится к константам русской культуры [см. 5].  
В  русской  духовной  культуре  (книжной  и  народной),  в  национальной  ментальности,  в 
повседневном быту и, соответственно, в постоянном словоупотреблении макроконцепт  ׳хлеб ׳ несет в 
себе  не  только  и  не  столько  смысл  естественного  жизнеобеспечения,  сколько  целый  спектр  значений 
духовного образа жизни русского народа. 
Являясь  базовым  компонентом  мифолого-религиозного  сознания,  концептуальная  доминанта  
′хлеб′  эксплицирует  признаки  сакральности,  магический,  обрядовый  и  ритуальный  характер 
концептуализации,  служит  этнокультурным  ценностным  эталоном,  символизируя  главные  аспекты 
духовности, божественного, человеческой судьбы и жизни в целом. 
Концепт    ′хлеб′  как  ключевой  знак  русской  лингвокультуры  характеризуется  высоким 
прагматическим  потенциалом,  широким  ассоциативным  диапазоном  функционирования,  наличием 
системы имплицитных смыслов, образностью, экспрессивностью. 
Для того  чтобы проследить, как языковой знак превращается в одно из ключевых слов русской  
языковой картины мира, обратимся к лингвокогнитивному анализу, который в  данной научной статье  
включает  в  себя  классическую  процедуру компонентного  анализа  лексического  значения  слова   и  его 
дальнейший анализ на наномасштабном уровне для выявления мельчайших элементов смысла, наносем 
[2]. В Большом  Толковом  словаре русского языка - 2000  представлено  семь толкований  концепта  
′хлеб′, среди них: 
1) продукт, выпекаемый из муки;  
2) изделие из муки определенной формы (буханка, батон, каравай и тому подобное); 
3) зерно, которое перемалывается в муку для выпечки таких изделий; 
4) растения на корню, из зерен которых изготавливаются мука и крупы; злаки; 
5)1) пропитание, пища;  
   2) содержание, иждивение (переносное значение); 
6) 1) средства к существованию; заработок  (переносное значение); 
    2) самое нужное, самое существенное для жизни; 
7) основной пищевой продукт какой-либо страны, местности (переносное значение). 
Каждая из перечисленных сем, актуализируясь в различных сочетаниях, в свою очередь, вступает 
в системные отношения с логически или ассоциативно связанными референтами. Например, в третьем 
толковании  лексемы  «хлеб»  сема  «зерно»  связана  с    референтами  «труд»,  «земледелие», «урожай», 
«засуха», «голод», «жизнь».  А сема «тесто» (первое и второе  значения лексемы «хлеб» связана с водой, 
солью (отсюда следует происхождение известного исконно русского выражения «хлеб да соль»).  Все 
вышеизложенное  служит  ярким  примером  происхождения  символизации  значения  слова  «хлеб»  от 
частного  значения  до  обобщающего  смысла:  хлеб – это  самый  важный  продукт  для  существования 
человека; это-символ пищи, жизни. Отсюда следует вывод: нет хлеба – нет  жизни. 
В текстах пословиц и поговорок русского народа широко репрезентированы смысловые оттенки 
концепта ′хлеб′ и его дериватов, которые развиваются до обобщающих культурно-освоенных смыслов. 
Так,  в  таблице 2 нами  представлен  концепт  ′хлеб′  как  в  эксплицитной,  так  и  в  имплицитной  форме 
выражения культурно-освоенного смысла говорящего/слушающего. 
 
Таблица 2. Развитие смысловых  оттенков значения  концепта ′хлеб′  от частного  
значения до обобщающих культурно-освоенных смыслов 
 
Концепт 
   Пословицы и поговорки 
 Культурно-освоенный  смысл  текста 
пословиц и поговорок 
Будет хлеб - будет и песня 
Плевать на обед, коли хлеба нет 
 В первую очередь в доме должен быть 
хлеб;  если  будет  хлеб,  все    остальное 
приложится   
Чужие хлебы приедчивы 
Хлеб, 
которым 
угощают, 
может 
надоесть,  а  свой  домашний – уже 
привычный и самый вкусный 
 
 
 
 
 
 
 
Отрезанный ломоть к хлебу не приставишь 
Того, что сделано, уже не изменишь 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
46
 
Хлеб везде хорош - и у нас и за морем 
Культура  каждого  народа  отличается 
своей 
самобытностью, 
правители 
разные,  но  суть  человеческая  и 
основные ценности всех народов едины 
Хлеб -  всему голова 
  
Хлеб - основа,  самая    главная  еда 
каждого человека, именно поэтому   он 
обязательно должен  быть   на столе 
 ′хлеб′ 
 
Говорят - хлебы варят, а щи пекут 
Многие из народных слухов могут быть 
неправдивыми 
Без закваски хлеба не месят 
Без подготовки к делу не приступают 
Хлеб насущный 
Хлеб - основной продукт питания 
На  чужой  каравай  губ  не  надувай,  а  пораньше 
вставай да свой затирай 
Была бы голова на плечах, а хлеб будет 
 Хлеб дается тому, кто трудится 
 
 
 
Посадить на хлеб и на воду 
 Перебиваться с хлеба на воду 
Наказать, оставить без другой еды, - без 
лакомств; иметь самое малое 
 
 
Зарабатывать на хлеб 
Зарабатывать на жизнь 
 
Чужой хлеб горек 
Есть чужой/свой хлеб 
 Жить 
за 
чужой 
счет, 
самому 
зарабатывать на жизнь 
 
 
Не брезгуйте хлебом-солью 
Гостеприимство; основное правило для 
гостей – отведать  еды  со  стола 
хозяйского дома 
  
В  русском  культурном  этикете,  в  особенности  в  традиции  гостеприимства  символом 
гостеприимства  выступает  сдвоенная  лингвокультурема    «хлеб-соль»:  Хлеб-соль  ешь,  а  правду  режь; 
Хлеб-соль кушай, а добрых людей слушай; Хлеб с солью не бранится; Без хлеба смерть, без соли смех;  
Без  соли,  без  хлеба - половина  обеда;  От  хлеба-соли  не  отказываются.  За  этой  традицией  стоит 
вековая история русской народной этики, своего рода канон языкового и культурного поведения. 
Таким  образом,  представление  о  хлебе  как  о  символе  пищи,  предписывается  в  качестве 
обязательного компонента ′еды/пищи′ всем носителям русского языка. Предельно ясно каждому из нас – 
без хлеба нет обеда, без хлеба нет жизни. При этом  все изделия, которые приготовлены из теста, имеют 
обобщающий  смысл  своего  наименования – пирог.  Это  самый  главный      пищевой  продукт,  который 
воспринимается в русском языковом сознании  с ярко выраженной отрицательной коннотацией: Пироги   
начинкой, но лучший пирог – это «пирог с молитвой (хлеб), Пироги до того доведут, что и хлеба не 
дадут, Ешь пироги, а хлеб вперед береги (КОС: пироги – баловство, расточительство, следует помнить о 
черном дне); Хлеб с водою, да не пирог с лихвою (КОС: лучше в скромности, чем в сытости в излишней 
роскоши). Оценочные суждения фиксируются в русском сознании и на уровне языковых формантов - 
уменьшительно-ласкательных  суффиксов:  хлебушко,  хлебушек.  Например,  Счастье  наше  в  хлебушке; 
Не  примечать,  так  и  хлебушка  не  едать;  Хлебушек  ржаной - отец  наш  родной;  Хлебушко-калачу 
дедушка. 
Общеизвестно, что  раньше хлеб был   важнейшим продуктом, коим остается и по сей день. На 
Руси  по  количеству  урожая  ржи  и  пшеницы  судили  о  том,  насколько  благоприятным  будет  год,  не 
придется ли жить впроголодь: потому что из ржи и пшеницы будет мука, а из муки хлеб. Можно жить 
без  многих  продуктов,  но  без  хлеба  прожить  нельзя.  Хлеб  в  доме  должен  быть  в  первую  очередь. 
Поэтому в русской языковой картине мира и появилась целая серия поговорок о хлебе, которые носят 
единый  обобщающий  смысл - если  будет  хлеб  на  столе,  то  все  остальное  обязательно  приложится.  
Например: Будет хлеб, будет и песня! Плевать на обед, коли хлеба нет;  Хлеб везде хорош – и у нас и за 
морем;  Хлеба ни куска – и в горле тоска; Хлеб - наше богатство.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
47 
Из  приведенного  материала  следует,  что  концепт    ′хлеб′  осмысливается  в  русском  народном 
сознании    как  более  абстрактное  понятие  ′пища′ [3], что  соотносится,  в  первую  очередь,  с  символом 
жизни человека и понимается говорящим  как самый главный продукт питания, который добывается в 
поте лица.  
  
1. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка. В 4 т. - М.: Русский язык, 1989 – 1991 
2. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка: Издательство "Азъ", 1992. 
3. Словарь русского языка в 4-х т. / Под ред. А.Н. Евгеньевой. - М., 1981-1986. 
4.  Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. - М., 1996. 
5.  Степанов Ю. Константы: Словарь русской культуры. - М., 2004. 
6.  Мамардашвили  М.К.,  Пятигорский  А.М.  Символ  и  сознание.  Метафизические  рассуждения  о 
сознании, символике и языке. - М., 1997. 
7.  Вежбицкая А. Понимание культур через посредство ключевых слов. - М., 2001. 
8.   Даль В.И. Пословицы и поговорки русского народа. - М., 1997. 
 
Түйін 
Мақалада  «Тамақ»  сөзі  тiл  суретiнiң  негiзгi  бөлiктерiнiң  бiрi  ретінде  зерттеледi.  Бұл  ұғым  орыс 
мəдениетін  көрсететін  ұлттық  менталитеттiң  ерекшелiгi  жəне  таным,  əлеуметтiк  мəдениет  қатынастары, 
дəстүрлер, салттар жəне сенімнiң жүйесiн байқататын құрал ретінде қарастырылған. 
 
Summary 
This article explores the concept of 'eating / food' as one of the main fragments of linguistic world. We 
concluded that the concept of 'food' explicated relevant concepts, ideas, images, attitudes, priorities, attitudes and 
assessment, reflecting the specific national mentality and worldview, a system of socio-cultural relations, traditions, 
customs and beliefs characteristic of Russian culture.  
 
 
 
 
ӨЗБЕК ЖƏНЕ ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ ТАРИХИ САБАҚТАСТЫҒЫ 
 
А.К. Рахимжанова - 
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың  магистранты 
 
Орталық  Азияны  мекен  еткен  түркі  халықтары  сан  ғасырлар  бойы  біртұтас  қоғамда  өмір  сүріп 
«көшпелілер  мəдениетінің»  жоғары  сатысын  қалыптастырғаны  тарихтан  мəлім.  Түркі  халықтарының 
мəдениеті, тілі, ділі, діні тарихи сабақтастықта дамып қалыптасқандығы философиялық, филологиялық, 
т.б. тұрғысынан егемендік алғаннан кейінгі жылдардан бермен қарай толассыз зерттеліп жатыр. Бұның 
басты  себебі,  Кеңестік  құрсауда  қалған  түркі  жұртшылығы  «өздерінің  түпкі  тарихын»  ашық  айтуда 
көптеген  кедергілерге  ұшыраған  болатын.  Егемендіктің  арқасында  қазақ  халқы  да  «ұлттық  тарихын», 
«ұлттық  құндылықтарын»  қайтадан  жаңа  көзқарас  тұрғысынан  зерделеуге  бет  бұрды.  Осының 
нəтижесінде тілдік деңгейлерді де тарихи тұрғыдан бір-бірімен салыстыра, салғастыра қарастыру үрдісі 
қарқынды дамыды.     
Қазақ жəне өзбек тілдерінің түп тегі түркі ортақтығына барып саятындықтан, бұл екі тілде ұқсас 
фразеологизмдер  өте  мол  болып  келеді.  Осы  тілдерде  орын  алатын  лексикалық  параллельдер,  ұқсас 
қосымшалар  мен  дыбыстар  сəйкестігі  де  қыпшақ  пен  қарлұқ  топтарының  бір  текке  (түркі) 
жататындығымен байланысты екендігі анық.  
Халықтың  дініне,  мəдениетіне,  дүниетанымына,  тіршілігіне  қатысты  құнды  дереккөздердің  бірі 
фразеологизмдер болып табылатыны жоғарыда айтылды. Яғни, фразеологизмдер кез-келген ұлттың ұзақ 
ғасырлар бойы көңілге түйіп, осы күнге дейін жеткізген образдар дүниесінің тілдік элементтері. Олар – 
шешен  өрілген,  əсем  өңделген  бейнелі  сөз  оралымдары.  Əр  тілдің  фразеологизмдері – сөздің  мəн 
мамұнының айқындала түсуіне əсер ететін, айтылатын ойды астарлап жеткізетін тілдік бірліктер жəне 
халықтың,  ұлттың  дүниетанымы,  əдет-ғұрпы  мен  салт-дəстүрінің  айнасы.  Дəл  осындай 
фразеологизмдерге қазақ жəне өзбек тілдері өте бай.  

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
48
 
Қазақ  жəне  өзбек  тілдеріндегі  фразеологизмдердің  жасалуына  ұйытқы  болып  тұрған  сөздердің 
көпшілігі түп төркіні түркі тіліне барып саятын элементтер болып келеді. Бұл құбылыс екі тілдің тарихи 
сабақтастығын ашып көрсететін, тіларалық қарым-қатынастың тарихи сипатын танытады. Яғни біртұтас 
қоғамдық  кезеңдерде  сол  элементтер  фразеологизмнің  алғашқы  пайда  болып,  қалыптасу  процесіне 
қатысқан  деп  пайымдауға  болады.  Мұндай  құбылыста  тұрақты  сөз  тіркестерінен  де,  мақал  мəтелдер 
құрамынан да анық аңғаруға болады. Мысалы,  
 
 
 
Суз суяктан утар, таеқ этдан 
 
 
Сөз сүйектен, таяқ еттен өтеді. 
 
 
Эгилган бошни қилич кесмас 
 
 
Иілген басты қылыш кеспес 
 
 
Эр йигит узи учун туғилар, эли учун улар 
 
 
 
Ер жігіт өзі үшін туылар, елі үшін өлер 
сияқты  тағы  да  басқа  тұрақты  тіркестерде  тек    фонетикалық  өзгерістер  болмаса,  құрылымы  мен 
семантикасы екі тілде де айырмашылықсыз қолданылатынын аңғаруға болады.  
Бұндай ұқсастықтың тарихи сабақтастығының негізгі бір себебі, ХV ғ. дейін түркі халықтарының 
бір  жазба  тілді  пайдалануы.  Яғни  ортақ  тілде  қарым  қатынаста  болуы.  Бұл  туралы  А.М.  Щербак  бұл 
туралы  былай  дейді: «Расхождению  языков  и  диалектов  постоянно  сопутствует  их  схождение, 
взаимодействие, поэтому каждый современный язык или диалект наследует про языковое состояние не 
как нечто целостное и единообразное, а в виде сложного конгломерата форм и признаков, прошедших 
сквозь призму многократных и разновременных смещений» [2, 22 с.]. 
Жалпы əр түрлі тілдерде мағыналас, ұқсас фразеологизмдердің тууына адам баласының ойлау мен 
қабылдау жүйесінің негізінен бірдей болатындығы əсер ететіндігі  ғылымда əлдеқашан мойындалды. Біз 
де осы қағиданы басшылыққа ала отырып, қазақ, өзбек тілдеріндегі фразеологизмдердің эквиваленттілік 
пен  тарихи  сабақтастық  себептерін  лингвистикалық  жəне  экстралингвистикалық  факторлардан 
іздестіруге талпындық. Мұндай факторларға, атап айтқанда, 
1)  Арғы  тегі  түркі  тілдерінің  ортақтастығына  алып  баратын  қазақ  жəне  өзбек  тілдерінің 
төркіндестік сипаты; 
2) Қазақ жəне өзбек тайпаларының XV ғасырға дейінгі «біртұтас  қоғамдық» қарым-қатынасы.   
3)  Тарихи  жазбалар  мен  ескерткіштер  тіліндегі  өзбек  тілі  лексикасының  басым  қолданыста 
болғандығы.   
Міне  осылайша,  қазақ  пен  өзбек  халықтарының  өмір-тіршілік  аясындағы,  діні  мен  салт-дəстүр, 
əдет-ғұрып  саласындағы  көшпелі  өмір  салты  тудырған  ортақтықтар  мен  ұқсастықтар – екі  тілдегі 
фразеологиялық эквиваленттілікті тудырған негізгі экстралингвистикалық фактор болып табылады.  
Ал қазақ жəне өзбек тілдеріндегі тарихи  сабақтастықтағы фразеологиялық эквиваленттілікті екі 
тілдің  фразеологиялық  бірліктерін  бір-бірімен  мағыналық,  компоненттік  құрамдық,  құрылымдық 
деңгейлерде салыстырып талдау арқылы айқындауға болады. Бұл жерде ең бірінші мағыналық деңгейге 
басты назар аудару қажет.  
Бұл  жерде  өзбек  жəне  қазақ  фразеологиялық  жүйесіндегі  эквивалентілік  дегенді  екі  тілдегі 
фразеологиялық    бірліктердің  грамматикалық-құрылымдық  ерекшеліктері,  стилистикасы  ескеріліп, 
ортақ  обарзға  негізделген,  мағынасы  мен  лексикалық  құрамы  толық  не  жартылай  сəйкес  түсетін 
фразеологизмдер  деп  түсіну  керек.  Фразеологиялық  эквиваленттілікті  анықтау  арқылы  ғана  олардың 
тарихи сабақтастығына көз жеткізуге болады. Сонымен, қазақ жəне өзбек тілдеріндегі фразеологиялық 
эквиваленттілікті олардың тарихи сабақтастығын көрсетудегі бірден бір факт ретінде ала отырып: 
а) толық фразеологиялық эквиваленттер 
ə) толық емес фразеологиялық эквиваленттер деп екі топқа бөліп қарастырамыз. 
Толық фразеологиялық эквиваленттер. Негізінен эквивалент фразеологизмдер қазақ пен өзбек 
халықтарының  психологиялық,  этнографиялық,  шаруашылық,  жаугершілік,  мəдени,  əлеуметтік 
жағдаяттарындағы  ортақтыққа  негізделеді.  Ондай  фразеологиялық  бірліктердің  морфологиялық  жəне 
синтаксистік деңгейлерінде аздаған айырмашылықтар болғанымен,  бірдей образға (бейнеге) негізделіп, 
беретін  мағынасы  екі  тілде  де  сəйкес  түсіп  жатады,  лексикалық  құрамы  толықтай  немесе  жартылай 
үйлеседі. Мұндай толық фразеологиялық эквиваленттер екі тілде де молынан ұшырасады.  
Кез-келген  халық  тіліндегі  бейнелі  сөз  тіркестері  тұрақтылығын  сақтап  қалуы  үшін  бірнеше 
ғасырларды  басынан  өткеретіндігі  мəлім.  Мұндай  тіркестерге  арқау  болған  образ  олардың  күнделікті 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
49 
өмір  тіршіліктеріндегі,  қоршаған  табиғаттағы  суреттерге  негізделеді.  Екі  тілдегі  ұқсас 
фразеологизмдердің  сақталып  қалуы  олардың  тұрмыс-тіршілігі,  дүниетанымы,  салт-дəстүріндегі  өте 
ертеден  келе  жатқан  тарихи  ортақтықты  білдіреді.  Бұл  туралы  ғалым  Қ.Қалыбаева  туыстас  түркі 
халықтарының  тарихы,  мəдени,  əлеуметтік  даму  жолы  оның  оралымдарында  айна  қатесіз  көрініс 
тапқандығын айтады.  
Бұған  өзбек  жəне  қазақ  тілдеріндегі  мына  тіркестерді  жатқызуға  болады:  мойнына  міну  – 
муйнинга  минбоқ, ақ  жол  тілеу  – оқ  иул  тилламоқ,    оқ  туянинг  қорни  иерулмоқ  – ақ түйенің қарны 
жарылу,  хур қилмоқ – қор қылу,  куни туғди – күні туды,  кузга илмаслиқ  – көзге ілмеу,  кузи очилди – 
көзі ашылу,  кузи оч – аш көз,  икки кузи турт булмоқ – екі көзі төрт болу,  купни курган – көпті көрген,  
кунгил боғламоқ – көңіл байламақ, аеғ тортмоқ – аяғын тарту, жим булмоқ – жым болу, жин урсин – 
жын ұрсын, жини қузимок – жыны қозу, жинига тегмоқ – жынына тию, ичи ачимоқ – іші ашу, ичи 
пишмоқ –  іші пысу, кекирдак чузмоқ – кеңірдегін созу, кекса тортмоқ – кексе тарту, тилга келмоқ – 
тілге келу,  кунгли ярим – көңілі жарым, кунгли бузилмоқ – көңілі бұзылу, челаклаб қуймоқ – шелектеп 
құю,  чин  кунгилдан – шын  көңілден,  иулдан  чиқмоқ – жолдан  шығу,  ораларидан  қил  утмайди – 
араларынан қыл өтпеу,  т.б.  Бұлайша тізіп көрсете беруге болатын тіркестер саны өте көп.  
Бұл  мысалдардан  тарихи  жақтан  алғанда  қазақ  пен  өзбек  халқының  тығыз  байланыста 
болғандығын  көреміз  жəне  сол  халықтардың  басынан  өткен  түрлі  тарихи  оқиғалар  екі  халық  тілінде 
ортақ фразеологиялық тіркестердің қалыптасуына негіз болған.  
Қазақ  жəне  өзбек  тілдеріндегі  фразеологиялық  толық  эквиваленттер  белгілі  бір  тақырыптық 
топтарға негізделеді. Мысалы, адамның іс-қимылы мен мінез-құлқын сипаттайтын, алғыс-қарғыс мəнді, 
табиғат құбылыстарына қатысты т.б.  
Толық  емес  фразеологиялық  эквиваленттер.  Қазақ  жəне  өзбек  тілдеріндегі  толық  емес 
фразеологиялық  эквиваленттер  көбінесе  лексикалық  құрамдары,  синтаксистік  құрылымдары  мен 
грамматикалық  құрылысының    сəйкес  келмеуімен  ерекшеленеді,  десек  те  олардың  семантикасы 
айырмашылық  болмайды.  Мысалы:  өзбек  тіліндегі  яланғоч  сувдан  тоймас  дген  тіркес  қазақ  тілінде 
шешінген судан тайынбас формасында қолданылады. Сол сияқты,  
Өзбек тілінде: пұшайман жеу. 
Қазақ тілінде: пұшайман болу. 
Өзбек тілінде: бир майзни қириқ булмоқ . 
Қазақ тілінде: бір нанды бөле жеу. 
Өзбек тілінде: бир ямлаб ютмоқ. 
Қазақ тілінде: жалмап жұту. 
Сонымен  қатар,  қазақ  жəне  өзбек  тілдерінің  фразеологиялық  қорларында  əр  халықтың  өзінің 
ұлттық төл мəдени ерекшеліктеріне негізделген тіркестер бар. Бұндай фразеологизмдердің бойында тек 
сол  ұлтқа  ғана  тəн  тұрмыс-тіршілігін  бейнелейді.  Мысалы  өзбек  халқы  есек  малын  тұрмыстарының 
негізгі көзі ретінде пайдаланатындықтан, осы жануарға қатысты қазақ тілінде мүлде қолданылмайтын 
тіркестер мен мақал мəтелдер  бар:  
 
 
Эчкининг ажали етса, қассобни сузади 
 
Ешкінің ажалы жетсе, қасапты сүзеді 
 
 
Эшагидан туқими қиммат 
 
Есегінен тоқымы қымбат 
 
 
Эшаги уш танга, туқими беш танга 
 
 
Есегі үш теңге, тоқымы бес теңге 
Сол сияқты, өзбек тілінде қазіргі қазақ тілінде кездеспейтін: 
умиди пучга чиқмоқ – үміті ақталмай қалу, ойына алған ісінің іске аспай қалуы;  
бир чопони икки булмади – дүниесі құралмай қою, жетіспеушілік, таршылық көре беру; 
чориқ судрамоқ – бірі екі болмау, жарымау;  
чох қазимоқ – араларына от салу, тату жүргендерді шағыстырып, сөз тасу;  
чуви чиқмоқ – ешкімге білдірмей жүрген жасырыны сырының ашылып қалуы; 
 шамолга қарши тупурмоқ – жаман істерге құмар, тыйым салған нəрсені істей беретін сүйкімсіз;  
кукрагина шамол тегмоқ – басына түскен бəледен құтылу, басын аман алып шығу; 
қулоғи қизимоқ – бір нəрседен хабары бар болу, жасырын құпияны естіп қою;  

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
50
 
қилдан  қирқ  ахтармоқ,  қилни  қирқ  ермоқ – бүге-шігесіне  дейін  мұқият  тексеру,  т.б. 
фразеологиялық тіркестер де молынан кездеседі.  
Сонымен,  екі  тілдегі  фразеологиялық  бірліктердің  дəлме-дəл,  толық  немесе  жартылай 
сабақтастықта болуының тарихи себептері мыналар деп табамыз: 
а)  Көне  түркі  дəуірінен  бастап  жеке  халық  болып  ыдырағанға  дейінгі  қазақ,  өзбек  арасындағы 
біртұтас қоғамдық-мəдени, əлеуметтік-рухани байланыстар.  
ə)  Қоршаған  əлем  бүкіл  адамзатқа  ортақ  болғандықтан,  сыртқы  дүниені  қабылдау  да  əртүрлі 
халық санасында біртекті қабылданады. 
Фразеолог ғалым Қ.Қалыбаева қай тілдің болмасын фразеологизмі сол халықтың басынан өткен 
тарихының  көріністерін  бойына  сіңірген  бірден  бір  қазынасы  екнедігін,  туыстас  бір  топқа  енетін  əр 
халықтың  мəдениетінен,  салт  дəстүрі  мен  əдет  ғұрпынан  хабардар  ететін  ақпарттық    мол  мағлұмат 
арқалаған айшықты сөз оралымдарын салыстыра қарастыру үлкен нəтижелерге қол жеткізетіндігін атап 
көрсетеді: “Себебі, олар сол оралымдарды қалыптастырушы халықтың ақиқат болмысты танып-білуінен 
жинақталған тілдік бірліктер.  Ал, мұндай тілдік бірліктер сол халықтың мəдени жəне этникалық даму, 
қалыптасу  тарихымен,  ой  санасымен  бірлікте  біте  қайнасу  нəтижесінде  қалыптасқан.  Демек,  туыстас 
тілдердің  өзінде  олардың  этникалық  жəне  мəдени  құндылықтарын  бойына  сіңірген  осындай  тіл 
айшықтарын сол халықтардың тарихымен, танымдық іс əрекетімен тығыз сабақтастықта этнолингвисти-
калық бірліктер ретінде қарастыру бүгінгі түркітану ғылымы үшін аса маңызды» [1].  
Біз қазақ, өзбек тілдеріндегі тарихи сабақтастықты қарастыру барысында, түркі тілдерінің қарлұқ 
жəне  қыпшақ  бұтағына  жататын  екі  тілдің  түркі  негізді  болғандықтан,  айырмашылықтан  гөрі 
ұқсастықтарының молдығына көз жеткіздік. 
Бұдан шығатын қорытынды, ұзақ ғасыр ғасырлар бойы өзбек, қазақ этностарының тығыз қарым-
қатынаста  болуы  олардың  мəдениетінде,  тілінде,  дүниетанымында  айқын  із  қалдырып,  тұрақты 
тіркестер мағынасында сақталып қалған.  

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: