М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

ть лык,  дегдарлық  және  үлы  көнбістік  береді,  ол  мүсыл- 

М

2

 ндарды  бетімен  кеткен,  берекесіз  жандардан, 

Фатиха 

сүресінде айтылатын  “адасқандардан'’  (

даллун

) аулақтатып, 

тәңіри  өзекке  үмтылдырады,  сол  сүреде  айтылатын  “тура 

іжішға” (

ас-сират  ал-мустақим)

 бағытгайды; сәлде, аспани 

(гаразының тасына  үқсап,  дүнияуи  жөне  асығыс  нәрсенің 

бгрін тепе-тендікке экеледі.  Бас — ақиқатты алдамшыдан, 

У  (ңгілікті өткіншіден, шынайыны жалғаннан, дүрысты бос 

Н( 

ірседен айыруға көмек беретін ақыл-естіңтүрағы болған- 

щмқтан, оған материалдық символиканы рухани символика 

Ікомегімен  нығайтып  түратын  осы  киім  кигізіледі.  Қүран 

]3і ңы адамдар жоғалтып  алған  әдепкі рухани тепе-тендікті 

қ, ілпына  келтіруді  ескертеді,  мына  хадис  те  солай:  “Өзде- 

ріңнен  бүрын  отіп  кеткен  халыктардан  ерекшелену  үшін 

сілде киіп жүріндер”.

Осы түста мүсылман әйелінің поренжісі туралы да айта 

й:ту  керек.  Ислам  еркек  әлемі  мен  әйел  әлемінің,  қоғам 

м;н отбасының, коше мен үйдің, экзотеризм мен эзотеризм- 

н н арасын қатал сызықпен боліп қояды; үй іші, оның бет- 

б:йнесі болып табылатын әйел сияқты, оқшау, қол тигізуге 

болмайтын  нэрсе,  демек,  киелі.  Ол ол  ма,  озінің табиғасы 

мен  орнының  кейбір  ерекшеліктері  арқасында  әйелдің 

б эйында эзотериялық ақиқат бар;  эзотериялык акиқат та 

(і:акика)

 берекет (

барака

) сияқты “әйелдік” табиғаның шы- 

найылығымен түйсініледі. Әйелдің  бетін бүркеуі мен оқша- 

улануы, озгесін былай қойғанда, озіміз аясында омір сүретін 

х:әне қүпия күштарлыктар күшейе түсетін циклдык фаза- 

^ың ерекшеліктерімен сәйкес келеді;  шарап ішуге салынған 

тыйым да осындай нэрсе.

Дәстүрлі әлемдер арасындагы айырмашылык перспек­

тива  мен догматика,  темперамент  пен  талғам  арасындагы 

;  йырмашылықтан корінсді:  мәселен,  еуропалык темпера- 

ментке асыра-кестелей  сойлеу түрлері мүлде жат,  ал  Шы­

гыс түрғыны үшін гипербола ой мен коңіл-күйді жеткізудің 

Іабиғи тәсілі, оның комегімен аспани, асқақ нәрсені ерекше 

* орсетуге немесе періштенің козге корінуі немесе өулиеден 

іогілетін  нүр  сияқты,  суреттеуге  қиын  нәрсені  жеткізуге 

^олады.  Еуропалық  адам  іс  жүзіндегі дәлдікке  үмтылады, 

РаҚ,  “мызғымайтын нәттерге” 

(айян табита)

 қатысты ин- 

■уицияның 

жеткіліксіздігі  оның  бақылағыш  ақылының 

]:ҮШін жоққа шығарады;  Шығыс адамы, керісіншс,  заггар-

363

дың метафизикалық “мөлдірлігін” сезіне алады, бірақ, көбіне 

жердегі фактілердің дөлдігін есепке алмайды,  оған тәжіри- 

беден гөрі символ маңыздырақ.  Символдық гиперболаның 

мәнісі кей тұста былайша түсіндіріледі:  пішін мен мазмүн 

озара тек қана үқсастығымен емес, қарама-қайшылығымен 

де  байланысты;  пішін немесе  оны білдіру тәсілі табиғалас 

болуға тиіс, бірақ “сыртқы және “ішкінің” арасындағы  са- 

ңылаудың салдарынан пішін, не, таза мазмүнның пайдасы- 

на орай жоғалып кетеді немесе, оньщ қысымымен “жарыла- 

ды”.  “Ішкіге”  ғана байланып  қалған адам сырткы форма- 

ларды елестете де алмауы мүмкін.  Немесе керісінше, біреу 

озінің  киелілігі  арқасында  мәртебесі  биік  болып,  ал  тағы 

біреу дэл сондай болған себепті аяуға түрарлық болып көрінуі 

мүмкін; ал адамдарға қатыстылығы жағынан сенуге түрар- 

лық нәрсенің бәрі де олардьщ сөздері мен  кітаптарына каты­

сты  нэрселер  сияқты  сенімді.  Терендік  пен  асқақтықтың 

өзге қыры көбіне қарапайым нәрселерге сын көзбен қарау- 

дың жоқтығы болып шығады,  әрине,  бүдан бүл  солай бо­

луга тиіс деген пікір шыкпауға тиіс, себебі, бүл жерде әңгіме 

тек бірегей жағдай туралы болып отыр; озгеше айтсақ, адал- 

дық  пен  турашылдықтың  әсерінен  туындаған  ізгі  әсіре- 

шілдіктің,  ауытқушылықтың  өзіне  есеп  бермеуге  “қүқы ” 

бар, оны кінәлауға болмайды. Мақтанышпен сөйлеу де шын- 

дыкка үқсастық сияқты, әсерлілік күші арқылы емес, ниетгің 

дегдарлығына қарай багалануға тиіс.

*   *   *

Исламның тірегі (аркан) деп мыналарды санау қалыптас- 

қан:  діннің  қос дәлелі  (

шахадатан

),  бес  уақыт  намаз 

(с а ­

лят),

  Рамазан  айында  ораза  түту 

(сийян,  саум),

  кедейлер 

есебіне берілетін ондық 

(зекет

) және қажылық (

хадж),

 кей­

де бүған табигасы кездейсоқтау қасиетті соғысты (

джиһад

) 

да қосады, оның кездейсоқтау болмағы жағдайға  байланыс - 

тылығында; ал дәрет алуға, жуынуға келсек 

(гүсыл),

 ол дер­

бес  аталмайды,  себебі  бүл  —  намаз  оқудың  шарты  ғана. 

Шахада,

  айтып өткеніміздей, өзінің ең терең мағынасында 

Шынайы  мен  шынайы  еместі  ажыратуға  арналған,  содан 

соң,  өзінің екінші бөлігінде дүние мен  Қүдай арасындагы 

байланысты  басы  мен  аягы  түрғысынан  қарағандағы  кос 

көзқараспен баяндайды,  ойткені заттарды  Қүдаймен  бай- 

ланыстырмай карау дінсіздікпен 

(нифак,  ширк немесе куфр)

364

бірдей; намаз адамды  Қүдай алдында күллі ғарыштың сөж- 

де ету ырғағына,  ал жүзін Қағбаға қарату оны осындай бір 

орталыққа бағытталған қүлшынысқа қосады; намаз алдын- 

дағы дөрет алу адамға оның о бастағы пәктігін қайтарған- 

дай болады. Ораза бізді үздіксіз жөне бәрін жалмайтын төни 

қүлшыныс-нәпсіден қорғайды, сол арқылы тәнімізді аздап 

олтіріп,  сол  арқылы  тазартады;  садақа  озімшілдік  пен  са- 

рандыққа  қарсы  күресуге  көмектеседі,  себебі,  бүл  — бізді 

хайуандарға  жақындататын  нәрсе;  садақа  — өрі  рухи,  әрі 

тәндік тыйым сияқты нәрсе, хаж ету — ішкі, жүректегі 

қаебага 

қарай жасалатьш сапардың баламасы, ол мүсылман қауымьш 

қанның жүрек арқылы отіп, төнді тазалайтыны сияқты та­

зартады; ал қасиетті соғыс (

жиһад

), біздің ойымызша, ақиқат 

пен адасуды ажыратудың сыртқы және үжымдық корінісі; 

ол тауап етудің сыртқа тепкіш және негативті қосымшасы 

сияқты,  қарсы бағыты  емес,  қосымшасы,  себебі,  ол орта- 

лыққа байланысты күйде қалады және озінің жағымды діни 

мазмүнын сақтайды.

Ал, енді қорытындылай келіп, Исламның озіміз үшін ең 

маңызды болып корінген негізгі айырым белгілеріне мінез- 

деме  беріп  корелік.  Қалыпты  жагдайда  Ислам  бізді  оз 

сенімінің мызғымастығымен және оз дінінің  жауынгерлік 

рухымен қайран қалдырады; осы бір-бірін озара толықты- 

рып түратын  екі  аспектінің  екеуі де  — ішкі жэне  статика- 

лык,  сыртқы және динамикалық аспектілері де  —  бір жа­

гынан,  барлық толқу-тербелістерді жоятын,  екінші жагы­

нан,  адасушылықтарды  жазалайтын  Абсолютті  сезінуден 

туьшдаған; Абсолют немесе Абсолютті сезіну — адам жаны- 

на  жартаспен  немесе  найзағаймен  туыстастыратын  сенім 

береді;  бүлардың  біріншісінің  бейнесі  -  дүниенің  рухани 

орталығы Қағба да, екіншісінің бейнесі — гарыш шектерін 

сызып  шығатын  киелі соғыс  семсері.  Рухани түрғыда  Ис­

лам танымның маңыздылығына ерекше мән береді, ойткені 

тек соның  арқасында  ғана  бірлік мейлінше жүзеге  асады, 

копмәнділіктің  жалған  керінісі  сейіліп,  субъект  мен 

объектінің қосмәнділігі жойылады; сүйіспеншілік — бірлікке 

үмтылған  танымның  бейнесі  немесе  олшемі,  немесе  озге 

түрғыдан  Караганда,  осы  бірлікке  жету  кезендерінің  бірі. 

Жердегі омір түргысында Ислам өр заттың оз орньш белгілеп, 

түлға мен қоғам арасына  шек қояды,  бірақ олардың озара

365

қатыстылығын естен шығармайды, сол арқылы тепе-теңцікке 

үмтылады. 

Әл-Ислам

 — адам мен Абсолют арасындағы жеке 

және қоғамдық түрғыдағы тепе-теңціктің күйі.

ҚҮРАН  МЕН СУННА

Исламның Жасаған ие тарапынан болған үлы қүбылы- 

сы —  бәрінен бүрын ақиқат пен  адасуды  “ажырату” 

(ф ур- 

кан

)  болып табылатын  Қүран.  Кейде жай  ғана  “Ажырату” 

( Әл-Ф уркан)

 деп  атала  беретін  Қүран белгілі  бір мағынада 

Шахаданың

 мейлінше кең берілген түсіндірмесі сияқты; оның 

күллі  мазмүны,  сайып  келгенде,  “Ақиқат  келді де,  өтірік 

(

әл-бат ил

,  адасу, түрақсыздық)  сейілді; жалғанның өмірі 

үзақ емес” дегенді  дәлелдейді (Қүран, XXVII, 73).

Қүранның өзі туралы айтпас бүрын, оның бітім-кескіні 

мен  ол  негізделген  принциптер туралы  айтып  беру қажет. 

Әлдебір араб ақыны стилі жағынан болса да,  Қүраннан ба­

сым түсетін кітап жазамын деп күпсінген көрінеді;  Ислам- 

ның  дәстүрлі  ережелеріне  қайшы  осы  мәлімдеме  Киелі 

Кітаптың  үлылығы  оның  әдеби  қасиеттеріне  байланысты 

еместігінен бейхабар  адам  үшін  кешірімді де  болар;  терең 

ойлар мен мағыналарға толы,  қисындық айқындығы өрнекті 

тілімен астасып жататын шығармаларды коптеп атауға бола­

ды,  бірақ оларды киелі мәтіндер қатарына жатқызуға кел- 

мейді. Өзгеше айтсақ, Киелі Кітаптар мазмүны немесе баян- 

далу ерекшелігінің арқасында киелі боп түрған жоқ, олар- 

дағы басты нәрсе  —  шабыттьшық деңгейі  немесе,  дәлірек 

айтсақ, олардың тәңір созі екендігі; кітаптың мазмүны өзгеше 

емес, осы арқылы корінеді.  Қүран да —  Інжіл сияқты,  Қү- 

дайға  қатысы  жоқ  коптеген  нэрселер,  мәселен,  шайтан, 

қасиетті соғыс немесе мүрагерлік зандары туралы баяндап 

отырып, өзінің киелі болмысын сақтайды, ал тек қана Қү- 

дайға немесе озге аскақ нәрселерге түгелдей бағышталған 

кітаптар соның арқасында тәңіртекті бола алмайды.

Шын мүсылман үшін Қүран тек Қүдай жаратқан сөздер, 

дыбыстар мен өріптер арқылы берілген Қүдай созі гана емес, 

тіл  кемелдігінің де озық үлгісі;  ал  сырт көзге  келсек,  оған 

бүл кітап, оте асқақ поэтикалық пішінімен  ерекшеленетін 

соңғы ширегінен озгесі, байланыссыздау, кейде,  тіпті, ма- 

гьшасыз создер мен хабарлардың жиынтыгы  болып корінеді.

366

Бұған алдын ала әзірленбеген оқырман осы мәтіннің түп- 

нүскасымен  немесе  аудармасымен  танысқан  кезде  үнемі 

түсініксіз түстарға, қайталауларға, тавтологиялық  тіркестерге 

соқтығады,  сондай-ақ,  үзақ  сүрелердің  копшілігінде  кез- 

десетін  жайдақтыққа дәстүрлі түрде  қирағаттап оқығанда 

гана аңғарылатын фонетикалық сүлулык бүркеп түрған жай- 

дақтықка, танданады.  Бірақ дөл осы қиындықтарды біз кез 

келген қасиетті жазбаларды оқығанда да кездестіреміз.

Шабыттылықтың екі түрі немесе екі деңгейі бар — тура 

жөне жанама, түспалды түрі. Олардьщ біріншісі Жаңа Өсиет- 

тегі Христ сөздері мен Апокалипсисте, екіншісі — Інжілдік 

хикаялар мен Жазбаларда бар.  Иудаизмдегі мүндай айыр- 

машылық Мүсаның  шабытын таза айнаға, ал калган пай- 

ғамбарлардың шабытын бүлыңғыр айнаға теңеуден көрініп 

қалады.  Индуистік дәстүрде  шабыттың скінші түріне 

(смри- 

ти)

 Ведадан гөрі неғүрлым түсінікті және сыртгай үйлесімді 

мәтіндер жатқызылады, ал Веда — тікелей шабыттың 

(шру- 

ти)

 перзенті; бүдан шығатын қорытынды — мәтіннің түсі- 

ніктілігі мен  оңай аңғарылатын сүлулығы оның  шабытты- 

лығының өлшемі бола алмайды.

“Әндердің әні” немесе апостол Павлдың кейбір жолдау- 

лары сияқты мәтіндердің сырткы байланыссыздығы — Қү- 

дайдың үлылыгы мен адам тілінің шектеулі  мүмкіндіктері 

арасындағы ғаламат сәйкессіздіктің нөтижесі; ажалды пен- 

делердің  түкке  түрғысыз  және  мүз  қүрсанып  қалған  тілі 

аспани  Сөздің  сүмдық  салмағымен  қайысып,  быт-шыт 

болатын сияқты немесе Қүдай мындаған ақиқатты білдіру 

үшін қажетті он шакты ғана сөзді айтатындай, сол себепті 

де,  ауыр  салмақты түспалдарды,  эллипстерді,  қысқарту- 

ларды,  символдық қүрылғыларды  қолдануға  мәжбүр бо­

лып  отырғандай  көрінеді.  Кез  келген  Киелі  Кітап  (хрис­

тиан діні үшін тек Евангелие гана емес,  күллі Інжіл өзінің 

барлық жүмбақтарымен жэне  назар  шақыратын  қайшы- 

лықтарымен қоса  Кітап болып табылатынын үмытпайык) 

өзінің күллі  түтастығымен адамның қабыл алуына лайық- 

талган  Болмыстың  көптік  бейнесін  көрсетеді;  бүл-кыш 

шырағданның өзі көре алатындай болғысы  келетін немесе 

соның пошымына түсуге  үмтылатын жарықтың өзі, бүл — 

топырақ пен надандыктан жаратылған  біздің жанымызға 

әбден  сіңісті  боп  кеткен  табиги  адасудан  озге  өзін  білді- 

рерлік қүралы жоқ ақиқат.

367

Қүранның өз мазмүны докгриналық мазмүвдамалар емес, 

тарихи-символикалық әңгімелер мен эсхатологиялық көрі- 

ністерден түрады; доктрина таза күйінде  баяндаудың осы 

екі катпарында жатыр. Егер арабтык түпнүсқаның үлы, сал- 

танатты  сүлулығы  мен  сиқырлы  дыбысталуын  есепке  ал­

майтын болсақ, бүл мазмүнды жалықтырарлық деп санауға 

болар еді, әрине, егер біз оның бізге тура жөне тікелей  қаты- 

сы барын, онда соққының астында қалатын “арамдар” (

к а

- 

фирун),

 “пүтқа табынушылар” (

мушрикун

) және “екіжүзділер” 

(.

мунафикун

) біздің оз бойымызда жатқанын білмесек, солай 

деп үйғарған болар едік; онда еске алынатын пайғамбарлар 

біздің ақыл-есіміз бен ар-үятымызды білдіретінін, қүрани 

хикаяттардың бәрі біздің өмірімізде күн сайын қайталанып 

жататынын,  Мекке — біздің жүрегіміз екенін, садақа, ора­

за, қажылық пен қасиетті  соғыс біздің рухани күйлеріміздің 

нағыз символы екенін білмесек, солай болар еді.

Осылай түсінумен қатар бізді қоршап түрған дүниенің 

қүбылыстарына  қатысты  озге түсініктер де  бар.  Қүран  — 

ішкі және сыртқы, түтас әлем,  бірақ,  бастау мен ақырдың 

қосмәнді  арақатьшасы арқылы Қүдаймен үнемі  байланыс- 

тағы элем. Осы элем немесе осы екі элем де ажалды, күйреуді 

немесе ең жақсы дегенде, қатерлі озгерістерді білдіретін сим- 

волдық сызаттармен шимайланған; ақырзамандық және  эсха- 

тологиялық 

сурелврде

 дэл осылар туралы баяңдалады, дүниеге 

қатыстының  бәрінің  біздің  озімізге,  ал  озімізге  қатысты- 

ның бәрінің дүниеге тікелей қатысы бар. Осы 

сурелврде

 біздің 

жердегі және материалдық тіршілігіміздің  қирағыштығы- 

ның коиқырлы және жаныиды түршіктіретін бейнесі бей- 

неленген;  оларда кеңістік пен барлық стихиялардың козге 

корінбейтін “протокосмос” субстанциясында еріп кететін- 

дігінің қатерлілігі туралы да баяндалады; біздің козге көрініп 

түрган әлеміміз әлдебір материалдық емес әлдене боп күйреп, 

“өз ішіне жүтылып”, немесе, қасиетті Августин айтқандай, 

‘ кокке үшыи”, жердегі күллі тіршілік иелерін озімен бірге 

апарып,  Ш ексіздіктің көз  карықтырарлық шындығына 

соқтыратын сияқты.

Егер Қүранды тас сияқты әлдене деп елестететін болсак, 

оның жүздері  феномендер космогониясын жэне олардьщ 

түпкі тағдырларын, ал “қырлары” —  Шынайы мен ирреал- 

дының метафизикасын бейнелеген болар еді.

368

*  *  *

Қүрани бейнелілікгің бәрінен бүрын шайқастар кврініс- 

терімен  шабыттанатыны толык түсінікті;  Ислам күрес  ат- 

мосферасында дүниеге келді;  Қүдайды іздеген жан қашан 

да шайқастарға әзір болуға тиіс; мүны Ислам ойлап тап кап 

жоқ; әлемде қашан да тыныштық болған емес, өйткені, өмір 

сүру —  күресу деген  сөз.  Алайда,  бүл күрес,  бар  болғаны, 

болмыстың бір ғана қыры,  ол озіне  себепкер  болған қай- 

шылықтар  жойылған  бойда  тыйылады,  күллі  Қүранның 

тыныштық пен айқындық тілеген ғибадаттарға толы бола­

тыны  содан.  Психологиялық  түрғыдан  қарағанда  мүсыл- 

манның  жауынгерлігі  —  оның  фатализмінің  екінші  жағы 

деуге  болады;  рухани  омірде  рухтың  нәпсіқүмар  жанмен 

күресі  (

ан-нафс  әл-әммара)

  аяқталып,  Қүдай  алдындағы 

бейбітшілік пен Абсолютті сезінумен бітеді; біз озімізге сырт 

козбен  қарағанда  шайқас біз  үшін 

дзеннің

 кейбір  рыцар- 

лық аспектілері үйрететін, “Бхагавад-гитада” айтылатын  та- 

нымның синониміне айналады. Исламды үстану дегеніміз — 

ерекше күш-жігер жүмсау аркылы тыныштык табу, Ислам — 

тепе-тендікке апарар жол мен  осы тепе-тендікті нүрланды- 

рып түратын жарық-нүр.

Тепе-тендік  —  берекесіздік  пен  бірігу  арасындағы,  ал 

бірігу — тепе-теңдік пен түтастык арасьшдағы байланыс; бере- 

кесіздік пен тепе-тендік, аритмия мен ырғақ, болу мен бірік- 

тіру,  коптектілік пен бірлік — Қүран мен  Исламның негізгі 

үлы тақырыптары осылар, оларда күллі болмыс пен жараты- 

лу Бірлік пен оның коріністері түрғысынан карастырылады.

Қүдайға бет түзеген христиан үшін киелі Хуан де ла Крус 

үйреткен үлгімен  “озіңнен шын жүректен бас тарту,  безу” 

бәрінен маңыздырақ; сондықтан, мүсылман үшін аман қалу- 

дың кілті Алланың жалғыздығына сену екенін білген хрис­

тиан таңғалған болар еді, ол бәрі осы сенімнін  шынайылы- 

ғына (

ихлас

) байланысты екенін де білмейді; аман калудың 

кепілі — сенімнің тазалығы мен бөрін қамтитын табиғасын- 

да, ал бүл, қалай болганда да,  озінді үмыта түрып ықылас- 

тануды қалайды.

Ал Қүранның христиандык Үштікгі (Троица) сырттай, 

шартты  түрде  теріске  шығаруына  келеек,  мынадай  нөзік 

түстарға назар аудару керек:  Үштікгі  вертикальді  перспек- 

тивада да, екі — жоғарғы жөне томенгі — горизонталь пер-

369

спективада да қарастыруға болады;  вертикальдісі Жалғыз- 

дың немесе Абсолюттің “төменге” қарайғы  түғырына, яғни, 

Шынайылықтың дәрежелеріне  бағытгалған да, жоғарғы “го­

ризонталь”  перспектива ведалық 

Cam

 (болмыстан жоғары 

шынайылық), 

Шит

 (абсолютті Акыл-ес) және 

Ананда

 (шексіз 

Рахат)  үштігіне  сәйкес  келеді,  яғни,  Үштікті  Жалғыздың 

бойына жасырылған нәрсе деп карастырады;  томенгі  “го­

ризонталь” перспектива, керісінше, Жалғызды (бір Қүдайды -  

Ауд.) бүл жағдайда  онтологиялык кейіпке түсіп, таза  Бол- 

мыстың үш аспектісін немесе үш негізгі көрінісін білдіретін 

үштіктің  күпия  нәті деп  есептейді;  Болмыс  — Даналық  — 

Ерік  немесе  Әке  — Үл  -   Киелі  Рух тернері  осыдан  келіп 

шығады.  Үштікті  бір  ғана  Алланың  “жіктеле”  көрінуі деп 

үғатын түсінік Исламның унитарлы доктринасына ешқан- 

дай қарсы келмейді; оған Үштіктің экзотерикаға онтология­

лык Үштік боп көрінетін  Үштіктің абсолюттенуі ғана жат. 

Мүндай  көзқарас, турасын айтсақ, 

майяның

 бар екендігімен, 

шынайылық пен алдамшының әр түрлі дәрежелерімен са- 

наспастан, салыстырмалыға абсолютгінің  табиғасын таңғы- 

сы келіп  тыраштанғанымен, Абсолютке тиіспейді; ол көрініс 

беру мен Үстаным (принцип) арасынан метафизикалык та, 

“пантеистік” те шендестік іздемейді, осы  шендестік акыл- 

ес  пен  азаттық  беруші таным  түрғысынан  болуы  мүмкін 

салдарларды да қарастырмайды.

Осы жерде “кәпірлер”  (

кафирун

), яғни Қүран бойынша, 

иудаистер мен христиандар сияқты “Кітап түскендер”, яғни, 

“Кітап  адамдарынан”  басқалар  туралы  ескере  кетуге  тура 

келеді: егер “кәпірлердің” діні — жалған дін болса, софылар 

неге Қүдай шіркеулер мен синагогаларда ғана емес,  пүтқа 

табынушылардың түрағында  да іске араласып түрады деп 

дәлелдейді? Бар мәселе “классикалық” және “дәстүрлі” қү- 

дайсыздык жағдайында бәрін қамтитын, іс жүзіндегі және 

қүтқарушы ақиқатты жоғалту қүдайсыздардың ойлау қабіле- 

тіндегі терең озгерістердің нәтижесі болып табылатынды- 

ғында; ал, бүл олардың символдарының “жалғандығының” 

салдары  емес;  семиттік монотеизмнің  үш  конфессиясын 

қоршап түрған барльіқ діндерде,  біздің күндерімізге дейін 

жеткен “фетишизмге”50  табынушыларды айтпағанда, өуедде 

түйсінушілікке бейім, демек, затгардың метафизикалық  мөл- 

дірлігін сезінуге қабілетті ойлау жүйесі келе-келе  күңгірт- 

тенді де, қүштарлық, дүнияуилық жөне жалған нанымдарға

370

сенушілік касиеттеріне ие болды. Әуелде өзі айшыктайтын 

шынайылықты  ойша  саралауға  мүмкіндік беретін,  соның 

аспектілерінің  бірі  болып  табылатын  символ  іс  жүзінде 

күцгірт жөне түсініксіз бейнеге айналып кетті, яғни,  пүтқа 

айналды, жалпы менталитеттің осылайша  қүлдырауы дөс- 

түрден бой көрсетіп,  оны барлық жағынан  өлсіретті және 

бүзды; ежелгі қүдайсыз діндердің көпшілігіне күш пен сезім- 

талдыкка сүйсіну төн. Қүдайсыздықтың кейбір белгілерінің 

объективті түрде тірі  діндердің  бойында  болуы да табиғи 

нәрсе, бүл ақиқат пен қүдайшылдықтың, тіпті, объсктивті 

түрде қүлдыраған діндердің бойында бола беретіндігі сияк- 

ты  нэрсе,  алайда,  әлемнің  үлы  діндерінің  бірі  қүдайсыз- 

дыққа айналуы мүмкін-ау деп болжау сандырақ болып шы- 

ғар еді, эйткені, олардың бүлай етуге уақыты да  жетпес еді; 

олардың болуының магына-мәнісі, тым қүрығанда, қиямет- 

қайымға дейін жетуде жатыр.  Олардың негізін салушылар 

оларды о  баста-ақ дэл осы мақсат үшін арнаган,  ал ондай 

негізін  салушылары  болып  кэрмеген  эткен  шақтың  үлы 

қүдайсыз  діндері  туралы  бүлай  дей  алмайсың;  олардың 

“мэңгілігі” таза шартгылық, ал эдепкі  перспективасы — уақыт- 

тық емес,  “кеңістіктік” еді.  О бастағы барлық үлы дәстүр- 

лердің  ішінен  тек  Иудаизм  ғана  эзінің 

аватарлары

  арқа- 

сында ғана уақытқа сай жаңарып жаңғырды. Қалай болган­

да да,  біз  бүл жерде  оны тэптіштеп жатпаймыз,  тек қана, 

әлдебір софының козімен қарағанда Аполлонның озі жал­

ган  емес  те,  оган  деген  белгілі  бір  козқарас  неге  жалган 

болып шыгатынын үққымыз келеді.

Алайда,  “Кітап  адамдарына”  оралайық.  Иэ,  Қүранда 

Христианшылықпен жэне Иудаизммен дауга түсетін түстар 

аз емес, бірақ оның себебі — исламның  бүл діндерден кейін 

пайда болгандыгында, демек,  ол озінен бүрынгы діндердің 

жақсартьшган түрі  болып  есептелуге  тиіс;  эзгеше  айтсақ, 

Қүранда  екі ежелгілеу монотеистік діндердегі кейбір  фор­

мально  аспектілерден “асып түсуге” мүмкіндік беретін  пер­

спектива  бар.  Христианшылдықтың  Иудаизмге  қатысты 

жагдайы да осыган үқсайды: ол христиандық  мессианшыл- 

дык арқасында да,  Иудаизмнің “бхактикалық”  эзотеризмі 

сияқты саналатындыгымен де одан биік түрады; Буддизмнің 

Брахманизмге катысты позициясы да сондай; мүнда уақыт 

аясындагы жалгастық жаңа, нәттік емес, символдық жагы­

нан асқақтау рухани перспекгивага сәйкес келеді, бүган оның

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: