ды к,  т.б.)  алуға мүмкін болатындығын көрсетеді.  Сондық-  тан

іада-

||уц.

оқиғадағы  көзі  тірі  “аруақ  қонған  ер”  болса,  екіншісі 

оның емірден өтіп кеткен “аруақты ата-бабасы”.  Мәсе|іең:

Аруақ  қолдап  жар  болса...

...Көтерді аруақ  қолдап  ноғай  атын...

...Тайғақ  кешу тар  жолда,

Бұрынғы  әткен  бабаның,

Аруағы  жар  болсын

...3

деген жолдардан өзінің тікелей (қандас)  немесе  этникфіық 

(рулас,  елдес)  жауынгер  үрпағына  ата-баба  аруағы  қо адау 

көрсетіп,  жар  болады,  мүндағы  аруақ озінің тандаған 

мын оның олген ата-бабасы ретінде қолдайды,  комекте

Қарадөң  арғы  атамыз,

Аруақты  ер  еді...

...Аңшыбайдай  аруақты 

Батырды  қалмақ  көрген  соң...

...Батыры  бар аруақты

...4

Әрбір тандаулы ердің сондай қолдаушысы болады. 

“ А ] 

ақты  ер”  үғымынан  байырғы  заманғы  “жауынгер-бак 

(шаман)”  деген  үгымның  сарқынын  коруге  болады.  Жыр 

мәтіндерінде айтылмай калган “аруақтың* н е о ф и т  тандщы” 

оқигасының болгандыгын аңгаруга болады, ягни, жауы: 

де, бақсы не қалпе сйяқты аса ауыр жагдайда отетін иш 

ациалық сынақтан отуі тиіс.

Жыр мәтіндерінен аруаққа қатысты басқа сипаттама 

ч. 

ды да кездестіруге  болады.  Солардың бірі — 

“аруақты 

қы ру”

 ситуациясы.  Мәселен:

...Сонда ындыс  ақырды,

Аруағын  шақырды...

Парпария  сонда  ақырды,

Аруағын  сонда  шақырды

...5

Бүл жолдардан коретініміз -  аруақтың дауысталып, 

қырылатындыгы”, тірі адам, тандалган адам қысылган 

п а к ­

та,

  басына ауыр сөт туган шақта оны, атын атап (?) көмскке 

шақырады.  “Ақыру”  — дауыстап айкайлау,  айқаймен ï'c'ca 

шақырылатьін  аруақтың  атын  атау дегенді  білдіреді.  2feip

:іу-

сы

гср

;и-

ф-

Й(а-

мәтіні  осындаи  непзгх  аруақтық  есімді,  ягни,  аруақ'jiji

Батырлар  жыры.  А.  “Жазушы”.  1989.  5  том.  44,  48,  49-66.

Батырлар  жыры.  А.  “Жазушы” .  1989.  5  том.  29,  35,  247-66.

Батырлар  жыры.  А.  “Жазушы”.  1989.  5  том.  34,  55-66.

468

ІІҢ

байы рғы  

есімін де сақтай алған, ол — 

“ Үран”

 сөзі.  Өйткені, 

жыр 

мәтіндерінде  батыр  тек аруақты  ғана  шақырып  қой- 

майды,  од  “үранды”  да  шақырады,  осынысына  қарап-ақ, 

“шақырылғандардың”  (аруақ пен үранньщ) типологиялық 

д ең гей д е, 

іс жүзінде бір бейне екендігін аңғара аламыз.

Үран, қарабайыр мифологиялық бейне ретінде көбінесе 

жылан немесе айдаһар кейпінде, сондай-ақ, сирекгеуде болса 

қүс  түрінде  суреттеледі.  Мүндағы  жылан  мен  (жыртқыш) 

күстың көптеген дөстүрлерде бір-біріне қарама-қарсы келетін 

бейнелер  болып  шығуымен  қатар,  олардың  айдаһар  (әрі 

жылан,  өрі қүс деуге боларлық қанатты мақүлық)  бейнесі 

аркылы түтасып кететіндігін де естен шығармаған жон.  Бүл 

жерде де жалпы аруақ атаулыға тән екі үдайлылық  (амби- 

валенттілік), яғни,  “жақсы мен жаман”  бағамдарының бір- 

бірінен ажыратылмайтын түтастығының бар екендігін көрсете 

кетуге болады. Аруақтың (Үранның)  “жыландық табиғаты” 

алдында ғана айтылған  “ш екинаны”  (күдайы осындалық- 

ты)  еске  түсіреді,  Ү ранны ң  байырғы  түркілік  жылан 

культімен  (жылан  тотемизмімен),  ту  (жалay)  культімен  де 

байланысты екендігі белгілі, бүл жағдайда аруақтың да сырт­

кы болмысын жыланмен, тумен (моңғолдың “сүдцесін” еске 

түсір,  Сүлде  —  ту  кейпіндегі  Рух-Аруақ  қой)  символдап 

корсетуге болады.

Этимологиялық деңгейдегі “үран” шеңбермен, арқанмен, 

ормен байланысты (“op”,  “орау”,  “орану”,  “үра”), осы аркы­

лы ол “үндіевропалық текті” деп есептелінетін бағзы гректік 

Уранның, хеттік Аруананың, үндіирандық Варунаның шендесі 

(аналога) болып шығады. Үндіирандық Варунаға тән “ғалам- 

дық тәртіп, жон-жосық” идеясы казақтың аруағына немесе 

үранына  да  қатысты  болып  шығады.  Үнділік  Варунаның 

жыланмен, сумен байланыстылығы да,  “авесталық”  Варуна- 

ның (зороастризмдегі Ахура-Мазданың)  “канатты шеңбер” 

кейпінің болуы да казақы аруақ/үранның үмыт болған си- 

паттарын еске түсіруге мүмкіндік береді.

‘к  -к  it

Жырларда кездесетін,  аруаққа катысты қолданылатын 

мынадай етістіктердің орнықты екендігін де атап корсетуі- 

міз қажет:

469

Аруағы судай тасыды...

Аруағы судай тасады...

Аруағы ердің тасады...6

“Аруағы ердің тасады” немесе “аруағы судай тасады” де­

ген тіркестер өте жиі колданылады,  мүндағы “тасу”  етісті- 

гінің колданылуына қарап, әңгіменің әлдебір ьщыстың, қуыс- 

тың  ішіндегі  сүйықтың  әрекетіне  қатысты  болып түрган- 

дығын аңғара япамыз.  “Аруақтың асуы (аруағы асады)” де­

ген тіркестің мән-мағынасын да осы қатарға қоюға болады7.

Аруақ үғымының “асу” және “тасу”  (“асып-тасу”) етіс- 

тіктерімен сабақтастастырылуы ең алдымен “ішінде әлдебір 

сүйығы бар әлдебір ыдыс”  ілеспе үқсатымын (іле-үқсату — 

ассоциация) туғызады.  Бүл қандай сүйық? Қалай болганда 

да,  бүл жердегі әңгіменің су толқынындай тасыған немесе 

қайнау нәтижесінде ьщыстың кемерінен асып-тасып тогілген 

өлдебір  “сүйы қ”  энергия жөнінде  болып  отырганы  анық. 

Ягни,  біз, өлдебір озгерістің нәтижесінде қозгалысқа түскен 

сүйықтың  ыдыс  ернеуінен  асып-тасып  төгілгенгендігін 

көргендей  боламыз.  Бүл  жердегі  ыдыстың  планы  ішінде 

ноқаты бар шеңберді,  қапталдық жарма қимасы (профилі)

“аузы”  жогары  қарай  ашылган  д о г а н ы ( ^   немесе 

КУ) 

корсететін болады. Жогаргы деңгейде бүл — нүр  “сүйыгы” 

мен оның көресіні (“сақталатын ыдысы”), төменгі деңгейде 

аруақ қонган адамның өзі “ыдыс”  (сосуд благодати)  болып 

шыгады да, оньщ бойындагы аруақ -  “ыдыс шііңдегі сүйық”, 

ыдыс түрінде символданатын адамның бойына  “қүйьшган 

қүдайы мэн” деп түсініледі. Аруақты ердің аруақтануы, рух- 

тануы,  аруагын,  аруагының күш-қуатын корсетуі  “сүйық- 

тың тасып,  ыдыс ернеуінен асып төгілуі” болып сипаттала- 

ды.  Эрине,  бүл — сырттай,  символдық,  шартты түрде сәй- 

кестеңдіру гана. Дегенмен, аруақ үгымының “әлдебір қасиетгі 

сүйық қүйылган ыдыс”  түрінде түсійілуі оны аргы қазақ- 

тың  да,  басқалардың  да  мифологиялық  келтірімдеріндегі 

кейбір нақты бейнеленген түсініктермсн, олармен сабақта- 

сьш жатқан тарихи, этнографиялық мәселелермен байланыс- 

тыруга мүмкіндік береді.  Бүл жерде, ең алдымен,  сүйықтық

6  Батырлар  жыры.  А.  “Жазушы”.  1989.  5  том.  248-6,  1990.  6  том. 

182,  224-66.

7  Батырлар  жыры.  А.  “Жазушы”.  1989.  5  том.  270-6,  1990.  6  том. 

230-6.

470

сипатгамаларға ие “қүт”,  “фарн”  (хварно, фарро),  “Қыдыр” 

ясөне “нүр” сияқты, позитивистік мифологиядағы “су, жаң- 

быр,  ылғалдылық және өнімділік, тудырғыштық”  функци- 

яларына ие “аналар” сияқты үғымдар еске түседі, яғни, ару- 

актың болмысында да аталған үғымдардың толық не ішінара 

қасиеттерінің тән болғандығын жорамалдауға болады.

Ирандық  мифологиядағы  фарн  (“авесталық”  хварна, 

кушандық  теңгелердегі  —  фарро)  —  әдетте,  әлдебір  киелі 

шапағатты несібе (сыбаға),  “жақсы зат”, ол тандаулы түлға- 

ларға (батырларға, патшаларға) беріледі,  “сыйға тартьшады”. 

Фарнның сипаттамасы көп,  олардың ішінде оның тамаққа 

(ішіп-жемге) қатысты атрибуттар арқылы керсетілуін,  сон- 

дай-ақ, фарнның су түңғиығында жасырылғандығын (“Яшт” 

XIX 51-64),  оның сулармен жене өзендермен байланысты - 

лығын, сый беруші ретінде көрінуін атап көрсетуге болады. 

Аруақтың “ыдыстық”  мен  “асып-тасуы”  символикасының 

ауқымында фарнның су түбіне жасырылуын, сулармен бай- 

ланыстылығын оңай түсіндіруге болады.  Оның үстіне,  Иран 

мен  Орта Азияның  сасанидтер  дөуірі  түсындағы  (4-7  ғ.ғ.) 

өнеріндегі кең таралған “фарнды қошқар түрінде түлғалау” 

үрдісін де осы таңбалау дәстүрімен байланыстыруға болады: 

қошқардың (мүйізді басыньщ) таңбасы мен қазанның таң- 

басы іс жүзінде бірдей  (шеттері қайырылған доға түрінде) 

болып шығады.

Аталмыш  дэстүрде  фарнның  тек  жағымды  жағы  ғана 

көрсетілген,  бүл  жағынан  оны  түркілік  “күт”  үғымымен 

салыстыруға болады, дегенмен,  ирандық діни-мифология- 

лық дәстүрінде  “жаман  ф арн”  (душ  хварнах)  келтірімінің 

болуы,  фарнның  белгілі  бір  шарт  бүзылған  жағдайда  “өзі 

қонған” адамды тастап кетуі сияқты мифологеманың болуы 

(мәселен,  ілкі  патша  Йима  асылық  еткенде,  оның  фарны 

сүңқар  (варэгна)  қүс  кейпінде  үшып кетеді)  о  бастағы  екі 

үдай  мағыналы  (табиғалы)  ілкі-фарнның  болғандығынан 

хабар  береді,  қазақтың  аруағы  осы  ілкі-фарндық  сипатты 

сақтап өтыр, яғни,  аруақ туралы қазақы  келтірімдер иран- 

дық фарнға қарағанда анағүрлым байырғы келтірімдерге 

арқа сүйеп отыр.

Аруақ пен фарнды кейбір сипаттар түрғысынан алғанда 

салыстырып,  бір-бірімен  сабақтастыру  арқылы  аруақ  пен 

Қүттың,  аруақ пен Қыдырдың арасындағы байырғы сабақ- 

тастықтың  болғандығын  аңғаруға  болады.  Яғни,  коне

471

түркілік келтірімдегі қүт, ислам дінін қабылдау заманында 

функциялық, бейнелік нақтылыққа ие болған Қыдыр (Ілияс) 

мен аруақтың о баста бір үғымнан тармақталып шыққанды- 

ғын көре аламыз.

Қүттың және фарнның,  қыдырдың адамға  берілуі (да- 

руы)  көбінесе  бір-ақ  рет  болатын  акт  (әрекет)  ретінде 

көрсетіледі,  мүндай дарыту,  сыйға беру материалдьіқ (бай- 

лык,  сондай-ақ,  “материадцық байлық”  сипатынаіие бала 

беру,  бақ беру, т.б.  сәттілік мысалдары)  реңкке ие ёолады; 

берілген сыйлық қайтып алынуы да, сыйлыкты үстап түруға 

қажетті шарттардың болуы да әбден мүмкін,  бірақ,  бүлар- 

да  “аруақ қону”  оқиғасындағыдай киы н да күрделі,  адам- 

ны ң  ж анын  талап  ететін  инициациялы к  сынақтйр  мен 

талаптар  болмайды.  Қ үтқа  немесе  Қыдырға  ие  ролу  іс 

жүзінде аруақ қонудың сыртқы сипаттарын ғана иемденш 

түр. Аруақтың осындай “сүйықтық” жөне “ыдыстық” сим- 

воликасы оны позитивистік мифологиядағы “үлы ана”  (үлы 

баба),  “ру  жерінің  қож айы н-қаты ны ”  (хозяйка  родовой 

земли),  “рудың,  ататектің қамқоршы рухы”  (дух-покрови­

тельница рода) сияқты бейнелермен сабақтастыра карасты- 

руға мүмкіндік береді.

Аруақтың реалды болмысын және оның бейнесіңің жал­

пы  мифологиялық дәстүрдегі  әр  түрлі  кейіпкерлер  бойы- 

нан  кездесуі  мен  сюжеттерден  орын  алуын  толыкі  қамти 

алдық деп айта  алмаймыз.  Сырт көзге тым қарапайым бо­

лып көрінетін оның бейнесі әзірше біздің өреміз 

ж е у п е й т і н  

деңгейде қальш отыр. Сондықтан, аруақ туралы әңгімедегеңде

үйреншікті болып кеткен анықтамалармен  шектеле

болмайды,  оның  шын  бейнесін  мифтік,  діни  дәс|-үрдегі 

472

салуға

баска бейнелердің — перілер мен періштелердің, диюлар мен 

жындардың, қыдыр мен күттың, т.б. сипаттары мен атқара- 

тьш кызметгерінің арасьшан “тірнектеп жинауға” тура келеді. 

Әзірге біз үшін маңыздысы — аруақ бейнесінің қазақ дүние- 

танымындағы  көптеген  мифтік,  этнографиялық,  медени, 

шаруашылық  келтірімдердің  қайнар-көзі  екендігіне  көз 

жеткізу болып отыр.  Оны түсіну көптеген сауалдарга жауап 

бермегеннің өзінде де іздену багыггарын көрсете алады.

АБЫРОЙ ЗАҢЫ

Сөз  төркіні

Қ азақ тіліндегі  (танымындағы)  қадірлі  үғымдардың 

бірі  — 

“абырой”

 сөзі.  Мағыналық түрғыдан алғанда ар-үят, 

бедел, қүрмет, қадір-қасиет деген үгымдарды қамтитын бүл 

сөз  философияда  моральдық  үғым,  этикалық  категория 

түрғысында қарастырылып “адам бойындагы ең асыл қүнды- 

лықтардың  бірі,  кісілік,  адамгершілік тірегі”  деген  магы­

нага ие болады.  Міне, бүрыннан да қазақ философтарының 

назарынан тыс қалып қоймаган осы сөздің мән-магыналық 

болмысы мен создік төркінін жаңа мифологиялық ізденістер 

аясында қайтадан бір багамдап өткеннің артықшьшығы болмас 

деп есептейміз.

Әуелі  сөз  төркініне  қатысты  айтылып  жүрген  қисын- 

дарды қысқаша атап өтер болсақ,  “абырой” сөзін араб тілінен 

шыгаруга  деген  бейімділік  бар,  ягни  бүл  сөздің  арабтың 

“аб”  -   “су”  және  “руй”  —  “жүз  (бет)”  деген  сөздерінен 

қүралгандығы, жалпы алганда 

“беттің суы ”,

 ягни, 

“а р -р іт ”, 

“қадір-қаси ет ”

  дегенді  білдіретіндігі  айтылып-жазылып 

жүр1. Дегенмен,  келтіріліп отырган қисынның дәйектілігіне 

ден  қоя түрсақ та,  “су”  магыналы  “аб”  сөзінің  “арабтікі” 

емес,  “парсынікі”  болып  табылатындыгын  білгендіктен, 

мүндай  этимологияның  араб  тілі  маманының  тарапынан 

жіберідген әлдебір шалагайлықтан туындап отыргандыгын 

да топшылауга болады.

Ал, түркі тілінің төл сөздік корының мүмкіндіктері осы 

сөзді мүлде басқаша түрде этимологизациялауга жол аша-

1 

Ә.  Асан. 

Абырой / /   “ Қазақстан”  (Үлттык,  энциклопедия).  1  том.  А. 

“Қазақ  энциклопедиясы”.  1998.  52-6.

219-31

473

ды.  Бұл жерде тек аталмыш сөз ғана емес,  онын, мағыналық 

түрпатынан  туындайтын  кескін  символы  да,  символдьщ 

мифологиялық астары да  көптеген қисындар жасауга жол 

ашады;  олардың барлыгын бірдей атап корсету, тәптіштеп 

түсіндіру  алдын-ала,  оз  алдына  кең  көлемді  еңбек  болуы 

тиісті, тірек боларлық дәйектемелерді үсынуды қажет етер 

еді,  бүган  шагын  мақаланың  колемі  де,  кейбір  шешуиіі 

мәселелердің әлі де болса толық даяр еместігі де мүмкіндік 

бермейді, сондықтан да,  “абырой” сөзінің бір гана этимоло- 

гиясы мен соган байланысты туындайтын пайымдарды гана 

көрсеткенді жон деп есептейміз.

“А бы рой”

  созінің  негізі  болып  табылатын  “абы р-” 

компонентінің магынасы 

“айналу”,  “шеңбер жасап айналу” 

дегенді  білдіреді  деп  шамалаймыз.  Осындай  түспалдауга 

мүмкіндік беретін бірқатар қисындары бар.

Біріншіден,

  қазақ тіліндегі туынды,  екінті  (вторичный) 

магыналарга ие болган “абыр-дабыр” 

(суета),

  “абыр-жүбыр” 

(быстро,  проворно),

  “абыр-сабыр” 

(возня,  суета,  суматоха, 

сутолока,  толкотня,  шум)

  деген  қосарлама  сөздеріндегі 

“абыр” сөзінің о бастагы магынасы 

“шецбер бойымен (айна­

лып,  тізбектеліп,  іиубатылып) ж уру” летенді

 білдірген деп 

шамалаймыз,  ойткені,  корсетілген туынды  магыналардың 

барлыгының  да  о  бастагы  әлдебір  үжымдық  (гүрыптық- 

жоралгьшық) өрекеттің сыртқы корінісінен (жалпы түрпа- 

ты шеңбер пішінін еске түсіретін іс-әрекеттен) туындаганы 

көрініп түр.  Осындай екінті  магынага  “абыржу” 

(беспоко­

иться,  будоражиться,  волноваться,  растеряться,  суетить­

ся)

  сөзі  де  ие;  бүл  сөздің  алдыңгы  (коне)  нүсқасы  “абы- 

рыш”  <  “абырыг”  (айнала қозгалу) түрінде болган.

Екіншіден,

  коне  түркі  тілінде 

“әб іру/еб ір у”

  (“Тоңыкөк 

жазуы”,  8  гасыр)  сөзі 

“обойдя,  обходя” л еп

  аударылады2. 

“Е бре/эбрэ”

сөздері телеуіт,  шор түркілерініңтілінде де сақ- 

талган, бүл создер де “айналып оту” 

(обойдя,  обходя),

  “шең- 

берлей”,  “айнала” 

(кругом,  вокруг)

 дегенді білдіреді3.

Үийншіден,

 осы қатарга орыс (славян) тілдеріндегі “обр-/ 

обор-” ілкі түбірін жатқызуга болады, ойткені, орыс тілінен

2  А.  С.  Аманжолов. 

История  и  теория  древнетюркского  письма.  А. 

“ Мектеп”.  2003.  С.  64.

3  В.  В.  Радлов. 

Опыт  словаря  тюркских  наречий.  СПб.  1893.  1  том.

1  часть.  С.  934-935.

474

бізге 

“обращение”,  “обратить”,  “обратно”,  “оборот”,  “образ”, 

т б. сөздер арқылы белгілі больш отырған осы сөздің о баста 

(жалпы  славяндық  лингвогенез  кезінде)  түркі  (дей-түркі) 

тілінен  ауысқандығын  шамалай аламыз;  бүл  сөздің де ма- 

ғьінасы — “айналу,  шеңбер жасау”.

Міне,  осындай  үш  деңгейлі  мағына  іздеу  нәтижесінде 

“абырой”  сөзінің  қандай  мағыналы  әрекетке  байланысты 

болғандыгына коз жеткізуге болады. Осыны жақсырақ түсіну 

үшін 

“айналужоралгысы” (ритуал обхода

) жөнінде әңгімелеуге 

тура келеді.

Айналу 

жоралғысы

Ж екелеген  ғүрыптардағы  осындай жоралғы жөнінде 

Ә.  Ғалиев,  Н.  Шаханова сияқты зерттеушілердің жекелеген 

мақалаларында соз болады (басқа авторлардың еңбектерінде 

де бар  шығар,  біз тек өзімізге таныс  болғандарын гана  ай­

тып отырмыз).  “Айналу жоралғысын”,  әдетге,  “шекаралық, 

өтпектік”  (переходный цикл) ғүрыптың элементі деп те атай 

!  береді. 

“Шекаралық  (өт пект ік)  қал-ж агдай  қандай  да  бір 

! 

әрекетті аяқтауды  (бітіруді)  қажет  етеді,  айналу ж орал- 

; 

гысы  осы  бітуді (аяқтауды)  символдайды.  Бүл  — космизация 

акты,  мүнда  ж инау,  ягни,  Х аосқа  қарам а-қарсы   ж әне 

Үйлесімге  (Гармония)  сэйкес  (ундес),  дәлірек  айтқанда  — 

Үйлесімді жарату әрекеті көрсетіледі.  Ғаламды қайта қура- 

стыруды  (ж аратуды),  реактуализациялауды  мақсат  еткен 

рәсімдерден айқын көрінеді 

” 4.

“Айналу жоралгысы”  коптеген  гүрыптардың  (обряды) 

міндетті  элементтерінің  бірі  болып  табылады.  Ғаламның 

жаратылуы да “айналу әрекеті” бойынша жүзеге асады, бірақ, 

бүл 

жерде жаралудың қандай жолмен,  қалайша және ненің 

нені айналатындығы туралы тәптіштеп жатпай-ақ,  кейінгі 

адамның іс-әрекетіне үлгі (модель,  эталон)  болып табыла- 

тындығын ғана атап көрсеткіміз келеді, өйткені,  келтіріліп 

отырган бір қисынды жоралғылық сценарийлер, іс жүзінде, 

осындай  ілкі әрекеттің дербес символдық мән-мағынага

4 

Б. А. Фролов.  Предыстория символа / /  Этнознаковые функции культу­

ры.  М.  1991. 

С.  114.;  Ануар  Галиев.  Реактуализация  Космоса  в  обрядах 

'пюрков

  / /   Культура  кочевников  на  рубеже  веков  (ХІХ-ХХ,  ХХ-ХХІ 

В в ):  Проблемы  генезиса  и  трансформации.  А.  1995.  С.  152-159.

ие болған үлгісін қайталау болып табылады. Айналу жорал- 

ғысы — космогонияны қайталау, реактуалдау. Яғни, бүл әре- 

кеттен біз,  М.Элиаденің терминологиясымен түстеп берер 

болсақ, 

“бастауларга  қайтып  оралу ” идеясын  көріп  отыр­

мыз,  өйткені,  “т ек  қана  қандай  да  болмасын  нәрсенің  ең 

алгашқы пайда болуы гана маңызды,  оның кейінгі пайда болу- 

лары осындай маңызга  ие бола алмайды ”.

 Айналу жоралғысы 

кезінде бастапқы үлгілік (модельдік) оқиға қайтадан акту- 

алданады (реактуалданады), қайта өрбітіледі.

Бірақ,  айналу  идеясы  осылармен  шектеліп  қалмайды, 

өйткені  айналудың  геом етриялы қ  символикасындағы 

(шеңбердегі) негізгі элементтерінің мөн-жайы ашылмай кал­

ган; осы элементгерді атап корсете отырьш, жекелеген ғүрып- 

тық,  басқа  да  этнографиялық  мысалдар  арқылы  олардьщ 

жүмыс істеу принциптерін корсетеміз,  ойткені,  осы жорал- 

ғыға (ритуалга) қатысты басқа да мөселелерді айтпай-ақ қой- 

ғанның озінде де,  біз  “абырой”  сөзінің  “айналмалық”  ма- 

ғынасын жақсылап түсіндіретін боламыз.

Мына схемаға коз салып корелік:

Бүл кескіндемеде шеңбер мен оның кіндігі (“К ” нүктесі), 

және  шеңбер  сызығының  бойында  орналасқан  әлдебір 

“отпектік”  (шекаралық,  переходный)  нүкте  (“М ”  нүктесі) 

бар.  Міне,  осындағы шеңбер  сызығы “айналу жоралғысы- 

ны ң” жүріп оту (қозғалу) жолын символдайды.  Бүл жерде, 

әзірше,  осындай  жоралғылық  қозғалыстың  бағыты  (сағат 

тіліне қарсы, не бағытгас), жылдамдығы (уақытгық молшері), 

айналу саны  (қанша рет  айналым жасалғандығы)  біз үшін 

маңызды емес. Бастысы — шеңбер бойымен қозғалған жорал- 

ғылық  рәсімнің  (ритуальная  церемония)  “М ”  нүктесінен 

шығып,  сол  “М ”  нүктесіне  қайтып  оралып,  одан  откенде 

әлдебір сапалық-қасиеттік,  сандык, мәртебелік-дәрежелік, 

т.б. озгеруді символдайтындьпы; яғни, бір айналым шеңберін

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: