ҚАЗІРГІ  ЗАМ АНҒЫ  Д Ү Н И Е  ДАҒДДРЫ СЫ

ҚАЗІРГІ  ЗАМ АНҒЫ  Д Ү Н И Е  ДАҒДДРЫ СЫ

Р.  Генон

1-тарау.  ТҮНЕК  ҒАСЫР

Индуизм доктринасы Манвантара аталатын адамзаттық 

цикл 4 кезеңге бөлінеді, сол кезендер бойында примордиал 

(ілкі) руханият барған сайын көмескілене береді деп үйретеді. 

Бүл кезеңдерді Батыстың ежелгі дәстүрлері Алтын,  Күміс, 

Қола  және Темір  ғасырлары деп  атаған.  Қазіргі  кезде  біз

4-ғасырда, Кали-юга немесе “Түнек ғасырдамыз”, оған қоса, 

индуизм іліміне сәйкес, біз ендігі 6 мың жыл және бірнеше 

жүзжылдық, яғни, былайша аталатын,  “классикалық тарих- 

қа” мағлүм заманалардан да ежелгіден бері осы ғасырдамыз. 

Бірте-бірте бүрын бүкіл адамзатқа үғынықты ақиқатгар бар- 

ған  сайын  күңгірт  тартып,  жеткізбестей  алыстай  түседі. 

Оларды  меңгергендердің саны уақыт өте  азая  береді және 

“адамзатгық емес” мәңгі бақилық даналык қазыналары еш­

кашан біржола жоғалмайтын болғанмен, олар өздерін адам­

зат назарынан тасалап, оларга жетуді қиындататын саңылау- 

сыз бүркенішпен қоршаған. Дәл осы себептен қай жерде де, 

әр түрде болса да,  бірден-бір мэселеге кезігеміз: әлденеден 

айырылыппыз, баска болмаса да, сырттай қабылдауға со­

лай — акиқи білімге үмтылушы қайта іздеп табуы тиіс әлдене. 

Сонымен катар,  индуизм дәстүрі заттарды озара байланыс - 

тырып түрған үздіксіздікке орай, бір мезгілде жаңа цикддің 

басы да болып шыгатын циклдің соңында күңгірт айқында- 

латынын, жасырын аян болатынын алга тартады.

Мынандай  сауал  туындайды:  неліктен  циклдік  даму 

томендеу багытында, жогаргьщан томенге карай жүреді? Бүл 

жагдайда циклдік доктрина казіргі оркениет түсінетін түрін- 

дегі ілгерілеу идеясын толық терістеу болып табьшады. Себебі 

сол, кез келген көрінімнің дамуы туындатушы Принциптен 

алшақтау жағына карай бірте-бірте үдей түсетін қозгалысты 

қажетгікпен дітгейді. Ең жогаргы нүктеден бастальш, көрінім 

қажеттікпен төменге  карай созылады,  оган коса,  физика- 

лык дене жагдайындагыдай, шегіне жетіп, догарылмайынша,

14

қозғалыс жылдамдығы үдайы артып отырады. Бүл корінімнің 

төмендеу процесін “ілгерілеуші материализация” деп атауға 

болар еді, өйткені Принциптің озі, оз кезегіңде, оның тікелей 

кәрінісі болып табылатын таза руханиятпен озара ара каты- 

насты келеді (біз руханиятты Принциптің синонимі ретінде 

емес, тек қана оның корінісі ретінде айқындаймыз, ойткені, 

Принцип оз мәнінде, барлық қарама-қарсылықтардан тыс 

болғандығынан,  қарама-қарсы категорияның болуы  мүм- 

кіндігін діттейтін категориялардың бір де біреуімен теңдес- 

тіріле алмайды). Бүған қоса, біздер ыңғайлы болуын коздеп, 

батыс тілінен алып отырган “рух” жэне “материя” терминдері 

біз үшін мейлінше шартгы күндылықка ие. Бүларды берілген 

контексте барабар түрғьща қоддану тек оларға қазіргі фило­

софияда берілген мондемелерден арыльш барып қана мүмкін 

болмақ. Бүл ретте соз “спиритуализм” әлде “материализм” 

турасында ма,  мүлде маңызды емес,  себебі бүл екі  форма, 

тек бірін-бірі озара толықтыра отырып, осы катыстық жөне 

тар ой орісі шеңберінен шыққысы келген әркім үшін мүлде 

тиімсіз әрі мәнсіз болып табылады.  Алайда,  біз бүл жерде 

таза метафизика саласына терендеуді ниет етпейміз, ал, сон- 

дықтан да,  басынан-ақ  сайма-сай түсінбеушіліктің алдын 

ала және мәнді Принциптерді бір сот те назардан тыс жібер- 

мей отырьш, әйтсе де, заттарды барьшша түсінікті әрі үғымға 

жеңіл ету үшін, берісі, ақиқаттан танушылыкқа және тиісті 

пропорцияны бүрмалаушылыққа әкеліп соқтырмастай дә- 

режеде дәл осы,  оншалық нақты емес терминдерді пайдала- 

нуга үйғардык.

Корінімнің дамуы туралы жоғарыда айтылғанның бар­

лыгы тек жалпы-жуық кана нақты деуге келер түсінік береді; 

неғүрлым мүқият қарастыруда ол тым жадағай әрі түрпайы 

болып  шығады,  себебі,  дамуды  қандай  да  бір  ауытқушы- 

лықтарсыз тік сызық түрінде корсетеді. Ақиқат шын мәнінде 

әлдеқайда  күрделірек.  Атап откеніміздей,  шынтуайтында, 

барлығында да екі қарама-қарсы тенденциялардың ізімен 

жүріп отыру қажет: бірі — томендеуші, екіншісі — жоғары- 

лаушы немесе, басқаша айтқанда, бірі — ортадан серпілуші, 

екіншісі -  ортаға үмтылушы.  Осы екі тенденцияның бірінің 

басымдығына корінімнің екі бірін-бірі озара толықтырушы 

фазалары байланысты болады: біріншісі -  Принциптен ажы- 

Рау,  екіншісі  — Принципке  оралу.  Бүл  екі  фазаны  жүрек 

соғысымен немесе тыныстаумен (дем алу және дем шығару)

15

салыстыруға  болады жэне де,  бүл  екі  стадия,  көбіне-көп, 

бірінен соң бірі келетін тізбекті түрде  қарастырылғанмен, 

оларға сәйкес көрінім тенденцияларын бір мезгілдік (яғни, 

тізбекті емес, қатар) жэне тек қана түрлі дәрежелі қарқын- 

мен  әрекет етуші тенденциялар  ретінде  қарастырған жөн. 

Кейде дүниенің дамуы циклдерінің бірі барысында төмен- 

деуші тенденцияның айқын басым көрінген сөтінде карама- 

қарсы жоғарылаушы тенденцияны орнықтыруға жэне, нак­

ты жағдайлар қаншалықты мүмкіндік бергеніне қарай, кей- 

бір,  мейлі, тіпті, салыстырмалы болсын, тепе-тендікті қал- 

пына  келтіруге  септігін  тигізетін  ерекше  араласушылық 

жүретіні  болады.  Бүл тепе-тендіктің  салыстырмалы түрде 

қалпына келуіне әкеледі,  нәтижесінде қүлдырау тоқтаты- 

луы немесе уақытша бейтараптандырылуы мүмкін1.

Біз  бүл  жерде  ең  жалпылама  түрде  келтіріп  отырған 

Дәстүр  мағлүматтары қазіргі заман  адамдары сондай  әуес 

“философия тарихының” бүкіл  нүсқаларынан гөрі, барын­

ша аукымды әрі терең түжырымдамаларға жуықтауға мүм- 

кіндік беретіні айқын. Алайда, қазіргі сөтте не осы циклдің 

(Манвантараның)  ең  бас  кезіне,  не,  тіпті,  Кали-юганың 

басына ден қойғымыз жоқ.  Бізді тікелей неғүрлым шектеулі 

сала,  дәлірек  айтқанда,  Кали-юганың  ең  соңғы  кезендері 

қызықтырады. Шынында да, ірі кезевдердің өрбірінің ішінде 

циклдің орасан коп косалкы бөлікгерін қүрайтын неғүрлым 

жекелеген стадияларын боліп корсетуге болады. Әрбір ста­

дия бүкіл циклдің әлдебір үйлес нүсқасындай болып келе- 

тіндігінен,  өзі  бір  бөлігі  болып  табылатын  үлкен  циклдің 

жалпы логикасын шағын көлемде жаңғыртып береді. Алай­

да, бүл ретте де, сол жалпы заңның жекелеген жагдайларда 

іске асуына көмектесетін механизмдерді сарқа талдап-тану 

бізді осы зерттеуден тыс шығандатып әкеткен болар еді.  Біз 

бүл кіріспе ескертпелерімізді тек  адамзат біршама жуырда 

жүріп  өткен  бірнеше  мейлінше  сындарлы дәуірлерді  еске 

салумен аяқтаймыз. Сөз, былайша аталатын, “тарихи”, ягни, 

әдеттегі,  “қарабайырланган” тарих зерттеулерінің өресі же- 

тер кезеңге тиесілі дәуірлер турасында  болып  отыр.  Және

1 

Бүл  индуизм  достүрінде  Вишну  қүдайымен  корінетін  “сақтау” 

қүдайы  функциясымен  байланысты;  бүдан  да  егжей-тегжейлі  ол  Ава­

тар  немесе  Қүдайы  Принциптің аян  болған дүниеге  “томендеуі  (түсуі)” 

доктринасында  корініс  тапкан.  Бірақ,  бүл  жерде  ол  доктринаға  нақты- 

рақ  токталуға  біздің  мүмкіндігіміз  жоқ.

16

бұл табиғи түрде бізді берілген  зерттеудің негізгі тақыры- 

бына алып келеді, өйткені,  бүл сындарлы дәуірлердің соң- 

гьісы  баска  емес,  “қазіргі  дүние”  деп  атау  қабылданған 

дәуірдің нақ өзі.

Қатаң  “тарихи”  (қарабайыр  түсінікте)  кезең  тарихқа 

шегіигенде кері  сонау Христиан дөуірінің басталуына дейінгі 

6-ғасырға дейін ғана созылатыны тосын көрінері бар, қүдды 

осы нүктеден ары зерттеудің әдеттегі әдістерінің көмегімен 

алынбас  өлдебір  тосқауыл  бардай  жэне  осы  фактіге,  неге 

екені, тиісінше көңіл бөлінбейтіндей-ақ.  Шынында да, дөл 

осы уақыттан жер-жерде нақты әрі барынша қатаң хроно­

логия жүргізіле бастайды да, оган дейінгі ілгерідегі дәуірлер 

үшін нақты мерзімі көбіне-көп еш нақтыланбастан қалады, 

ал,  әлдебір тарихи оқигалардың жорамал уақыты бірнеше 

жүзжыддыққа  дейін  түрленіп,  ауытқи  береді.  Бүл,  тіпті, 

мысалы, Мысыр сияқты, тарихы бізге өжептәуір жақсы мәлім 

елдерге де тән. Бүдан да таң қаларлыгы, тарихында мейлінше 

алыс дәуірлер туралы мәліметтері — күмәнга орын қалдыр- 

майтын асгрономиялық бақылаулардың көмегімен мерзімі 

көрсетілген шежірелері бар Қытай тәрізді дара һәм ерекше 

жагдайда  да  қазіргі  замангы  зерггеушілер  бүл  дәуірлерді 

“аңыздық”,  “мифтік” деп жіктеп, сонысымен, бейне, олар­

ды қандай да бір анық білім алуга келмейтін, сондықтан да, 

оларга қатысты, әуелі, шүбәсіз тарихи маглүматтарды пай- 

далануга болмас салалар ретіңде таниды. “Классикалық қадім 

заман”,  ягни,  “классикалық  коне  заман”  аталатын  кезең, 

шын мәнінде, тек оте салыстырмалы  көзқарас түргысынан 

“қадім заман”,  “коне заман” болып табылады жэне де,  Ин­

дуизм доктринасына сэйкес, бүкіл Манвантараның бар бол­

ганы  1/10  бөлігін  қүрап  созьиіатын  Кали-юганың  соңгы 

жартысьіна гана тиесілі болгандыктан, ол адамзаттың шы­

найы  “көне заманынан”  гөрі,  қазіргі заманга  негүрлым 

таяуырақ орналасқан.  Бір осьшың озі қазіргі замангы адам- 

дардың өздерінің білімдерінің кендігі мен толымдылыгына 

сенім-дәмесі қаншалық  нсгізсіз екенін түсінуге оте-моте 

айшықты айгақ болса керек.

Тарихшылар оздерінің білместігін тек “аңыздық”,  “миф- 

тік”,  сол  себептен де,  талдап-тануга лайықсыз  кезендерге 

ғана қатысты маглүматсыздете дсген^сілтсп, ақтадуғаты- 

рысары күмөнсіз. Алайда,  адүқгШ актадудаьшьіқ өз надан- 

дықтары мен белгілі бір загі^рды түсінущіліктің жоктығын

мойындағаннан  өзге  түк те  емес  — осының  бөрі тек Дәс- 

түрге  деген  толық  немқүрайдылықтың  есебінен  болады. 

Және  де,  біз  бүдан  әрі  көрсетіп  беретініміздей,  айрықша 

қазіргі  заманғы  дүниетаным,  шынында  да,  анти-дәстүрлі 

дүниетанымға толықтай барабар.

Христиан дәуірінің басына дейінгі 6-ғасырда әлдебір се- 

бептен барлык дерлік халықтар арасында елеулі өзгерістер 

болған. Алайда, бүл өзгерістердің сипаты  әлдебір елдердің 

ерекшелігіне қарай қүбылып отырған.  Кейбір жагдайларда 

өзгерістер дәстүрдің жаңа, өзгерген жағдайларға қатаң бүлжы- 

мас бағытгы арнада жүрген бейімделушілігі ретінде көрінген. 

Мәселен, Қытайда солай болған, онда әу баста біртүтас бүтінді 

таныткан доктрина өзара қатаң айырмашылықты екі бөлікке 

ажыраған: элитаға арналған, табигаты айрықша интеллек- 

туалды дәстүрлі ғылымдармен бірге таза метафизиканы гута- 

тын  даосизм  жөне  бөле-жармай  баршаға  қолайлы  өрі  іс- 

тәжірибелік, ал, өсіресе, әлеуметтік өмір саласын камтитын 

конфуцийшілдік. Парсыларда сол кезеңде Маздеизмнің озгер- 

ген  жағдайларға  бейімделуі  жүрді,  себебі,  дәл  осы  уақыт 

Зороастр2  дәуірінің мерзімі болып  көрсетіледі.  Үндістанда 

болса, бүл уақытта, Буддизмнің3  орлеуі немесе,  басқаша ай- 

тқанда,  рухани бедел атаулыны терістейтін жэне шынайы, 

создің түпкі мағынасындағы, анархияны, яғни, интеллекту- 

алды  да,  сол  сияқты,  әлеуметтік  те  салаларда  “бей- 

принциптікті” туындататын — Дөстүр рухына қарсы — коте-

2

  Зороастр есімі  кандай да бір жеке түлғаға қатысты  емес,  бірак,  нак­

ты,  бір  мезгілде  пайғамбарлык  жоне  легислатуралык,  функцияны  біл- 

діретіндігін  атап  откен  жон.  Әр  түрлі  доуірлерде  омір  сүрген  бірнеше

Зороастр  болған.  Бүл  функция,  моселен,  Үндістанда  Вьяса  жағдайында-

ғыдай,  үжымдык  болуы  да  эбден  мүмкін.  Ежелгі  Мысырда  Тоттың  не­

месе  Герместің  іс-орекеттері  немесе  мәтіндері  деп,  сондай-ак,  түтастай 

бүкіл  абыздар  кастасының  іс-кайраткерлігі  нотижелері түсінілетін  болған.

5

  Осы  кысқаша ескертпеге  қарап,  оңай  корінуі  мүмкін  болғанымен, 

Буддизм  мэселесі  оншалық  осал  моселе  емес.  Назар  аударарлык  бір 

кызығы,  индуистердің  оздері  іс  олардың  оздерінін  достүріне  катысты 

болганда,  ердайым  буддистерді  айыптайды.  Алайда,  Буддаға  катысты 

олар  оздерін  баскалай  үстайды  да,  кепшілігі,  тіпті,  оны,  9-шы  Аватара 

санап,  кие  түтады.  Буддизмнің  өзінде,  оның  бүгінде  омір  сүріп  отыр­

ган  түрінде,  Махаяна,  “Үлкен  Арба”  жоне  Хинаяна,  “Кіші  Арбаны” 

ажыратып карау кажет.  Түтастай алғанда,  Үндістандағы  Буддизм  Үндіс- 

таннан  тысқары  Буддизмнен  күрт  ерекшеленеді  деуге  болады.  Бүған 

коса,  Үндістаннын  озінде  Ашок  патшадан  кейін  ол  біртіндеп  жоғала 

бастап,  акыры  толыктай  дерлік  күрыды.

18

ріліс орын алды. Үндістанда қарастырылып отырған кезең- 

нен ілгері заманаға жататын сәулет ескерткіштері сақталма- 

ғандығы қызық жайт. Шығыстанушылар бұл жайтты бәрінің 

бастауын  өздері  маңызын  ерсілеу  үлғайтып  отырған  Буд- 

дизмнен  табатын  әдеттегі  тенденцияларыньщ  пайдасына 

түсіндіруге тырысуда. Әйткенмен, бүл жайтгың түсіндірілуі 

мейлінше оңай, оның мәнісі сол, барлық неғүрлым ертерекгегі 

қүрылыстар  ағаштан  салынған  болатын,  сондықтан да,  із 

қалдырмастан, табиги түрде жоғалып кеткен4.  Қүрылыс тәсі- 

лінің  бүлай  өзгеруі  бүкіл  халықтың  жалпы  тіршілік  жағ- 

дайларының өзгеруіне сөйкес келген.

Батыека  карай  жылжи  отырып,  біз  еврейлер  үшін дәл 

сол  кезең  Бабылстан  жаулауы  уақыгы  болғанын  кореміз. 

Мына бір жәйт те таң қаларлық: айналдырған жетпіс жыл- 

дык кезенде еврейлердің оз әліппесін үмытқандары сонша- 

лық, олардың кейінірек Киелі Жазбаны бүрынғы пайдалан- 

ғандарынан мүлде озгеше өріптермен қайта қалпына кел- 

тірулеріне тура келген. Осыған азды-коп үйлес мысалдарды 

көптеп  келтіруге  болар  еді.  Біз  тек дәл  сол  мезгіл  “аңыз- 

дық”,  “мифтік”  алгашқы  Патшалар  кезеңінен  соң  келген 

“Рүмның тарихи кезеңінің” баеталуы болғанын атап отеміз. 

Сондай-ақ, комескі де болса, сол уақытта кельт халықтары 

арасында толқулар басталғаны белгілі. Алайда, бүдан әрі бүл 

деректерге тоқталмай-ақ,  Грекияны қарастыруға кошелік. 

Онда  6-ғасыр,  былайша  аталатын,  “классикалық  орке- 

ниеттің”  бастау нүктесі болып  келді. Дәл соның  “тарихи” 

сипатын қазіргі заманғы тарихшылар мойындайды, ал оның 

қасында барлық ілгерідегі кезендер аз зертгелген болып қала 

берері сонша, археологиялық қазбалар, создің ең шынайы 

мағынасындағы,  оркениет  бүған дейін  едәуір  бүрын  омір 

сүргеніне еш күмән қалдырмаса да,  “аңыздық”,  “мифтік” 

болып саналады.  Біздің бүл әу бастағы  эллиндік өркениет 

интеллектуалды түрғыда кейінгісінен горі, әлдеқайда қыз- 

іылықты болған жэне де, осы екі оркениет арасындагы қаты- 

настар ортағасырлық жөне қазіргі замангы Еуропа арасын-

4 

Үндістанда  ғана  емсе,  Батыста да  мэн-жай осылай;  дол осы  себеп- 

тен  ежелгі  галл  қалаларынан  із  қалмаған,  олардьщ  тіршілікте  болган­

дыгы,  сойтсе  де,  еш  ш үбосіз,  ойткені,  коптеген  коне  дереккоздерімен 

Дәйектелген.  Бірак,  бүнда  да  казіргі  замангы  тарихшылар,  сақталган 

монументтердің  жоктыгына  сілтеп,  ежелгі  галлдарды  ормандарда  өмір 

с Үрген  жабайылар  етіп  көрсетуге  тырысады.

19

дағы қатынастарға үйлес деп жорамалдауымызға негіз  бар. 

Алайда, бірінші жағдайда ажыраушылық соңғы жағдайдағы- 

дай үзілді-кесідді болмағанын атап эту керек, себебі, эллиндік 

өркениетте дәстүрлік деңгейдің, әсіресе,  “мистерия” сала­

сында, бірлі-жарым бейімделуі болды. Мысал ретінде бастап- 

қыда ертеректегі орфийлік дәстүрдің жаңа түрде  қалпына 

келуінің көрінісі болған Пифагор дәстүрін атап өтуге бола­

ды.  Пифагор дәстүрінің  Гипербореялық Аполлонға дель- 

фийліктабынушылықпен байланысы, оның адамзатгьщ мей- 

лінше  коне дәстүрлерінің біріне қатысты  үздіксіз өрі шы­

найы сабақтастығын айғақтаса керек.  Бірақ,  екінші жагы­

нан,  кейінгі эллиндік оркениетте кейбір элементтер пайда 

болды — өткенде оган үқсас ештеңе болмаған, — дәл солар 

ақырында  күллі  батыс  өлеміне  теріс  ықпал  еткен  еді.  Біз 

бір  кезде  “философия”  деп  аталган  жэне  сол  атауды  күні 

бүгінге дейін сақтап қалған ерекше ой-машық формасы ту- 

расында айтып отырмыз. Бүл такырып бізге егжей-тегжейлі 

тоқталу үшін жеткілікті маңызды болып танылады.

“Философия” терминінің озі, әсіресе, оны алғаш дэл сол 

Пифагор қолданғаны рас болса, эте-мэте онды әрі занды- 

лық болган мағынада (еш күмәнсіз, әуелгіде бүл создің ма- 

гынасы сондай болған) түсіндіріледі.  Этимологиясында ол, 

басқа емес, нақ “даналыққа қүштарлық” дегенді білдіреді. 

Бүл, ең әуелі, даналыққа жетуге деген әлдебір эдепкі бейімді 

және,  бүдан  кеңірек магынада,  осы  бейім тудырып,  білім 

меңгеруге жеткізетін ізденісті дітгесе керек. Осьшайша,  “фи­

лософия”  кіріспе  һәм даярлық  кезеңі,  даналық  бағытын- 

дагы қозғалыс қана немесе, басқаша айтқанда, сол даналық- 

тың томенгі  кэрінімдеріне  сэйкес  саты болып табылады5. 

Кейінгіде бүл үғымның бүрмаланганы сол, аралық саты оз 

ішіндегі мақсат деп қабылданып, даналықтың озін “фило- 

софиямен” (“даналыққа қүиггарлықпен”)  алмастыруга де­

ген үмтылыс пайда болды, ал бүл осы айтқан даналықтың 

шынайы табигаты үмыт болуын я оны елемеушілікті діттеді. 

Дэл осьшайша,  ақиқи,  дәстүрлі,  рационалдықтан жогары 

түрган  жэне  “адами  емес”  даналықтың  орнын  басқан 

“қарабайырланган философия”, ягни, таза адами жэне сон-

5 

“Философия”  мен  даналық  арасында  даос  дөстүріндегі  “дарынды 

адам”  мен  “трансцендентті  адам”  немесе  “шынайы  адам”  арасындагы- 

дай  ара  катынас  болады.

20

дыктан да бөле-жара рационалды рет-жосықты жасанды, 

жалған даналық атауға болатын нэрсе пайда болды. Алай­

да, осы ақиқи даналықтан қадім дәуірде әлдене әлі де кал­

ган болатын.  Бұл,  ең алдымен,  өз мәнінде инициациялык 

сипаты күмөнсіз мистерияның болуымен расталады.  Оның 

үстіне,  философтардың өздерінің ілімдерінің қайсыбірде 

“экзотериялық” және “эзотериялық” қорлары болған. “Фи- 

лософияның”  эзотериялық  жағы  неғүрлым  жоғары  ой- 

пікірге өту мүмкіндігін ашық қалдырып отырды,  бүл бір- 

неше жүзжылдықтан кейін Александриялық гностиктердің 

ілімдерінде  (бөлкім, толық түрде болмаса да), өсіресе,  ай- 

қын болған еді.  “Қарабайырланған философия” түпкілікті 

қалыптасып кетуі үшін, эзотериялық жағын толық лақты- 

рып тастап, экзотериялық жағын ғана қалдыру қажет бол­

ды.  Алғаш  ежелгі  грек  ақыл-ойында  корінім  тапқан тен- 

денциялар дэл осындай нәтижеге алып келді.  Кейінірек ол 

тенденцияларға өздерінің соңғы шектеріне жету жазған еді. 

Алайда,  “рационализм”, яғни, рационалдылықтан жоғары 

деңгейге жататынның бәрін жай ғана назардан тыс қалды- 

рып  қоймай,  баса  терістейтін  айрықша  қазіргі  замангы 

дүниетаным пайда болмас бүрын, рационалды ақыл-ойға 

берілген  шамадан тыс  мөн-маңыз  одан  сайын  артуы тиіс 

еді. Әйтсе де, оқигалардың алдын орамайық, себебі, біз әлі 

бүл мөселелерге қайта оралып,  олардың дамуын берілген 

кітаптың өзге тарауларында қадағалаймыз.

Бүл  айтылғандардың  біз  талдап  отырган  мәселенің 

түсінілуі  үшін  аса  маңызды  бір  түсы  бар,  дөлірек айтсақ: 

Қазіргі  заманғы  дүние  бастауларын  “классикалық”  қадім 

заманнан іздеген ләзім екендігі. Сондықтан қазіргі заманғы 

дүние өзінің грек-латьш оркениетінен шыққандығынан және 

соган қатысты сабақтастықтан дәмелерінде онша да қате- 

леспесе керек. Сонымен бірге, бүл байланыс мейлінше жа­

нама  болып  табылатынын  атап  откен  жөн,  -   көшірменің 

түпнүсқамен  үқсастығы  тым  аз,  өйткені,  тіпті,  классика- 

лык қадім заманда да қазіргі замангы дүниеде үйлес нүсқа- 

сынын табу мүмкін емес интеллектуалды жэне рухани жо- 

сықты коптеген нэрселер сақталатын. Бүл екі өркениет, сон- 

Дықтан да, шынайы білімнің күңгірттенуінің екі түрлі дөре- 

жесінің көрінісі болып табылады. Теория жүзінде қадім за­

мангы  оркениеттің  қүлдырауы  біртіндеп  жөне  үздіксіз

21

бүгінгіге  үйлес  жағдайга  алып келуі тиіс  болды деп түюге 

болады.  Бірақ,  іс жүзінде  бүлай болмады,  өйткені,  белгілі 

бір сәтте Батыстың тарихында басқа сындарлы кезең туып, 

өтеуі ретінде, біз жоғарьща атап откен, жекелеген бейімделу 

формаларының бірін өзімен ала келді.

Бүл, бір жағынан, еврейлерді ыдырату процесімен, екінші 

жагынан, грек-латын өркениетінің соңгы кезеңімен сөйкес 

келген Христиандыктың өрлеуі жэне таралу дәуірі еді.  Біз 

тек,  маңыздылыгына қарамастан,  ол оқигаларды сыдырта 

еске салып өтеміз, өйткені, олар баскалардан гөрі, неғүрлым 

кеңінен белгілі және,  өйткені, олардың синхрондылығын, 

тіпті, ең шалағай тарихшылар да атап өткен-ді. Жиі “клас- 

сикалық”  дүниенің күлдырауы дәуірі мен қазіргі дөуірдің 

үқсастыгы түрлі зерттеушілердің назарьш аударьш келді, енді 

салыстыруда тым алысқа кетпей, шынында да, бүның гажап 

үқсастық екенін мойындаған жөн.

Таза “қарабайырланган” философия барған сайын кең 

тарала берді: оның интеллектуалды азушылыгьшың терендігін 

корсету үшін, бір жагынан, скептицизмді, екінші жагынан, 

стоиктік және эпикурлық морализмді еске алса, өбден жет- 

кілікті.  Сонымен  бірге,  түсінікті  болудан  қалган  ежелгі 

сакральді доктриналар дәл сол себептен ең қарапайым “пүтқа 

табынушылық”  деңгейіне дейін  кері  кеткен,  ягни,  ашық- 

тан-ашық  “жоққа  нанушылықтарға”,  өзінің  терең  мәнін 

жоғалтқан, таза сырт көрінімдердей оз бетінше өмір сүретін 

нәрселерге айналган еді.  Бүл қүлдыраушылықка карсы жа­

уап  эрекеттер  де  болган:  эллинизмнің  өзі  сол  өзі  жанаса 

алган шығыс доктриналарынан қымқырган элементтердің 

комегімен  жаңа  күш  табуға  тырысты.  Бірақ,  бүл  тәсілдер 

ендігі әсерлі-әрекетті емес еді: грек-латын өркениеті аяқта- 

луы  тиіс  болатын,  сөйтіп,  жағдайды  озге,  грек-латын  дү- 

ниесіне қатысты сыртқы төсілдердің комегімен және мүлде 

ерекше формада “түзету” жазған еді. Бүл трансформацияны 

Христиандық  жүзеге  асырды.  Бүл  ретте  біздің  заман  мен 

сол  дәуір  арасындағы  күмөнсіз  әрі  ең  түрлі  аспектілерде 

корінетін үқсастық, бәрінен бүрын, қазіргі замангы дүние- 

де бей-берекет, хаосты “мессианизмнің” таралуына жауап­

ты факторлардың бірі болып табылады.

Ескі  төртіптің  қирауын  аяқтауға  әбден-ак  жеткілікті 

мөжусилердің  басқыншылыгы  мазасыз  кезеңінен  соң,

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: