М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

қатысы барлығынан емес, керісінше, оның Қүдай еместігінен 

екендігін корсете келіп, адцын ала белгіленген жазмыш проб- 

лемасын  қозғағанбыз;  алдын  ала  белгіленген  жазмышты 

теріске шығару дегенбіз, — біз, —  Қүдай болашақ окиғаларды 

алдын  ала  білмейді,  демек,  Оны  бәрін  біледі  деп  санауға 

болмайды дегенмен бірдей; бүлай түжырым жасау — сандырақ, 

оның ең осал дегендегі дөлелі мынау: уақыт — бар болғаны 

болмыстық үзындықтың бір көрінісі ғана және оның эле- 

менттерінің эмпирикалық реттілігі таза алдамшы түрде ғана.

Алдын ала белгіленген жазмыш туралы мәселе Тәңірдің 

шексіз Қүдіреті туралы мәселемен тығыз байланысты: егер 

Қүдай қүдіретті болса, Ол неге тірі жандардың азабын тоқ- 

тата  алмайды?  Оның  қолынан  бүл  келеді,  бірақ  ол  мүны 

істегісі келмейді деп жорамал жасауга болмайды гой.  Бүның 

жауабын былай беруге керек: айкындауга толық мүмкіндік 

беретін оның Қүдіреттілігі де,  Болмыс сияқты салыстырма- 

лылык аймагьша жататьш нэрсе, бірақ сойте түра, ол алгашкы 

бастаулар әлемінен тыс калмайды. Қысқартьш айтканда, бүл 

қасиет түлгадан жогары Жаратқан иеге, ягни абсолютті жэне 

айтылмаган  Нэтке емес, түлга түргысындагы Жаратқанга, 

онтологиялық,  жаратушы және өзін өзі жараткан тіршілік 

иелері үшін айқын білдіруші Үстанымга  (Принцйпке) тән. 

Қүдіреттілік те, қатынас пен қимылдың кез келген белгілері 

сиякты, озі эсер ететін дүниеде омір сүру мәнісі бар нәрсе: 

ол Болмыска тәуелді жэне одан тыс жерде бой корсете ал­

майды;  “жаратушы”  жэне  “жаратқан”  Алла  өзі  жаратқан 

нәрсеге қатысты Қүдіретке ие, бірақ осы жарату мен оның 

ішкі зандылықтарын Оның тэңіри табигасында белгілейтін 

нәрселерге мүның қатысы жоқ;  Ол дүние  мен зүлымдық- 

тың  метафизикалық  қажеттілігін  қүрайтын  нэрсеге  билік 

жүргізбейді; Ол зүлымдықтың кейбір көріністерін жоя ала­

ды,  ал  зүлымдықтың  өзін  жоймайды.  Өйткені,  “дүние” 

дегеніміз “салыстырмалылыкпен”,  “дифференциациямен”, 

“зүлымдықтың бар болуымен”  шендес нөрсе,  сол себепті, 

Қүдай еместіктен де ол кемел емес болуга тиіс — олай бол­

маган күнде ол Қүдаймен бірігіп кетіп, өмір сүруден мүлде 

қалар еді.

Адамның қасіреті оның көпмәнділікке жетуге үмтылыгі 

түрып, сол жолда болатын азапқа бой үсынгысы келмейтін- 

дігінде, ол абсолюттік пен шексіздік дәмі шыгатын салыс- 

тырмалылыққа қүштар, бірақ соның шөңгесі мен тікенінен

336

қашады,  ол  шекті  емес,  кеңістікті  армандайды,  мүның 

бірінсіз екіншісі болмасын ойламайды, ал өлшенетін дүние 

түрғысынан қарағанда таза кеңістіктің болуын елестету де 

мүмкін емес.

Мәселені озгеше қойып, дәлірек айтуға тырысып корелік: 

тәңіри Нәт — Асқақ Болмыс — өзінің түтастығы мен шексіз- 

дігінің аясына салыстырмалылық принципін де сыйғызады; 

Болмыстың өзі осы салыстырмалылықтың көрініс беруі бо­

лып табылады,  ал өзгесі осыдан бастау алады;  Болмыстың 

атқаратын қызметі Асқақ Болмыстың шексіздігін "болмау” 

мен “алдамшылық” бағытына қарай тарқатып, оны онтоло- 

гиялық жөне  нәтгік  мүмкіндіктерге  айналдыру болып та­

былады.  Болмыс бірінші салыстырмалылық болғандықтан, 

салыстырмалылыкты жоя алмайды, олай ету мүмкін болса, 

ол  өзін,  яғни  күллі  жаратылысты  жойған  болар  еді.  Біз 

зүлымдык деп атап жүрген нәрсе, сайып келгенде, шектеудің, 

яғни салыстырмалылықтың үшқары бой көрсетуі ғана;  Қү- 

діреті күшті Алла салыстырмалылықты  2+2=4 формуласы 

сияқты оп-оңай жоққа шығара алар еді, себебі салыстырма- 

лылық та,  ақиқат сияқты,  оның Өз Табиғасынан шыққан 

нәрсе:  бүдан  шығатын  түжырым  —  Қүдай  Қүдай  болмай 

қала  алмайды.  Салыстырмалылық  — Абсолют  әуелі  өзіне 

қатысты, содан соң өзінің сансыз істеріне катысты өзін өзі 

нығайтуға мүмкіндік беретін “көлеңке” немесе “сүлба”.

Дөл осы  ілімнің барлығы  Қүранның мынадай аятында 

айтылады:  “Ол  кез  келген  нәрсеге  билігін  жүргізеді” 

(ва - 

Хуа ала кулли шай ин кадир),

 сопылар тілімен сөйлесек, Қүдай 

Қүдіретті,  яғни  жаратушы  ретінде  өзінің  “атрибуттары” 

аясында 

(сифат)

 қарастырылады, ал олар өз бетімен “Нәтгі” 

басқара алмайды; осылайша, Оның күдіреті 

(кадр)

 “көрінген 

затқа”, яғни күллі бар нәрсенің жиынтығына толық жетеді. 

Егер біз Қүдіретті тәңір қүдіретгі, жаратушы, мейірімді, әділ 

болмай қала алмайды,  Ол озінің жарату процесі барысында 

өз атрибуттарын мейлінше кеңінен пайдаланбай жарата ал­

майды десек, бізге Қүдай дүниені “мейлінше еркін” жарат­

ты жэне одан “еркін” бой корсете алады деп дау айтушылар 

табылар, алайда, бүлай деу — тәңіри кемелдіктің негізгі бел- 

гісін белгілі бір фактілер мен олардың мазмүнына қатысты 

еркіндікпен араластырып жіберу,  қажеттіліктің кемелдігін 

Абсолюттің бейнесін мәжбүрлеудің кемел еместігімен,  са- 

лыстырмалылықтың салдарымен шатастырып алу болар еді.

337

Қүдай  “мейлінше  еркін”  жарата  алады  дегенде  біз  Оның 

ешқандай мәжбүрлікті сезбейтінін, себебі Одан тыс ештеңе 

жоқтығын айтамыз; жаратудың немесе өзін білдірудің (көр- 

сетудің) метафизикалық себебі Оның өз бойында және бүл 

Оның  озімен  озі  болуына,  демек,  еркін  болуына  кедергі 

келтіре алмайды.  Осы себептің Қүдайға төн екенін теріске 

шыгару мүмкін емес, әйтпесе, еркіндік көңіл қалауы сияқты 

бірдеңе  болып  шығар  еді  — ал  кейбір  теологтар  өздерінің 

сентименталдық  және  антиметафизикалық  антропомор- 

физмінің  қисындық  салдарын  ойлап жатпастан,  дэл осы­

лайша  ой  өрбітіп  жүр.  “Қүдіреттілік”  сияқты,  Қүдайдың 

“Еркіндігі” де тек салыстырмалылық түрғысынан алғанда 

ғана  мағынаға  ие  болады;  осы  терминдердің  бір  де  біреуі 

асқак Нәтке қолдануга лайық еместігін баса айтқымыз келеді, 

алайда,  бүдан  өз  атрибуттарында  кристалданатын  Қүдай- 

дың ішкі  кемелдігі салыстырмалылық  аясынан тыс жерде 

таусылып қалады деген пікір тумайды; мүның бөрі керісінше: 

осы  кемел  қасиеттер  тек  кана Абсолюттінің жөне  Сөзбен 

жеткізуге болмайтынның оз аясында ғана шексіз кемелдікке 

ие болады23.

*  *  *

Жаратушының  жазалауы  туралы  мәселе  кобіне  Қүді- 

реттілік, Данышпандық пен Қүдайлық Мейірім туралы мэ­

селеге тәуелді дэрежеде қарастырылады да, мынадай сауал 

туындайды:  дана  һәм  ізгі  Қүдайға біздің күнәларымызды, 

яғни  біздің  кемел  еместігіміздің  көріністерін  санап  отыру 

неге қажет болуға тиіс? Сүрақты дэл осылай қою — пробле- 

маның бар екенін үмыту және, бір жагынан, тәңірдің Әділ 

сотын таза пенделік, психологиялық шарттылықпен багам- 

дау,  ал  екінші  жагынан  —  адами,  пенделік  шектеулілікгі 

Ғарыш  олшеміне  айналдыру болып  шыгады.  Ең  алдымен 

“тәңір жазасы” деген терминнің өзі бар болганы себеп-сал- 

дарлык  байланыстардың  белгілі  аспектісін  гана  білдіреді; 

мәселен, осы байланыстардың заттар қисынына орай нәрсе 

екені,  курайдың түқымынан қызгалдақ осіп шықпайтыны 

үшін табигатты үсақшыл, кекшіл деп кінәлауга болмайты- 

ны ешкімнің ойына да келмейді, сол сияқты таразы табагы- 

на  қойылган  кірдің тасы  оны  неге  көтермейді,  керісінше, 

неге басады деуге де болмайды. О дүниеде ісіңе қарай бері-

338

летін жазаның өте орындылығын біз адамның кемел емес- 

тігін еске түсірген сәтге-ак, мойындаймыз; кез келген қимыл- 

дан соң оган қарсы қимыл пайда болады24/.  Тірлік иесінің 

тіршілік етуі Жаратушының бар екенінің дәлелі болатыны 

сияқты,  жосықсыздык  пен  ауытқушылықтың  барлық 

көріністері кері, позитивті немесе негативті реакция туды- 

рады, соның арқасында тепе-тендік қалпына қайта келеді.

Адам  “қайырымды”-мыс,  ол өзіне  “маза беруді” талап 

етуге қүқылы-мыс, оган үялу,  эсхатологиялық үрей деген- 

дердің еш қатысы жоқ деп пайымдау -  біздің адам дегенді 

үғынуымыздың  барлық  түрлері  алдын  ала  қате  екеніне 

көзжүмбайлықпен  қараудың  көрінісі.  Біздің  өзіміздің  ту 

сыртымызда не болып жатқанын коре алмайтынымыз неме­

се ертең басымызға қандай күн туатынын біле алмайтыны­

мыз  сияқты  қарапайым  фактінің  өзі  біздің  бар  болганы 

өзімізді “тудырған” “түтастың, “бүтіннің” әлдебір “бөлшегі” 

болғаңдықтан да түкке түрмайтынымызды және сөйте түрып, 

өзіміз  оз тәнімізге  сәйкес  еместігімізді,  озімізді  қоршаган 

дүниенікі еместігімізді дәлелдей алады.  Біз — осы тән мен 

осы  әлемнен  өзге  ештеңе  де  емеспіз.  Одан  да  ашығырақ 

айталық:  егер  адамдар  мыңжылдықтар  бойы  берілер жаза 

туралы таза символдық түсініктерге мәз болып  келсе,  бүл 

олардың ақымақтыгынан болган нәрсе емес — бүл жагдайда 

оны растайтын ештеңе жоқ; мүның себебі — олардың жара- 

сым  мен  берекесіздікті  сезінуді  түгел  жогалта  қоймаган- 

дыгы,  өлі де болса,  озінің жан дүниесіндегі және  әлемдегі 

шынайы қүндылықтарды сезінудің туа біткен қасиетін сақ- 

тай  білгендігі.  Олар  оздерінің  нәтінің түйсікшілдігі  арқа- 

сында  белгілі  бір  дэрежеде  “эксперименттік”  түрде  тәңір 

зандарына  да,  оздерінің  кемел  еместігіне  де  коз  жеткізе 

білген: символдық бейнелер олардьщ есіне оздері табиги түрде 

коре білген нәрселерді салып отырган.  Рухани азгындаган 

адам, керісінше, озінің о бастагы үлылыгы мен соган байла­

нысты туындайтын қатерді үмытқан; оз тіршілігінің озекті 

мәнісіне  үңілгісі  келмеген  ол  озін  коршаган  орта  да  осы 

ақиқатқа коз жеткізіп,  коңіл сендіреріне комектесе алмай­

ды деп есептейді, ал заттардың табигасында еш мән-магына 

жоқ деп ойлаудан асқан ақымақтық жоқ, ол шынымен со­

лай болса, біз мүндай болжамды да жасай алмас едік. Адам 

есті және еркін деп  есептеледі;  іс жүзінде бүл оның үнемі 

еркіндікті  талап  етуімен,  озгенің  еркіне  тэуелді  болмауга

339

үмтылуымен жөне барлық нөрсе туралы өзі отырған мүнара 

түрғысынан  ғана  пайымдау  үшін  қажетті  ақыл-есті  тым 

жоғары коюымен шектеледі.  Осылай ете отырып біз Абсо­

лют алдындағы біздің тағдырымыз озіміздің ақиқи табига- 

мыз арқылы анықталатынын, қалыпты деңгейге жеткізілген 

шарттылықтармен  олшенбейтінін  мүлде  үмытамыз;  біз 

озіміздің тәңірге үқсастығымыздан күтылып, бірақ соның 

артықшылығын бойымызда сақтап қалғымыз келіп қанша 

тыраштанғанымызбен, біз сол тәңірге үқсастық оз мойны- 

мызға  артатын  жауапкершіліктерден  қүтыла  алмаймыз. 

Біздің замандастарымызға психикасының күллі ерекшеліктері 

озімізге  мазасыздықтың,  осалдық  пен  “кембағалдықтың” 

белгілері болып корінетін дәстүрлі бітімдегі адамдарға мен- 

сінбей қарау оңай.  Қазіргі адамның жалған кемелдігі оның 

оз басына қашан кірпіш қүлап кетерін ойсыз күтетіндігінде 

ғана; озіне үнамайтындардың корініп түрған кембағалдығы 

оларға мүндай киыншылыкка үшырамауға мүмкіндік береді. 

Жоғарыда айтылғандарды түтас оркениеттерге катысты да 

айтуға болады: достүрлі оркениеттерге кемшіліктер төн, олар­

ды  сол  оркениеттердің  о  дүние  шындықтарына  негіздел- 

гендігін есте үстаганда ғана үғуға болады, демек, олар жердегі 

омір қүбылыстарына әлдебір немқүрайльшықпен қарайды; 

ал  осы  заманғы  орнығып  қалған  оркениетке  келсек,  оған 

баға берерде оның о дүниедегі руханиятты теріске шығару 

жене жердегі, дүнияуи заттарды nip түту арқылы туындага- 

нын есте үстау керек.

Бүгіндері “Қүдай бар ма, жоқ па — маган берібір.  Егер ол 

бар болса, және де, бізге сендіре айтып жүргендей екені рас 

болса, Ол менің күнесіз екенімді және ешкандай жазаға лайык 

емес екенімді мойындайды” дегенге үқсас толғамдарды жиі 

естуге  болады.  Мүндай  адамдар  Қүдайдың бар  екеніне тек 

Ол  оздерінің  Ол туралы түсінігіне  сай  келіп,  олар  оздеріне 

таңып жүрген қүндылықты  мойындаган күнде  ғана  сенуге 

әзір болганы гой.  Бүлай ойлау — бір жагьшан, Абсолют бізді 

қандай олшемдермен багалайтынын білу біздің талайымызга 

жазылмаганын, ал екінші жагынан, о дүниедегі “тозақ оТы”, 

сайып  келгенде,  озіміздің күнәһарлыгымызды  ой  елегінен 

откізетінін  оз  ақыл-есіміз,  ягни  шьшайылық  кейпін  киген 

имманентті  ақиқат  екенін  үга  алмау деген  соз.  Өлген  соң 

адам нагыз  ақиқатпен толық бетпе-бет кездеседі,  ал содан 

соң осы ақиқаттың күрамдас болігі болып табылатын Оның

340

нәті адамға аян болады. Адам, демек, өзіне өзі үкім шығарар 

сотка айналады да, ал оны, Қүранда айтылғандай, өз мүшелері 

айыптайды; саналы түрде істелген күнәлар жалынның тіліне 

айналады;  адамның  алдамшы және  меңіреу табигасы,  бос 

қуыстай өзіне деген сенімділігі Несстің қүрым киізіне ай­

налады. Бірак адам өзінің күнәлары үшін ғана отқа түспейді, 

ол өзінің Қүдайға үқсастығы үшін де отқа қақталады. Өйт- 

кені,  қүлдырауды әдетке,  ал білместікті жазадан тыс қалу- 

дың  кепіліне  айналдыруға  болмайды;  Қүран  осы  екі  тен- 

денцияны да аяусыз жазғырады, акырзаман азаптарына “кай- 

шы келетіндердің” озімшіл пікірін күпірлік деп көрсетеді25.

Қысқасы, күнәнің күллі проблемасы себеп пен салдар- 

дың арақатынасына келіп саяды. Адам табиғатынан мүлде 

мейірімді  емес,  оган  коне  тарих та,  қазіргі тарих та дәлел 

бола алады, алайда, онда жануарлардьщ бейкүнәлігі жоқ, ол 

өзінің  кемел  еместігін  мойындайды,  себебі,  ақыл-есі  бар, 

демек, өзінін ici үшін жауап беруге тиіс. Моралистер терми- 

нологиясында адамның күносі жэне тәңірдің жазасы делініп 

жүрген нэрсе, шындыгында, бар болганы адами берекесіздік 

пен иманентті тепе-тендіктің соқтыгысуы гана.

Ғасырлар бойы адамның бойьшда “қүдайдан қорқудың” 

болуын  сақтап және  оның ізгілігін  күшейтіп  келген тозақ 

“мәңгілік” деген ойдың қазіргі әсері керісінше, бүл о дүние 

туралы ілімнің өзін жоққа шыгарлық дәрежеге жетгі; біздің 

қайшылықтар мен қақтыгыстарға толы жөне бүкіл нәтімен 

таза метафизикага жаулықпен қарайтын заманымызда тек 

эзотеризм гана адамга, ең болмаса, эзотерика туралы жалпы 

түсінік беріп,  оньщ себеп-салдарлық байланыстар туралы 

сауалдарына жауап бере алады. Біздің замандастарымыз оте 

нашар түсінетін қүдайдың жазасы проблемасы, жалпы ал­

ганда,  екі  сауалға  келіп  тіреледі:  еркін  жэне  оз  ici  үшін 

жауапкершілік өрқалай білетін адам, коз алдарлык дэреже­

де болса да, Абсолютке карсы түра ала ма?  Бүл сауалга бас 

изей  жауап  беруге  болады,  себебі,  жеке  тіршілік  иесі  кез 

келген  гарыштық  қасиетке  ие  болуы  мүмкін,  демек,  адам 

“мүмкін емес мүмкіндіктер”26 жагдайьшда бола алады. Екінші 

сауал мынадай:  мәселен,  тозаққа  қатысты  экзотерикалық 

ақиқаттың дау-талассыз болуы мүмкін бе?  Эрине,  мүмкін 

емес, ойткені ол ақиқаттың белгілі бір ахлақтық мүдделері, 

психологиялық принциптері болуга тиіс.  Кейбір діни ілім- 

дерде компенсаторлық (есесін толықтыратын дәлдіктердің

341

болмауының себебі осыдан, мүндай перспективаға негізделген 

эсхатологиялық доктриналарды “антиметафизикалық” деп 

атауға,  әрине, болмайды; олар бар болғаны  “аметафизика- 

лы”  және  “антропоорталықшыл”  ғана27,  олардьщ аясында 

кейбір ақиқатгар “ахлаққа карсы” немесе, кем дегенде, “өбес” 

болып көрінеді.  Соның  кесірінен  олар тозақы жағдайдың 

аз-кем жағымды аспектілерін де, жұмақтық жағдайдың аз- 

кем жағымсыз аспектілерін де ажыратып бере алмайды.  Біз 

бүл арқылы Қүдайдың мейірімі мен Оның қаһары бір-бірін 

тең үстап түрады дегелі отырған жоқпыз — Мейірім Қаһар- 

дан бүрын түрған нэрсе28 -  алайда,  “Жүмақ-тозақ” арақа- 

тынасы метафизикалық кажеттілікке сәйкес келеді,  бүлар 

қиыршығыстық дәстүрде “инь-ян” фигурасымен айшыкта- 

лады,  оның  кара  бөлігінде  ақ  нүкте,  ал  ак  бөлігінде  қара 

нүкте бар. Демек, тозақ отында шегілетін азаптың әлдебір 

қайтарылар есесі болуы мүмкін болса, бар нөрсенің ешқай- 

сысы абсолютгі емес, ал Мейірімде шекжоқ29—  онда Жүмақ- 

та да  азап болады-ау деу,  өрине,  миға симайды,  сол есесін 

толтыру принципінің әсеріне куә боларлық әлдебір колеңке 

болуы мүмкін; Жүмақ -  Қүдай емес жөне барлык бар нәрсе 

бір тізбекте деуге  болар  еді.  Осы  есесін қайтару принципі 

таза  эзотериялық  үғым  ғана және  бірдеңеге  үзілді-кесілді 

баға беруге бейім батыс эзотеризмінің оны догма дәрежесіне 

дейін котеруі қате. Ал Шығыстың жоні болек, мүндағы со- 

пыларда осы тақырыпқа байланысты оте нозік ой толғамда- 

ры бар.  Мәселен, ибн Араби, оның ізімен озгелер де, тозақ- 

та болудың жагымды аспектілері де бар деп есептейді; егер, 

бір жагынан, күнәкар Асқақ Рахаттан ажыраганы үшін азап 

шексе және,  Ибн Сина айтпақшы, пенделік нәпсісі сол күйі 

сақталып, жердегі тонінен ажыратылса, екінші жагынан, ол 

Қүдайды есте түту арқылы жүбанады,  өйткені,Джалал ад- 

Дин Руми айтқандай,  “Алланы еске алганнан тәтті ештеңе 

жоқ”30.  Бүл  жерде  “тозақ түргындары”  оздерінің  қабілеті 

жететін  асқак  білімге  мойын  бүрса,  кешірім  алуы  мүмкін 

болатынын, тіпті, тозақта жатып та олар қүткарылудан үмітгі 

болатынын еске сала кеткен жон. Алайда, мынаны ерекше 

айтып кеткен жон: Апокалипсисте айтылатын  “екінші рет 

олу” де,  Қүранда күнәкарларга қатысты айтылатын ескер- 

тулер де (“егер Алла озге жолды қалап түрмаса” — “илла ма 

шаа Ллаһ”)31 мәңгілік тозақ түжырымдамасы мен индо-буд- 

дистік озгеге айналу ілімдерінің тогысар түсы болып табы-

342

лады; өзгеше аитқанда, тозақ, саиып келгенде, индивидуал- 

дық,  бірақ адами циклдерге өтумен,  яғни өзге өлемге өту- 

іЦен бірдей32. Адамның жағдайы — сол “орталық” тәртіптің 

кез келген жағдайы — бейнебір от шеңберге қамаулы күй, 

одан шығудың екі жолы бар: не “пішіндер ағынынан” көкке, 

<,үдайға қарай жүлқынып шыгу немесе адамзатгы тәрк етіп, 

төменгі жолды”  — өзінің жердегі өмірінің тәңіри мөнісін

І

уйсіне алмағандарды тазартатын от арқылы кету.  Егер, буд- 

истер айтқандай,  “адамның күйін түсіну оте ауыр” болса, 

одан шығу да ғарыштағы адам орнының басты екендігі мен 

оның тәңір іспеттес екендігі себебінен тіпті Қиямет. Адам­

дар отқа кіреді, өйткені, олар тәңірлер, ал отган шығатьшы — 

ілар бар болғаны жәндіктер ғана;  егер  күнә жасай алатын 

юлса,  Қүдай  ғана  тозақта  мөңгі  қала  берер  еді.  Тағы  бір 

іәрсе: адамның күйі тәңіри Күнге жақындастырылған, тек 

Ьсы  “жақын”  деген  создің  озі  бүл  жерде  орынды  болар- 

болмасы белгісіз;  күннің күйдіруін осы беделді жағдайдың 

өтсуі деп есептеуге болады: жоғарылаған сайын ол аяусыз 

күйдіреді. Тозақта шеккен азабыньщ ауырлығына қарай адам- 

Ның үлылығын бағалауға болар, алайда оның алдамшы бей- 

күнөлілігінен о дүниеде берілетін жаза әділетсіз деген қоры- 

тынды шыгаруға болмайды.

Жағдайды таңбалауға арналған “мәңгілік” созін қолдану — 

{эл інжілдік терминологияда “үзақтық”33 созіне сәйкес ке- 

(деді — белгілі бір дорежеде оз-озін ақтайды, себебі,  “үзақ- 

тық” мәңгіліктің айнадагы кескініндей: түтас шеңбер бол- 

ғандықтан, мәңгіліктің басы да, соңы да жоқ; ендеще, оның 

үзақтығы — озінің түрпатына орай, екі жағынан тарқатыл- 

ган спираль. Өзге жағынан алганда, индивидуалды өрі мәңгі

о дүниелік омір туралы жалпылама сенімнің дәлелсіздігі — 

ол тозақта  ғана қажетті кезде индивидуалды,  бірақ жүмақ 

[рахатының биікгерінде олай емес34 — уақыттан немесе жаза­

сы берілмей қалуы мүмкін емес істен бастау алатын моңгілік 

туралы постулаттың қайшылығынан айқын корінеді.

О 

дүниелік омірдің күллі проблемасы екі бірінші дәрежелі 

ақиқатқа келіп тіреледі: біріншіден, Қүдай біреу жоне абсо- 

лютті, демек,  ғарыштык күйлердің салыстырмалылығы тек 

Іқана  “кеңістікте”  емес,  егер  осылай деуге  болатын  болса, 

(“уақытта”  да корініс  беруге тиіс;  екіншіден,  Қүдай  ешуа- 

қытта озі орындай алмайтын нәрсені уоде етпейді және озі 

уәде еткеннен ештеңені кем істемейді, бірақ, Ол оз уодесін

343

асырып орындай алады, сондықтан эсхатологиялық ілімдер 

Жазуларда айтылғандарды ешбір дэрежеде теріске шыгар- 

май отырып, оларда айтылмай қалған түстарды толықтыра 

алады -  “ал  Қүдай одан да көбірек біледі” 

(ва ллаху а лом).

Өзге  кейіпке  енуге  шынымен  сенетін  кісі  “Өздік”  пен 

“бос  қуыстыққа”  қатысы  жоқтың  бәрінің  салыстырмалы 

болуын қалайды; өзінен өзі шектелген нөрсе, — дейді ол, — 

соның салдарынан белгілі бір дэрежеде тағдыр қоршауымен 

де шеюгеледі, сондықтан, о баста шартты жағдай “үзақтық” 

аясында  шарттылықтан  күтыла  алады;  озгеше  айтсақ, 

индобуддистік перспективалардың монотеистік перспекти- 

валардан айырмашылығы мынада гана: олар үшін, таза Аб­

солют пен қүтқарылуға ғана назар аударып отырғандықтан, 

салыстырмалылық дегеніміз қозғалыс пен тиянақсыздық- 

тың синонимі болып табылады.  Рухани түрғыдан калыпты 

заманда  және  біртектілік  жағдайында  о  дүниедегі  өмірге 

көзқарастың әрқилылығы туралы осылай ой толғап жату- 

дың өзі артық,  қажетсіз, тіпті,  зиянды нәрсе болған болар 

еді,  алайда біз өмір кешіп отырған мына ыдырап бара жат- 

қан дүниеде батыс-семиттік монотеизм мен Индияның қай- 

мағы бүзылмаған дәстүрлері арасындағы қайшылықтар мен 

сәйкестіктер түсына тоқталу пайдасыз емес. Бүлайша қарсы 

қойып салыстыру, әсіресе, әңгіме космология туралы бол­

ган жагдайда, жемісті бола коймайды жэне эр мәселені котеру 

жаңа проблема тудырады, бірақ осы қиындықтың бөрі біздің 

жер бетіндегі ақыл-ес пен түсінік түргысынан келгенде сы- 

рын ешуақытта ашпайтын шектен тыс күрделі қүбылысқа 

келіп  тірелгеніміздің  тагы  бір  дәлелі.  Абсолютке  ой 

жеткізуден горі Оның корініс беруінің ғаламат түңғиықта- 

рының сырына үңілу қиын екені белгілі.

Қалай дегенімізбен, “монотеистік” Жазулар озге болмыс - 

тың кейбір сырт қарағанга парадоксальді болып көрінетін 

аспектілері  туралы  оздерін  көріпкелдіктің  таралу  аймагы 

ыңғайлаған бағытқа орай тура пікір айтуға арналмаған екен 

деген пікірге байланып калуга болмайды; қасиетгі Кітаптар 

табигасының озі оларды о дүниедегі омірдің “есесін жетке- 

ретін” аспектілерін гана емес, өзге болмыстың адам “мүдде- 

лерінің  аймагынан”  тыс  аспектілерді  де  “үнсіз”  айналып 

өтуге міндеттейді. Жогарыда экзотерикалық ақиқат салыс­

тырмалы бола алмайды36 (бүл оның символикасының  коп 

валенттілігіне  жатпайды)  дегенде  біз  осыны  ескергенбіз.

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: