М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

ғана, өйткені, уақыт реттілігінің Қүдай үшін еш мәнісі жок, 

киелі Кітаптарда да сөздер, тіпті, фактілер де аса биік, адамнан 

жылыстай  беретін  ақиқатты  үқтыру  үшін  кейде  орынын 

ауыстырып беріледі.  Қүдай түсірген  Кітаптарды оқығанда 

жолығатын киыншылык мүнымен ғана шекгелмейді. Олар­

дын аян етілген кезінен бері талай заман өткенін, әр дәуірдің 

менталитеті өзгеше болатынын, жалпы айтканда, адами ай- 

налымның  әркилы  кезеңдерінің  біркелкі  еместігін  естен 

шығаруға болмайды.  Ежелгі замандарда — мейлі, ол индия- 

лык ришалар дәуірі немесе Мухаммед заманы болсын — тіл 

де дәл бүгінгідей емес еді, создер де дәл қазіргідей тозыңқы, 

ақжемденген  емес-ті,  олардың  мағынасы  күні  бүгінгіден 

әлдеқайда  терең  болғандықтан,  сол  кездің  адамдары  айт- 

пай-ақ үға алатын түстарды төптіштеудің қажеті жоқ еді, ал 

қазіргінің адамы үғу үшін мәтінге  “қоспа”  қосып отыруға 

тура  келеді7.

Козге үрып түратьш қайшылықтары мен түсініксіз түста- 

ры бар  кез  келген  киелі  мәтін  әлденесімен  мозаиканы,  ал 

кейде  анаграмманы  еске  түсіреді,  алайда,  дәстүрлі,  яғни, 

тәңіри рухтағы түсініктемелерге жүгінсеңіз, белгілі бір түжы- 

рымның кандай мақсатпен айтылғанын,  оны қалай үғыну 

керектігін және  қандай түспалдардың комегімен  әдепкіде 

байланыссыз  және  карама-қарсы  нөрселердей  корінетін 

боліктерді түтас үғуға  болатынын  аңғаруға болады.  Ондай 

түсіндірмелер (комментарий) Аян берілген соттен бастала- 

тьш ауызша дәстүрге негізделеді немесе Аян берушінің тікелей 

озі тарапынан  беріледі;  демек,  олардың мақсаты мөтіннің 

кейбір түстарындағы жетпей түрған, бірақ толық үғу үшін 

қажетті нәрселерді түсіндіріп беру ғана емес, сонымен қатар 

оның кей түста оте күрделі,  қиыннан қиыстырылған сим- 

воликасын үқтыру; кысқасы, түсіндірмелер дәстүрдің киелі- 

тәңіри  болігі,  олар  Аян  қағазға  түсірілген  күннің  озінде 

оның уақыт аясында  омір  сүре беруіне  нәр беріп түратын 

сол-шырын сияқты. “Ғалымдардьщ сиясы азап шегушілердің 

қанына пара-пар”  дейді  Пайғамбар,  ол бүл  пікірі арқылы 

дөстүрлі дүниеде ортадоксальдік түсіндірмелердің орасан 

зор рол атқаратынына мегзейді.8

Ебірей дөстүрі бойынша,  заңның күшін  Киелі жазудың 

дәл мәтіні емес, әлгі ортодокстік түсіндірмелер сақтап түр. 

Таураттың  озі  “жабық”  кітап  және  түсініп  оқып  шығуға 

келмейді; оны “ашу” тек даналардың мандайына жазылған,

327

Таураттың  табиғасы  түсіндірмелерді  — 

Мишнаны

  — қажет 

етеді. 

Мишна

 Өсиет  Қайығында  сақталған деп  есептеледі, 

Иисус Навин оны синедрионға әкеліп қойғалы синедрион 

киеліленіп, содан бері синедрион Қүдайдың өзі түрғызған, 

Тауратпен

 біртүтас дүние деп есептеледі. Тағы бір маңызды 

нәрсе:  Мүса  пайғамбардың  Синайда  ауызша  естіп,  Игісус 

Навинге жеткізген аян-түсіндірмелерінің кей түстары жо- 

ғалғандықтан, оны даналар Тауратқа карай отырып калпына 

келтірген, бүдан шығатын нәрсе — гнозистің “горизонталей” 

және  “вертикальді”  желісі  бар,  өзгеше айтсақ,  ол  үзік-үзік 

түрде  де,  “вертикальді”,  яғни  үздіксіз  түрде  де  жазылған 

Заңның қосымшасы қызметін атқарады.  Қүпиялар қолДан- 

қолға откенімен, киелі үшқын,  Киелі Рух қолдаса, тәңірдің 

озі айтқан мәтінге қол тигізген сәтте-ақ ол жарқ ете түседі. 

Сол сияқты, 

Таурат

 күндіз,  ал 

Мишна

 түнде аян етілген9/  

делінеді, 

Таурат

 игеруге келмейтіндей кең, ал 

Миита

 уақыт 

аясында  өмір  сүретіндіктен  — сарқылмайды,  демек, 

Тора 

шет-шексіз, тыныш мүхит сияқты да, ал 

Мишна

 таусылмай- 

тын ағынға үқсайды. Жоғарыда айтылғанның бәрі, 

mutatis 

mutantis,

 кезкелген Аянға, әсіресе, Исламға да катысты.

Киелі Жазулар туралы осы толғаныстардың барлығы бізді 

“киелі”  сөздің озін үғудың қажеттігіне әкеп тірейді.  Кікелі 

дегеніміз — біріншіден, трансцендентті тәртіппен байланіыс- 

ты, екіншіден, абсолютгі ақиқилык болмысқа ие, үшіншіден, 

қарапайым адам ақыл-ойына үғыла қоймайтын және бақы- 

лауына көнбейтін нэрсе. Тамыры туралы ешқандай түсінігі 

жоқ жапырақтары тамыр деген бар ма, жоқ па, болса, оілар 

қандай  пішінде деген сияқты мәселені талқылауға  кірісіп 

кеткен ағашты елестетейік.  Егер сол дау қызып түрған сәт- 

те тамырдың даусы келіп жетіп, өзінің бар екенін жэне кан­

дай пішінде екенін баяндай бастаса, бүл хабар киелі Аяңға 

үксар  еді.  Киелі дегеніміз — орталықтың шалғай  шетте де 

қатысып түруы, мызғымастың қозғалысқа, абсолюттің  са- 

лыстырмалыға қатысуы, бүл — өткінші және азғақ дүниеге 

ажалсыздық сыйлайтын қүдірет.

*  *  *

I

Қүранның күллі маңызын үғыну үшін үш нәрсеге: оңын 

Исламның  үлы  Канондық  трактаттарында,  мәселен,  Абу 

Ханифа мен Ат-Тахави қаламынан туындаған  еңбектерде

328

түсіндірілетін доктриналық мазмүнына; оның адамзатқа тән 

рухи тәжірибе атаулының сан алуан сипатын қамтып жат- 

қан  баяндағыш  мазмүнына  және  оның тәңіри  кепиетіне, 

яғни,  оның  ғажайып  және  кереметтер  тудыра  аларлық 

қүдіретіне10 зейін қойып, назар кідірту керек. Метафизика- 

лык жөне эсхатологиялық доктринаның, мистикалық пси­

хология мен теургикалық қүдіретгің осынау бастаулары үзік- 

үзік,  озара  соқтығысып  түрған  создердің,  гауһардай  һәм 

отты  бейнелердің,  адам  тірлігінің  барлық  түстарын  түгел 

корсететін үлы осиеттердің астарында жасырынып жатыр.

Алайда,  бүл  Кітаптың аса  киелілігі оның доктриналық 

мазмүнында ғана, психологиялық және мистикалық наным- 

дылығында  ғана, түлетіп жіберерлік кепиетінде ғана емес, 

оның қүдіреті  оның сыртқы әсерлілігінде, оның таралуы- 

ның ғажайыптығында да айқын корінеді; Қүранның кеңістік 

пен  уақыт  аясындағы  өсер  ету  күшінің  нәтижелері  аңғал 

оқырманға оның созбе-соз мәтіні тигізетін таза әдеби эсер- 

мен олшеуге мүлде келмейді.  Кез келген киелі Жазу сияқ- 

ты,  Қүран да — “жабық”, сырын ішіне бүккен кітап, ол тек 

қана белгілі бір нүктеден, күткаруға бастайтын ақиқат түрғы- 

сынан Караганда ғана кілтін ашады.

Қүрандағы  Қүдай  Созінің  жалпы  кемелдігі  мен  оның 

мазмүнындағы дербес кемелдікті ажырата білу керек, мәсе- 

лен,  Қүдай  және  оның  қасиет-сапалары  туралы  мәселені 

түсіндірудің  кемелдігін  қараңыз.  Біз  алтынның  кемелдігі 

мен сол металдан жасалган өшекейдің кемелдігін дәл солай 

ажыратқан болар едік.  Зергерлік онер шыгармасы бізге ал- 

тынның кемелдігін қалай  айқын  корсетсе,  киелі мөтіннің 

әр жолының асылдыгы бізге Қүранның дегдар нәтін, тәңір 

Созінің қүдіретін дәл солай әйгілеп корсетеді,  бірақ оның 

шексіз багалылыгын озгертпейді, осының бәрі біз жогарыда 

айтқан “тәңіри қасиеттің”, тәңір созінің гажайып жэне ке­

реметтер тудыра алатын күпия күшінің әсері.

Мүндай қүдірет Аян бсрілген тілмен, ягни араб тілімен 

тыгыз байланысты, оның аудармаларының канондық негіз- 

сіздігі мен гүрыптық жалғандыгыныңтүп-торкіні осында. 

Қүдай  сойлеген  тілді11/   киелі  деуге  болады,  ал  Қүдай  ол 

тілде  сойлеу  үшін  ол  тілде  кейін  пайда  болган  тілдерде 

кездеспейтін белгілі ерекшеліктер болуы керек, сайып кел- 

генде,  белгілі бір циклдік дәуір мен оган ілесе жүретін ру­

хани атмосфераның “қоюлануынан” бастап Қүдай соз айту-

219-22

329

ды,  тым қүрығанда, дауыстап айтуды қойғанын үғыну ке­

рек. Өзгеше айтсақ, белгілі бір дәуірден бастап өздерін жаңа 

дінге балап жүрген қүбылыстардың бәрі өтірік болып шы­

гады12.  Орта ғасырлар. 

Grosso modo,

 жаңа Аяндар келуі мүм- 

кін болмайтын соңғы  шекара еді13.  Ғарыштың озі сияқты, 

Қүран да жалғыз  әрі  коптекті.  Ғарыш  — біріктіруші және 

Бірлікке бастаушы коптік.  Кислі  Кітаптың копмәнділігі — 

создерінің, осиетгерінің, бейнелерінің, хикаяларының әрқи- 

лылығы — жанынды  кернеп  кетеді,  содан  соң  оны  баурап 

алып, ақырын ғана айқындық пен ақиқаттық атмосферасы- 

на  котеріп  шығады.  Қүбылысқа  қүштар  жан  оған  қарсы- 

лықсыз  беріліп,  сонымен тыныстайды,  сол үшін  болшек- 

терге болініп, соньщ ауанына қарай қимылдап, тіпті, ол соның 

ойы мен ісіне де айналып сала береді. Алла айтқан Соз біздің 

сол ерекшелігімізді  пайдаланады, оны, өрине, оз мазмүны 

мен тілінің аспанилығының арқасында жанымыздың пайда- 

сына айналдырады: біз балықтарға үксап, қүдайдың қүрған 

ауьша сенімді түрде түсеміз14. Мәтіндердің, соз тіркестерінің, 

создердің күлпырған қүрандысын (мозаика) іске коса оты­

рып, Қүдай біздің ақылымыздың қозуын басады, бірақ оның 

Озі де соған қол жеткізу үшін ақылға қозғау салғандай бо­

лады.  Құран — адамның ақыл-ойы ойлай және сезіне ала- 

тынның  барлығының  корініс-суреті  сияқты;  сол  арқылы 

Қүдай  адами  қобалжуларды  саркып  алып,  дінге  сенушіні 

тыныштыққа, айқындық пен бейбітшілікке болейді.

*   *   *

Исламдағы  Аян,  Иудаизмдегі  сияқты,  бәрінен  бүрын 

кітаптың  символикасына  сөйкес  келеді:  күллі  Ғарыш  — 

кітап,  ғарыш элементтері — буддашылар оларды 

дхармалар 

деп атайды — әріптер сияқты, санқилы тіркес-түзілістер жасау 

жөне тәңіри идеялар әсері арқылы дүниенің, тіршілік иеле- 

рінің және заттардың шексіз әркильшығын жасап-жарата- 

ды, бүл кітаптын создері мен сойлемдері шығармашылық, 

жаратушылық мүмкіндіктер сияқты, мүнда создер мазмүн- 

ның,  ал  сойлемдер  солардың  түрағының  ролін  атқарады, 

мүндағы сойлемдер бірнеше мүмкіндіктерді бойына жиып 

алған,  озіміз “тәңірдің ici” деп атайтын нәрселерден тура- 

тын кеңістік немесе жазықтық сияқты.  Кітап символикасы 

соз символикасынан озінің статикалық табиғасымен ерек-

330

шеленеді, сөз уақыт реттілігінде өмір сүреді, оның қайтала- 

на беру мүмкіндігі бар,  ал кітапта  “бір мезгілде айтылған” 

акдарат бар; оның кім дегенде, әріптері өзара үқсас болған- 

дыктан да, оған белгілі бір дәрежедегі қүбылып-онделіп отыру 

тән,  ал  бүл  Исламның  күллі  перспективасына  тән  нәрсе. 

Әйтсе де, осы перспектива Таураттың перспективасы сияқ- 

ты, оның қүрамында о бастағы бастау ретінде бой корсететін 

соз  символикасы  бар:  Қүдай  айтты,  Соз  содан  соң  ғана 

қалыпқа түсіп, Кітапқа айналды.

Дөл осы заттанудың түпкі бейнесі немесе толбейнесі (про­

образ)  Қүдайдың оз бойында,  “Соз” бен “Кітап” ең жогар­

гы күштің,  жаратушы жэне  сол  сэтінде  оз бейнесін  ашып 

корсетуші Принциптің (Үстанымның) екі аспектісі; алайда, 

Қүран  — Қүдай  созі, бірақ соз Қүраннан немесе Кітаптан 

бүрын түрады деуге болмайды.

Бәрінен бүрын “Соз” — тэңірлік Нэттің мэңгілік ici деп 

үғылатын Болмыс, бірақ болмысты бой корсету мүмкіндік- 

терінің  жиынтығы  ретінде  үғынуға  болатын  болса,  оны 

“Кітап” деп есептеуге болады. Содан соң, сол болмыстың оз 

аясында,  Соз яғни, 

Калам,

 яғни  жазу  жазатын шыбықша 

жаратушылық іс кейпінде танылады, ал Кітап — шығарма- 

шыл Субстанция, үнділер тәңіри күш деп есептейтін 

П рак­

риты

 ретінде корінеді. Сайып келгенде, Тірлік кешу немесе, 

кажет болса, Аян боп бой корсету түрғысынан алғанда, Соз 

жарату қүдіретін жүзеге асыратын аралык жэне бәрін қам- 

титын ақыл-ес есебінде бой корсетеді; бүл жағдайда Кітап 

“кристалданған”  мүмкіндіктердің жиынтығы, жаратылған 

тіршілік иелерінің есепсіз коп жиынтығының әлемі болып 

табылады.  Сонымен,  “Сэз”  динамикалық  немесе  “эсер 

бергіш” қарапайымдылыкты, ал Кітап “статикалық” немесе 

“болмыстық” күрделілік аспекгісін бідціреді15.

Былай деуге де болады: Қүдай әлемді Кітап сияқты етіп 

;;  i жаратты, оньщ Аяны дүниеге кітап түрінде түсті, бірақ адам 

Жаратылыстан Қүдай Созін анық тани білуге, Соз комегімен 

Қүдайға дейін самғауға тиіс;  Қүдай адам үшін  Кітапқа ай­

налды, адам Қүдай үшін Созге айналуға тиіс, екінші жагы­

нан алғанда, адам озінін микроғарыиггық коптектілігіне жоне 

болмыстық “кристалданғандығына” орай “кітап” болып та­

былады,  ал  Қүдай, дэл осы турғыдан алғанда,  озінің мета- 

ғарыштык  Бірлігі  жэне  таза  нэттік  “белсенділігіне”  орай 

таза,  пәк Соз болып шығады.

331

*   *   *

Таза ақыл-ес — “имманентті Қүран”; қолдан жазылма- 

ған Қүран-Кәрім — тәңірлік Ақыл-ес; жердегілерге арнал- 

ған  Қүран пішінінде кристалданып түскен де сол,  ол адам 

ақыл-есі сияқты тағы  бір  имманентті және  “субъективті” 

танымға “объективті” түрде кызмет етеді. Христиандық “тер- 

минологияны” қолдана отырып, Христос дегеніміз — ақыл- 

естің  өзіндік  бір  “объективтенуі”,  ал  ақыл-ес  — Христтің 

“субъективті” және перманентті өсиет-аяны деуге болады. 

Демек, тәңіри даналықтың бой көрсетуі екі полюстен жүзеге 

асырылады, олардың бірі — “біздің үстімізден” берілген Аян, 

ал екіншісі — “біздің ішіміздегі” ақыл-ес. Аян бізге символ- 

дарды үсынады, ал ақыл-ес олардың мазмүнын “еске түсіру” 

арқылы  мәнін ашып-ажыратады,  сол аркылы өзінің нәтін 

өзі толық үғады.  Аян  “ашыла түседі”,  ақыл-ес  “тастүйін” 

болып шығады, төменге түсу жоғары өрлеумен теңеседі.

Физикалық  дүниедегі  тәңірдің  араласуы  ең  басты  екі 

символдың немесе табиғи “корінудің” арқасында аңғарыла- 

ды,  олар — біздің ішіміздегі жүрекжәне біздің айналамыз- 

дағы ауа. Жүрек — біздің организміміздің орталығы, ал ауа- 

мен тыныстаймыз. Ауа — ғарыштық пішіндердің күллі әрқи- 

лылығын қүрап түрған эфирдің манифестациясы; эфирлік 

стихиялардың бірі болып табылатын жарықты да өткізетін 

сол16.  Біз тыныстаған кезде ауа ішімізге еніп, тіршілік бергіш 

эфир мен жарыққа толтырғандай болады, символмен сөйле- 

сек, біз ғарыштағы Қүдайдың Қатынасуымен тыныстаймыз. 

Екінші жағынан, жарық саф тазалық сияқты пшпалы нәрсе, 

сырттағы жарықтың ішті қунатып, қүлпыртатын қүдіретке 

айналары  бар.  Біз жарық толы  саф ауамен  тыныстаймыз, 

біздің  тыныстауымыз  жүрегіміздің  соғуы  сияқты  намаз- 

ғибадатқа үқсас нәрсеге айналады; жарық Ақыл-еске, саф 

тазалық -  таза Болмысқа айналғандай болады17.

Дүние эфир бөлшектерінен түрады,  күллі дүние сияк- 

ты,  біз де сондаймыз.  Эфир бәрін бөлеп түр,  бәрі эфирден 

пайда  болады,  дүниедегі  кез  келген  зат  —  кристалданған 

эфир. Дүние — орасан зор эфир кілемі, біз де сол эфирмен 

тыныстап, эфирге айналамыз. Қүранды — онымен бірге күллі 

Исламды — орталық өрнегі сансыз түрде барлық жерде қай- 

таланатын,  бірлігі  тек  осы  әрқилылығы  арқылы  ғана  ай- 

қындалатын орасан зор кілемге немесе матаға үқсатуға бо-

332

а н

I e<:

демін 

“жаралғі 

Бір 

(иншира 

қабылда; 

лам перс 

тикалық 

оның 

жолын т 

“Қүдк 

оңашада 

тығы сің і; 

айналды|р 

кендей 

“Ғар 

лірек: 

рату деңп 

тық “жи 

мен бірд

бо.

лады.  Осы  кілем  тоқылған  эфир  —  өзіне  болмыс  пен  та- 

нымды, карату мен қүтқаруды, аян мен нүрлануды сыйды- 

рып түрған  Қүдай Сөзі.

Бізді  соршап түрған табиғат — Күн, Ай, жүлдыздар, күн 

мен түн, жыл мезгілдері,сулар, таулар, ормандар, гүлдер — 

барлығы  өзіндік  бір  Аян,  тәңір  ici;  табиғат,  жарық  жөне 

біздің ты гшс алуымыз өзара тығыз байланысты екенін үмы- 

туға боліу айды. Тыныс алу Қүдайды еске алумен қатар жүруі, 

үйлесуі керек, рахатқа белене отырып, өкпеңмен ғана емес, 

жүрегіңмен  де  тыныс  алу  керек.  Інжілде  Қүдай  Рухы  — 

Қүдайдь н Демі — “су үстінде жүрді”,  Қүдай адамға  “өмір 

Y; шеді жөне адам “калаған жерінде жүретін”  Рухтан 

" делінеді.

керетін нөрсе — Ислам Қүранда “кеуденің кеңеюі” 

деп көрсетіледі; онда,  мәселен,  Қүдай  “Исламды 

i

 үшін біздің кеудемізді кеңейткені” айтылады; ис- 

пективасы мен тыныс алудың және жүректің мис- 

мәнісі арасындағы қатьшасты үғыну — суфизм мен 

і ғарыштык гнозиске, табиғи түрде жетелеп әкелетін 

['сінудін бірінші дәрежелі маңызы бар кілті. 

йды есте үстау”  әлдебір тау биігіне шығып алып, 

алған  кең  тынысқа  үқсайды:  мәңгі  қардың  саф- 

рілген таңғы ауа кеудемізді кернеп, оны кеністікке 

ады,  сонда  аспанның өзі біздің жүрегімізге жет- 

лады.

эіштық тыныс-дем” символикасы бүдан да күрде- 

,ікқан дем ғарыштық көрініс кезеңіне немесе жа- 

ейіне теңеледі,  ал тынысты ішке тарту — ғарыш- 

нақталу”,  Қүдайға оралудың қүтқарылу деңгейі- 

ей.

Еуропалықтардың  Қүранды  шынымен  бағалап,  оның 

рухани бастау екенін тануына кедергі болып жүрген себеп- 

тердің бі эі мынау: олар кез-келген мөтіннен тікелей сезінуге 

ыңғайль: айқын көрініп түрған мағына іздейді, ал семиттік 

халыкта з, сөз символикасын бағалай білетін күллі Шығыс 

халықта эы  “терендете  оқу”  тәсілін  біледі:  айтылған  лебіз 

оларға ci імволдар тізбегі болып көрінеді, оқырман өрқайсы- 

сы түгесілуді білмейтін ілімді тану жолындағы қүбыланама

333

сияқты қызмет ететін сөздердің рухани геометриясын бойы­

на  сіңірген сайын  сол символдар ұшқын  шашады;  мүнда 

ішкі  мағына  бәрінен  жоғары  түрады,  ал  сыртқы  сүрқай- 

лык — мазмүнның күллі ғажайыптығын жасырып түрған 

жабу сияқты18.

Коптеген киелі уағыздардың  жүмбақ тізбегін айтпаған- 

ның  өзінде,  Шығыс  адамы  аз  сөзден  көп  мағына  үғады 

деуге болады.  Қүран,  мәселен,  “биік әлем жазық әлемнен 

қымбатырақ” екенін немесе “жердегі омір ойын ғана” екенін 

ескерткенде немесе “сендердің жауларың оз әйелдерің және 

балаларың” деп пысықтағанда,  “Айт: Алла де, бос әңгімеге 

әуес болма!”деп бүйырганда, ақыр аяғында “Алланың түра- 

ғынан сескеніп, өз нәпсісін тыйған адамға” Жүмақ сыйлай- 

тынын уәде еткенде, Қүран осының бәрін айтқанда мүсыл- 

ман19 мүндай аяттардан түтас мистикалық-аскеттік доктри- 

наны үғына алады,  ол осы атауга лайық кез келген рухани 

ілім сияқты терең де ғаламат мағынаға толы.

Сөйлеу дарыны адамда ғана бар, ол күллі жердегі тіршілік 

иелері ішінен бір өзі ғана “Қүдайдың бейнесімен” жаратыл- 

ған, оның қүтқарылуының кепілі де сол  Қүдайға үқсастык 

болғандықтан, яғни, оның объективті20 ақьіл-есі, еркін күш- 

жігері мен шыншыл, ойша ойлайтын һәм дауыстап айтатын 

сөзі болғандыктан, мүсылманның өмірінде бас өріппен жа- 

зылатын Сөздің, яғни тек қана белгілі бір ойды өрнектейтін 

аяттар күйінде ғана емес, озгеше тірі күш, дүғалық күйінде 

елес беретін Қүран аятгарының орасан зор маңызы болаты­

нын үғу қиын емес; 

муслимнің

 жаны осы бір  киелі форму - 

лалардан тоқылған  сияқты;  ол соларды жүрегіне  сақтай 

жүріп  жүмыс  істейді және демалады,  солармен  бірге  өмір 

сүреді және оледі.

Мүсылман өміріне жарасымды түрде сіңісіп кеткен оте 

маңызды ғибадатты қарап корелік:  “Егер осыны Алла қалап 

түрса” 

(ин ша аЛла) —

 осыны айту арқылы мүсылман өзінін 

Қүдайға тәуелділігін, онымен салыстарганда озінің осал және 

надан екенін мойындайды, сойте түрып, нәпсі итермелеген 

кез  келген  қызығушылықтан  бас тартады,  осы уәж ең  ал­

дымен тыныштық пен айқындыққа үмтылуды білдіреді.

Жогарыда айтылган гибадат өзіміз белсенді тілек-арма- 

нымыз  арқылы  бүгінге  әкеліп  елестеткіміз  келетін  бола- 

шаққа қатысты болса, “Талайымызга солай жазылган” 

(кана 

мактиб)

 деген сөз болашагымыз қүндақтаулы жатқан бүгінге

334

катысты айтылады, мүнда да біз тағдырдың жазғанын көн- 

бістікпен  көтеруге тиіспіз деген түспал  бар,  осыған  үқсас 

мағына  “Алланың дегені болады” 

(ма  ша  алла)

 дегенде де 

бар — оқиға мен оның соңы өткен шақта қалды, бірақ істің 

барысы мен өткен жөне өтіп жатқан нәрсеге біз беретін баға 

бүгінгі  күндікі.

Жағымды аспектілері белсенділікпен мейлінше үйлесімді 

болып  келетін  мүсылман  “фатализмі”  —  мүны тарих дә- 

лелдеген!  — осы  бір  “фатализм”  Исламның бәрі  Қүдайға 

тәуелді және бәрі Қүдайдың алдына қайта оралады дегенді 

кесіп айтатын іргелі түжырымдамасының қисындық (ло- 

гикалық) салдары.

Мүсылман, әсіресе, 

Суннаның

 ең үсақ ережелеріне дейін 

үстанатьш мүсьшман21 символдар арасында өмір сүреді, өзінің 

тіршілігімен сол символдардың қат-кабатына тікелей каты- 

сады, бұл оған, ең болмағанда, жанама түрде болса да, Алла­

ны жэне о дүниені үмытпауға мүмкіндік береді. Алдын-ала 

белгіленіп  қойылған  мүмкіндіктерден ада,  алды беймәлім 

рухани кеңістікте өмір сүретін христианин үшін мүсылман- 

ның дүниетанымы үстірт формалдылык немесе алдамшы- 

лык болып көрінуі мүмкін, бірақ мүндай козқарастағылар 

Исламдағы ерік күшінің импульстері қолма-қол “суырып- 

салмалық” емес екенін, керісінше жан бейбіттігі мен ойлы 

тыныштыққа жету үшін  белгіленіп,  сол үшін жүмсалаты- 

нын еске алмайды22, дүниснің сыртқы қозғалысы сүлба ғана, 

ал барлық рухани ырғақтар біздің өз ішімізде дамиды.

Кез келген жағдайға байланысты киелі аяттарды, дүға- 

ларды  қайталай  беру тек ахлақтық қаһармандықты аңсап 

тірек іздеушілер үшін босқа уақыт өткізу, басы артық нөрсе 

болып көрінуі мүмкін, алайда, тәңіри болмысы бар дүние- 

лер  туралы  үздіксіз  ойлану арқылы  нығая түсетін  Қүдай- 

мен символды түрде одақтас болу түрғысынан алғанда, киелі 

дүғаларды қайталай беруге әдеттену, яғни “рухани дүниені” 

үнемі қүбыла түту —  керісінше,  тазару мен тәңір нүрына 

бөленудің қүдіретті тәсілі.

Қүранның ең бір жан тебірентерлік доктринасы — Қүді- 

реттілік туралы ілім;  күллі тіршілік пен дүниенің Қүдайға 

төуелділігі туралы  бүл ілім Қүранда монотеистік атмосфера 

аясындағы кісі де танданарлык айқындықпен айтылған.  Біз 

осы кітаптың бас жағында тағдырдың адамға билік жүргізетін 

себебі —  оның онтологиялық түрғыдан тоңіри  Еркіндікке

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: