шегумен жэне азап шегуден күтылудың жолдарымен айна-

Оның ілімінде осы нега- 

тивті позиция кабыдцанған- 

ды қтан,  будди стік  он ер , 

шын мөнісінде,  Гаутаманың 

1*  бейнесін  оныц дуниеден 

баз  кешкендігінің  барлық 

белгілерімен қоса бейнелеу- 

ден озге ешнәрсені ешуақьгг- 

та  бейнелеп  корген  емес. 

Патшаға төн  атрибуттардан 

ада,  медитация  позасында 

оты рган  ол  сол  қолы на 

қайыршыныц ағаш тостаға- 

нын -  сыртқы дуниеден баз 

кешкендіктіц символын үс- 

тап, оц қольш өз билігін жүр- 

гізе  алатындығының дәлелі 

ретінде жерге тигізіп отыр — Будданыц негізгі бейнесі осын­

дай (37-сурет.)

Әйтсе де, осы аскеттік,  ежелгі индуистік әріптестерінің 

кейбірін еске салатын бейне, сайып келгенде, әшекейлерінің 

жоқтыгына  қарамастан,  ежелгі  индуистік онердің  барлық 

солярлы  күштерін  оз  бойына  жинаған.  Бейне  бір  ежелгі 

жарық нүр қүдайы озініц қалыптасуды жецуінің арқасында 

дүниені тәрк еткен  Шакьямунидіц кейпіне  еніп алгандай, 

тарихи  Будда  шын  мәнінде де тіршілік етудіц күллі түтас- 

тығын оз бойына кошіріп алган.

Буддалық жүмақтыц кейбір бейнел ерінде Татхагатаның 

лотосты тагы  (трон) Агнидіц бастапқы,  ец әуелгі сулардан 

жаралғаны сияқты,  тоған суынан пайда болады.  Кие нүры 

қонганныц адами  бейнесімен қатар лотос осы кезге дейін, 

белгілі мағынада, осы екі нәрсенің айналасында орналасқан 

будцистік онерде  басты  тақырыпқа  айналып  кетті.  Лотос 

пішіні  Будда  озініц  “жеке”  және  күрделілеу  бейнесімен 

бейнеленгенді тікелей,  “қатыссыз” және синтетикалы түрде 

білдіреді.  Оған  қоса,  осы  адам  пішіні  озініц симметриясы

1*  Будда  немесе  Татхагата  —  толык  күтылуға  (еркіндікке)  қол  жет- 

кізген  түлға,  Будда  Шакьямуни,  шын  аты  Гаутама,  тарихи  түлға.  Өзі 

таңцап  алған  есімі  Будданың  накты  қарастырылып  отырған  аспектісіне 

байланысты.

37-сурет.  “Будда Амитабха 

Сукхабати жүмағында” танкасы.

285

мен статикалық толықтығының арқасында лотос пішініне 

жақындай түседі,  Будданы  “лотос  ішіндегі  қазына”  (мани 

падме) деп атайтыны содан болар.

Индуизмде лотос пассивті аспектісіндегі Ғарыштың, тақ 

немеее тәңір істері ьщысының символы,  ал буддизм лотос- 

ты  бәрінен  бүрын  қара  және  пішінсіз  күйден  —  балшық 

пен  судан  жаралып,  Бодхи  1*  нүрында  қауызын  ашатын 

жанға теңейді;  ал Ғарыш пен жан бір-біріне сәйкес келеді. 

Қауызын түгел ашкан лотос доңгелекке де үқсаңцы, ал дөңге- 

лек  —  космостың  немесе  жанның  символы,  ал  күпшекке 

бекітілген шабақтар  (спицы) кеңістіктің бағыттарын немесе 

жанның Рух біріктірген қасиеттерін білдіреді.

Будда  Шакьямуни  Бодхи  ағашының  астындағы  орны- 

нан өзін өмір мен өлімге бағыныпггылықтан қүтқарған үзақ 

медитациясынан соң түрған кезде оның аяғының астында 

лотостар  қауызын  ашты.  Ол  кеңістіктің  торт  бағытының 

әрқайсысына  қадам  жасап  алды  да,  күлімсіреп  зенит  пен 

надирге 2* қарады;  сол сәтте сансыз аспани тіршілік иелері 

өздерінің  қүрметтерін  білдіру  үшін  оған  жақындады.  Дөл 

осы әңгіме буддизмнің индуистік ғарышты жеңуін,  өнерде 

оз бейнесін тапқан жеңісті, алдын ала болжағандай болғаны 

сөзсіз:  индуистік тәңірлер оздерінің қасиетті таудағы тақта- 

рын  тастап  шығып,  осы  кезден  бастап,  нағыз  сателлиттер 

сияқты  Татхагатаның киелі бейнесіне үмтылады; дэл осы­

лай орналастырылып бейнеленген олар енді Будданың пси- 

хикалық күйлері немесе магиялық,  эфемерлі эманацияла- 

рынан артық еиггеңені білдірмейді.

Будданың кең тараған түрі компенсация жолымен пайда 

болады да, тарихтан тыс жене ғарыштық маңызға ие болып, 

ғарыштың барлық аспектілерінде тәңір моріне үқсас із қал- 

дырады. Мысалы, махаянаньщ 3* төңіртекті буддалары, кейде

'*  Бодхи  —  болмыстың  толық  оянған  күйі,  одетте,  “Нүрлану”  деп 

аталады.  Бодхи  ағашы  — түбінде  Будда отырып,  Жоғарғы  Танымға жет­

кен  әлем  ағашы.

2*  Paul  Mus,  “ Barabudur”,  Hanoi,  1935.  Будданың  op  бағыттағы  жеті 

қадамы  сиу  үндістері  тау  басына  барып  откізетін  сиыну  рәсімінде  жа- 

сайтын  кимылдарды  еске  түсіреді  (Henaka  Sapa,  op.  cit.).

3*  Махаяна  —  Үлкен  жол,  ал  хинаяна  —  Кіші  жол  дегенді  білдіреді. 

Біріншісі Қытай,  Жапония жөне Тибетті, екіншісі — оңтүстіктегі елдерді 

қамтиды.  Мүның  екеуі  де  буддизмнің  негізгі  доктринасын  мойындайды, 

бірақ,  “идеалдарында”  озгешеліктер  бар.

286

дхьяна-будца  деп  аталатындар  кеңістіктің  он  бағытына  — 

жед раушаны мен екі оппозициялық вертикальдарға билігін 

жүргізеді.  Мүнда физикалық кеңістік “рухани кеңістіктің” 

бейнееі болып есептеледі;  он бағыт Бодханың аспектілерін 

немесе қасиеттерін бейнелейді; осы бағыттар шығатын орта- 

лык  белгісіз,  бейнелеуге  келмейді.  Сондықтан  тәңіртекті 

буддалар жалғыз Будда Шакьямунидің рухани проекцияла- 

ры  (“көлеңкелері”)  болып есептеледі.  Соның  нәтижесінде 

олар кейде оның басынан шығып жатқандай болып бейне- 

ленеді — сол күйінде олар барлық кие дарыған буддалардың 

прообразы болып  саналады.  Осы тең бағыттардағы  байла­

ныстар ешуақытта бір-бірін жоққа шығармайды, өйткені өр 

будда  міндетті түрде  Будданың  күллі  табиғасын  “өз  ішіне 

сыйғызады” да,  оның белгілі бір аспектісін нақты аңғартып 

отырады:  “буддалардың бірі бірнешеу,  ал бірнешеуі бір буд­

да  бола  алады”.  Бір жағынан өте көп санды дхьяна-будда- 

лар  Шакьямунидің әрқилы рухани позицияларына сәйкес 

келеді,  екінші  жағынан,  Шакьямунидің  өзі  олардан  тура- 

тын рухани ғарыштан бөліп алғысыз;  бір көзқарас бойын­

ша, ол ғарыш раушанының ортасында орналасқан, есімі “Бар­

лык бағытқа жарық таратушы” деген мағына беретін  Вай- 

рочана  буддасының  болмысын  білдіреді;  басқа  көзқарас 

бойынша,  ол Амитабха  будданың — Бөріне Қоса қайғыру- 

шының  бейнесі,  ал  ол  батыс  бағыттың  иесі,  озінің  серігі 

немесе  егіздей  үқсасы  бодхисаттва  Авалокитешвараны  — 

Қиыр Шығыста даостың оз есімімен Гуань-инь немесе Кан­

тон деп аталатын төңіртекті серігімен бірге.

Рухани ғарыпггы бейнелегенде будцистік мандалалар ве- 

далық Агнидің коп  күйде  корінуін  еске  салатын лотос  гү- 

дінің ашық қауызы түріндегі ғасырлық композицияны үста- 

нады.  Жел раушанының (бағыттарының)  әртүрлі аймақта- 

рын билейтін будцалардың немесе бодхисаттвалардың бей- 

нелері Шакьямунидің классикалық типіне иконографиялық 

түрғыда үқсайды, олар Шакьямуниден тек қана реңктерімен 

және атрибуттарымен ерекшеленеді; оларды қимылдарының 

(мудралар)  комегімен  айыруға  болады,  бірақ  олар  да 

Шакьямунидің әрқилы позаларының сипаттық ерекшеліктері 

немесе  оның  ілімінің  әрқилы  кезендерінің  бейнесі  болып 

табылады.  Кеңістіктің  он  бағыты  нақты  бодхисаттваларға 

тиісті болса да, бодхисаттвалар санында есеп жоқ. Олар Ганг- 

тың қүмы сияқты сансыз,  — дейді сутралар,  — жөне өрқай-

287

сысы  мыңцаған  әлемдерді  басқарады,  оған  қоса  өр  будца 

бодхисатгвалар шоқжүлдызында  1* көрініс бередіжәне сан- 

сыз “магиялық тәндері” бар.

Осылайша, лотоста отырған, жан-жағына шапағын шаш- 

қан  Будда шексіз өзгеріске түсе алады.  Махаянаның кейбір 

теориялық мекгептерінде дамытылған символикалық кон­

цепция бойьшша,  Будданьщ шексіз қамқорлығы мен аяушы- 

лығы Ғарыштың өте үсақ бөлшекгерінде лотос тағында отыр­

ган аса коп бодхисаттвалар пішінінде қатысып отырады, сол 

сансыз түрде корінудің идеясы буддалық жүмақтың кейбір 

классикалық бейнелерінде корініс тапқан: бір-бірінен аумай- 

тын, лотосты тақтарда отырған буддалар мен бодхисатгвалар 

тоған үстінде пайда болып келе жатқан күйінде немесе үлы 

ағаштың бүтақтарында отырған күйінде бейнеленеді.

Осы буддалар түмендері -  шын мәнісшдегі “теорияның” 

жоктығының,  яғни  дүниені  теоорталықты  күйде  көрудің 

жоктығының (діни орталықты көрмеудің — Ауд.) қайтарылған 

есесі  сияқты.  Әңгіме  сатылап томендей  беретін  “көлеңке- 

лер”  (кошірме кесківдер) иерархиясы аркылы дифференция- 

ланатын  онтологиялық  принципте  емес,  символ ретіндегі 

аскетте,  немесе, дәлірек айтсақ, тіршілік ету ағынынан азат 

етілген 

муниде

,  ол бос кеңістікке жол ашады жөне өз азат- 

тығының мүмкін амалдарына орай,  өзін көбейтеді — озінің 

көпбейнелілігін корсетеді.  Буддалар мен бодхисаттвалардың 

көптігі адам “ыдысының”  салыстырмалылығын дәлелдейді: 

өзінің көрінетін бейнесіндегі Будда негізгі Бірліктен ерекше- 

ленеді;  оның бой көрсетуінде ерекше ештеңе жоқ,сондық- 

тан,  “Будца табиғасының”  үлгісін  немесе  бейнесін  шексіз 

түрлендіру  (дифференциялау)  дифференцияланбайтын 

(болінбейтін) Абсолюттің төңкеріліп түскен суреті сияқты.

Басқа түрғыдан қарағанда, эр бодхисаттва қалыптасудан 

босатылған  деген  мағынада,  ол  өзінің  негізгі  қасиеттерін 

иеленеді;  оның  “лөззөт тәні”  (самбхогакая)  ғарыштық  қа- 

сиеттердің синтезіне айналады,  ал  “нәтінің тәні” / 1 /  (дхар- 

макая) барлық сипатгаулардан тыс қалады.  “Бодхисаттвалар 

негізінен жерден эманацияланады жоне бәрі жиылып, Будда- 

ның  ғарыштық  денесін  білдіреді”  дейді  Ча-Сян  Даши  /2 /; 

Будданы сіңіру ол қасиеттік мәнінде  күллі ғарышты жай-

Бодхисаттва  —  осы  дүниеде  Нарванаға  жетуге  әзір  тіршілік  иесі 

болып  табылады.

288

лап алғанша жалғасады,  сөйте түрса да,  Будданың және оның 

сініру күіпінің арқасында  Шексіздік “түлғалық”  аспектіге 

ие  болады.  Бүл  түста  буддистік  перспектива  индуистік 

пайыммен  тоғысады,  оның  тоғыспасқа  шарасы  да  жоқ  — 

екеуі Соломон жүзігінің екі төңкерулі үшбүрышы сияқты, 

бір-біріне терең сіңісіп кегеді.

Екі перспективаньщ тоғысуы махаяналык иконографияда, 

индуизмдегі әртүрлі тәңіртектілерді білдіретін ваджра сияқ- 

ты тәңірлік бүйымдарды бейнелейтін символдарды кеңінен 

қолдануға мүмкіндік береді, тіпті, жеке бодхисаттваның бас- 

тарын,  қолдарын көбейтіп салу да ламаистік  өнердің тант- 

рикалық аспектісін еске түсіреді.  Екінші жағынан,  индуис- 

тік иконография да буддизм ықпалына түсуі әбден мүмкін, 

өйткені  оның  антропоморфизмі  (адамды  кескіндеуі)  Үн- 

дістанды буддизм басып алғаннан кейін ғана дами бастады.

Цейлондағы,  Бирма мен Сиамдағы хинаяналық өнерде 

тек қана Будданың,  Шакьямунидің жердегі бейнесін үздіксіз 

қайталау бар.  Махаяна индуистік дәстүрден алған метафи- 

зикалық символизмі болмаган жағдайда, хинаяна иконасы 

шектен  тыс  қарапайым және  үстамды  —  бейне  мен  бейне 

еместің , иконаны өспеттеу мен иконаны ғайбаттаудың ара­

сында шектеліп түрғандай  — болар еді.  Оның үздіксіз қай- 

талануы,  сірә, сутралардың бейғам да тыныш бірқалыпты- 

лығына үқсағанынан болар.

II

Шакьямуни  бейнесі  (38-сурет)  өзге  бейнелеулерге  үлгі 

бола  отырып,  әмбебап  сипатқа  ие  болды,  дегенмен,  ол,  аз 

ба,  көп пе,  белгілі бір деңгейде тарихта болған Шакьямуни- 

мен үқсастығын сақтап келеді,  бүл, тым болмағанда,  оның 

жерде  өткізген  омірінің  барлық  аспектілерінде  буддизм 

идеясын уағыздап өткендігіне байланысты. Дәстүрдің айту­

ынша, Татхагата өз бейнесін өзі үрпаққа өсиет етіп,  мүраға 

қалдырған: Дивьявадана бойынша, Рудраяна немесе Удаяна 

патша  Қасиеттіге  оның  бейнесін  салу  үшін  суретшілер 

жіберіпті.  Бірақ  олар  Будданың  суретін  үстірт сала  салуға 

үмтылса  керек,  ол  өлгілерге  мақсаттарына  жетуге  рухани 

жалқаулықтың кедергі болып түрғанын айтыпты да,  кенеп 

алдырып,  өз  бейнесін  түсіріп  беріпті  1*.  Бүл  әңгіме  хрис-

'*  Ananda  К.  Coomaraswami,  op.  cit.,  p.6.

289

тиан  дөстүріндегі  “қолдан  салынбаған” 

Христ бейнесі туралы әфсананы еске са­

лады  1*.  Тағы  бір  өңгіме  Татхагатаның 

ұстаз суретін салғысы келген шәкірті ту­

ралы:  ол дүрыс пропорцияларды таба ал­

май  қойған,  оның  өлшемі тым  кіші  бо­

лып шыға беріпті. Ақырында,  Будда  оған 

озінің жерге түскен колеңкесінің сүлба- 

сын  сыздырыпты.  Осы  екі  әңгімеде  де 

маңызды нәрсе — киелі  бейненің Татха- 

гатаның  озінің  суреті  екендігі,  біз  бүл 

дөстүрлі  аспектіге  кейін  ораламыз,  ал 

адамның  қолынан  сусып  кете  беретін 

“олшемге” келсек,  ол ведалық алтарьдың 

олшемі сияқты,  нәттік “пішінге”  сәйкес 

келеді.  Осыған байланысты да буддистік 

пайым мен белгілі христиандық концеп­

ция арасынды параллель бар: орта ғасыр- 

ларда  Иисус денссінің  “акикат олшемі” 

38-сурет

 

байланыстарда немесе колонналарда  бел-

гіленіп,  үрпақтарға қалдырылған.  Тағы 

бір  дерек  бойынша,  Шравастилік  патша  Прасенаджит  -  

немесе  Каушамби  патшасы  Удаяна  —  тірі  Будцаға  олшеп 

түрып,  сандал ағашынан мүсін шаптыруға бүйрық берген.

Осы жерде бәкене буддистік онердің “бейнелеулік емес” 

сипаты туралы бірер  соз айта кетелік.  Буддизмнің ең ерте- 

ректегі  скульптуралық  ескерткіштерінің  бірі  болып  есеп- 

телетін Санчи мен Амаравати барельефтерінде Татхагата адам 

бейнесінде  мүсінделмеген,  оның  оз  шәкірттері  жиынына 

қатысып түрғандығы бірнеше символмен, моселен, сакральді, 

асыл  тастармен  безендірілген  ағашпен  немесе  тақ  үстіне 

қойылған Заң доңгелегімен бейнеленеді 2*. Алайда, тастан 

қашалған портреттердің болмауы ағаштан қиьшған немесе 

живописьтік бейнелердің жоқтығынан емес.  Әңгіме коркем 

бейнелеудің өртүрлі кезендері туралы болса керек; дәстүрлі 

бейне белгілі молшерде үрпақтан үрпаққа жетіп келе жат-

'*  Сонда.

2*  Бұл  жерде  де  Христ  символдарымен  параллельдік  бар.  Оны  адам 

бейнесінде  ғана  бейнелеп  қоймай,  оның  орнына  доңгелек  пен  омір 

ағашы  пішініндегі монограмма еркін  пайдаланылған.  “Дайын тақ”  сим­

волы  кейбір  византиялық  иконаларда  кездеседі.

290

қан техникамен  нығайтылады.  Тегіс бейнені пластикалық 

бейнеге айналдыру символдың  “заттануына”  өкеледі, бірақ 

бүл аса “қалаулы” нэрсе емес, осы ескертпені христиан  оне- 

ріне қатысты да айтуға болады.

Иконаға  қарсылықтың позициясы,  мүмкін,  Будданың 

уағызының,  тым  болмағанда,  бірінші  уағызының  салдары 

болар (Будданы бейнелеуге қарсылық туралы айтылып отыр — 

Ауд.),  ол  жүрт  алдындағы  уағызында  қүштарлықтар  мен 

соған қатысты ойлардан мүлде бас тарту керектігін айтқан- 

ды:  сол уағыз жалпылама  болса да,  Будданың нәтін,  оның 

трансцендентті жэне  адамнан жоғары табиғасын тек қана 

жанама түрде, терістеу конфликтісінің комегімен айқындап 

берді.  Оған қоса,  Калингабодхи джатаканың баяндауынша, 

Киелінің  озі  ескерткіш  (четьи)  салуға,  оған  Будда  жоқта 

төжім етіліп, діндарлардың сыйлықтары қойылуына тыйым 

салған.  Алайда,  Будданың озі  осиет еткен  бейнесі  мүлдем 

басқа категорияға  жатады және оз беттерімен Татхагатаның 

бейнесін айқын бейнелей алмағаны немесе сүлбасын сыза 

алмағаны туралы хикаялар иконаға қарсыларды алдын-ала 

қанағаттандырады.  Киелі бейне  — Будданың қайырымды- 

лығының  белгісі,  ол  Будданың  адамға  төн  емес  қуатынан 

тарайтын ізгіліктің бірі және ол барлық тірілерді сансарадан 

1*  қүтқармайынша,  Нирванаға  кірмеймін  деген  Будда 

сертінің корінісі.

Шамасы,  осы  серт-уәде  Карма  туралы  ілімге  қарсы 

келетін сияқты,  ол бойынша, қүтқару туу мен олу доңгелегін 

тоқтатып тастайтын рухани  “жалаңаштану”  арқылы  бола­

тын нөрсе;  Бодхиді сырттан келіп,  ойша немесе символдар- 

ды ақылмен түйсіну арқылы үстау мүмкін емес, бірақ, қүш- 

тарлық  толқыны  басылган  кезде,  Бодхи  озі  жарық шаша- 

тын болады. Алайда,  бүл буддизм “олшемдерінің” бірі ғана: 

Будданың озінсіз,  оның создері мен істерінен тарайтын ру­

хани даңқсыз,  қысқасы,  Татхагата  қолы жеткеннің  бөрін 

барлық тірілердің игілігі үшін қүрбан етіп,барлық тарапқа 

таратып жүргеніндей  шапағатсыз,  Будданың естен танды- 

рарлықтай,  озіне  табындырарлықтай  онегесінсіз  буддизм 

тиімді де,  мүмкін де болмас еді.  Онсыз адамның озін жеңуі 

мүмкін  емес  осы  шапағат  Киелінің  бастапқы  сертінің

'*  Будданың уәдесі  “барлық тірілерді  қүтқарады деген  идея  Христос 

“барлық  адамдар  үшін”  олді  дегенді  еске  түсіреді.

291

нәтижесі;  осы серттің  арқасында оның өз ерік күші инди- 

видуалдық ерік күшімен  күллі байланысын үзіп тастаған.

Дегенмен,  мөселені толық қарастыратын  болсақ,  буд- 

дизмнің екі аспектісі — карма туралы доктрина мен шапа- 

ғаттың  қасиеті  —  бір-бірінен  айырғысыз  нәрсе,  өйткені, 

дүниенің шынайы табиғасын көру оның шегінен шығуды, 

өзгермейтін күйлердің қүпия мағынасьш ашуды жэне калып­

тасу жүйесінің түйығын бүзуды талап  етеді.  Сол  бүзу,  сол 

“кетісу”  Будцаның озі,  осы сәттен  бастап,  одан шыгатын- 

ның бәрі  (сөз,  нүр,  уағыз,  т.т.  — Ауд.)  Бодхидің молаюына 

себепкер болады.

Буддизмнің “алтын ғасырында”  Татхагатаның бейнесі, 

мүмкін,  артық  та  болған  шығар,  мүмкін,  ол  өз  айналасы 

үшін  әлі де  болса  индуизм  сіңіп түрған  орта үшін заманға 

сай  емес  болған  болар.  Бірақ,  кейін,  адамдардың  рухани 

түсінігі  мен  еріктік  мүраттары  әлсірегенде,  адамның  ойы 

мен ісінің арасындагы “кетісу” күшейгенде,  шапағат шашу- 

дың кез келген  амалы,  киелі бейнеде,  орынды,  тіпті,  қажет 

болды. Тәңір уагызыньщ канондық текстгерде сақталып кал­

ган кебір формалары да сол күйді бастан кешкен; олар, жалпы 

айтқанда,  қолдануга белгілі бір уақытта және тиісті шабыт- 

тың  ықпалымен  түсірілген.  Д эл  осылайша,  біз  кейбір 

будцистік түпнүсқалардан пөлен деген суретші, үлы рухани 

жетістікке жетіп,  Шакьямунидің немесе Амитабханың жүма- 

гына  оның бейнесін  мөңгілік етіп  салып,  үрпаққа жеткізу 

үшін апарылыпты дегенді окимыз  1*.

III

Будда Шакьямунидің дәстүрлі портреті белгілі дәрежеге 

дейін пропорциялар канонына,  ал ішінара Қасиетті жазба- 

лардан алынган  будца денесінің ерекше  белгілерін бейне- 

леуге негізделеді (39-сурет).

Тибетте пайдаланып жүрген пропорциялар диаграммасы 

отырган  адамның сүлбасын  корсетеді,  оныц  басынан  озге 

жерін қоршап түрган шаршы басын қошап түрган шаршы- 

ның үлкенірегі сияқты,  осы жолмен,  иықтан кіндікке дейін 

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: