болады.  Адамгершілікті,  ана  тілін  қадірлеу,  имандылыкты  уағыздау

Сұлтанмахмүг 
“Адаскан 
өмір”, 
“Кедей” 
поэмаларында 
кейіпкерлердің  образын  ішкі  монолог  аркылы  сомдаса, 
Айтыс  , 
“Таныстыру”  поэмаларында  диалогты  пайдалану  аркылы  жеке 
адамының  қоғамдық  күбылыстарға  деген  қатынасын,  ой-сезімін 
анықтайды.  “Айтыс”  поэмасында  қала  қазағы  мен  дала  қазағының 
диалогы  түрінде  окиғасыз,  сюжетсіз,  екі  адамның  сырласуы  арқылы 
казак  елінін  барлық  жақсы-жаман  мінездері,  түрмыс  жағдайлары, 
әлеумегтік  жағы  түтас  қамтылған.  Дала  арқылы  елі  сүйетін,  елі  үшін 
мактанатын,  кәдімгі  далаға тән  аңкылдаған  мінез  қалыптасқан,  елінщ
жақсы жактары көретін I  қыр казағы.
“Мен, қазақ, қазақпын” деп мактанамын,
Үранға “алаш” деген атты аламын.
Сүйгенім қазақ өмірі, өзім қазақ,
Мен неге қазақтьжтан сакганамын?
Бойына далалык өр мінезді дарьгшп  оске дала ақыны,  өзінің бір
• 
■ 
^  
' “ЧТЖТ"*!  ТТ1
түрікпң
ӘИГ1Л1
“ен
хан Шыңғыстьш үрпағы екені  кең дала, шаңсыз ауа, таза конысты 
жайлап,  маңайы  малға  толып”,  “бие  байлап,  қүда  түсер  тоилары 
болып,  көңілдері  жарасып  өмір  сүріп  отырғанын  мақганышпен 
жырлай 
отырып, 
қазақтын 
ендіп 
өмірінщ 
қалаи 
боларына,
болашағына сескене қараиды.
Қүдайым, Мекапарға жалындырма,
...Қазак өмірін білмейтш шаштыларға,
Кәпірдің сақта, қүдай қаламынан
Дала жайын білмейтін наданынан.
Дала  акыны  отарлау жүйесінің  күшейіп,  кала ғана  емес,  даланы
да дендеп билеуге кірісе бастағанын мезгейді.
Қазақтың  ежелгі  “Ту  алып,  түлпар  мінген”,  “не  көрсем  елім
үшін 
көрдім”  деп, 
“Алапггап”  үран  шықса  жауға  ™ ғ а н
батырларын, 
і  
камкоры  абыэдарьш,  каукгьи 
Н  
« а   б о л ™
Т ^ І н " “ ”қ і3 ^ ш д ы ’’ 'жырлары  мен  казакгын  ұлы  акыны  Абайын, 
Бүқар  жырау,  Жанақ,  Шөже,  Орынбай  сияқты  халықка  даңқьі
жайылған  ақындары  мен 
сол  өзі  өмір  сүрген 
^
Міржакып,  Мағжандарды  да  мақтан  тұтып,  әрі  қазактың  кеишпсін
ойлап, 
намысын  жыргады.  Қазактың  арғы-бергі  - Ф ш е н   оіра,   жаиды 
қозғаған  дала  акынында  бүрынғыны  сағыну,  аңсау  бар,  бүгшпс  не 
налу,  намыстану  һәм  сескену  бар.  Қитүркы  коғамның  қазақ  үш
жақсьшықка бастамайтынын терең сезіну бар.
Ал кала ақында казақ өмірін, казак мінезін сынау^  асым.
Елдік деп ауызыңды созатындай,
Ер
85

Байқашы, далам, сенде не сиық түр?
Қайнаған намыс үшін жүрек бар ма?
Бүрк еткен бір ауыздан тілек бар  ма?
Елінің  болашағына  алаңдаған 
қала  ақынының  көңілінде 
армандау,  аңсаудан  гөрі  мінін  көрсету,  ақылға  шақыру,  қазақ  өмірін 
саралап,  жөнге  келтіруді  негізгі  міндеті  деп  санайды.  Екі  ақынның да 
сөз  саптауында  қазақ  қоғамының  келешегін  ойлау  жатыр.  Демек,  екі 
ақынның  да  ішкі  ойы,  жүрек  түкпіріндегі  сыры  -   ақын  ойы,  ақын 
сыры.  Ақын  сан  алуан  ойларын  соны  тәсілмен  жеткізуде  осылайша 
диалог  қүру  арқылы  айтар  ақындық  сөзін  ашык  айтыс  түрінде
келтіріп,  өзінің ақындық кескінін де анық танытады.
Іздедім, іздесем де таба алмадым,
Табам деп өзімді өзім неге алдадым?
Адамның адам  аты ақталмайды,
Бейнет қып, бар білгенім — соны  аңғардым.
немесе
Бүл күнде адасудан көз ашпадым,
Не нәрсені көздесем, тап баспадым —
Дүниеден басқа рахат тілемеймін,
Кеш,арым, мен білместен адасқанын,- 
деуі  де  сондықтан.  Ары  таза  ,  пікірі  ашық  адамның  заманы  мен 
замандастарына  айтқан  сыры  бүл.  Сондықтан  ақын  өмірінің  жеке 
детальдарын емес,  оның негізгі даму, өсу тенденциясын үғу керек.
“Айтыс”  та  осы  жүйедегі  дүрыс  түсінілмей,  әр  қилы  пікірге 
үшырап  жүрген  поэманың  бірі  болды.  Мүнда  дала  ақыны  мен  қала 
ақынының  айтыстырып,  сол  арқылы  қала  иен  даланың  әрқайсысына 
тән  артықшылығын  және  қайшылықтарын  талдайды.  Дала  ақынның 
сөзі  басымырақ  үстап,  соның  аузымен  қазақтың  жерін,  табиғатын, 
елін,  ел  басшылары  мен  батырлары,  ақын^ясыршылыраны,  салт- 
дәстүрін  мақтан  түта  жырлайды.  Қазақтың тілі  мен  дүниетанымының
биіктігін суреттейді.
“Айтыс”  -   қазақтың  үлттық  психологиясынан  туған,  соны
жырлайтын  шығарма.  Нағыз  поэзия  қашанда  әуелі  халқына,  үлтына, 
сол  арқылы  адамзатқа  қызмет  етпек.  Өйткені  ол  адамды  сүюге, 
болашаққа  сенуге  үйретеді.  “Айтыстан”  алатын  тағылым  да  осындай. 
Мүнда  адал,  шыншыл,  ізденімпаз,  драмалық  шиеленіске  толы, 
қуаныш-қайғысы  аралас ақын тағдыры суреттелген.  С.Торайғыровтың 
“Айтыс” поэмасы  XX  ғасыр  әдебиетіне  қосылған  қомақты  олжа, 
айтулы  қазына  дәрежесінде.  Ақын  лирикалық  қаһармандарының  жан 
дүниесін  ақтара  ашып,  әлеуметтік,  адамгершлік  проблемаларын 
бүкіладамзаггық деңгейге көтере қозғайды.
86

“ТАНЫСТЫРУ”  ПОЭМАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
“Таныстыру”  поэмасы  кара  қазак  пен  оқыған  зиялы  адамнын
диаЛргына құрылған.
Туғанда құдай иіп мұндай заман,
Сұрайтын бір сөзім бар сенен балам.
Тап біздің осы Семей облысының 
Көш  басшы адамдардын айтшы  маған.
Біз-дағы жоспарлайық өзімізше,
Десе де білмейтін  қазақ надан.
Қара  казак  сауалы.  Шындығында  заман  езгеріп,  уакыт аумалы- 
төкпелі  қалыпта  тұрғанда  болашағын  ойлайтын  әр  адамнын  коюға
тиісті сауалы. Сөз кезегі тиген оқыған да әңгіме тиегін  ағытады:
Ешкімнің Әлиханға бар ма сезі,
Демейді қандай қазақ оны оң көзі.
Семей тұрсын, жеті облыс бар қазактан,
Талассыз жеке дара тұрғай өзі...
Түймеге жаркылдаған алданбаған,
Баскадай бір басы үшін жалданбаған.
Көркейер қайткенде алаш деген ойдан,
Басқа ойды өмірінде малданбаған.
Поэманы 
окыганда, 
өлеңмен 
жазылған 
мінездемелермен 
танысып  отырғандай  әсерге  бөленесіз.  Есімдері  поэмада  аталатын 
қазак  зиялыларының  жарқын  бейнелерх  1С-қимьшымен,  кескін-
келбетімен, мінез-қүлкымен  көз алдыңа келіп түра қалады.
Үлттық сөз өнерінде соны сүрлеу іздеп, сол ізп   мақсат жолында
көзінің  тірісінде-ақ  “үлппыл”,  “алашшьіл”,
шығармалары  қатаң  сынға  үшыраған  Сүлтанмахмұт  Тораиғыровтың 
Таныстыру”  поэмасы -  оның көркем туындыларынын  ішінде ерекш
творчествасына
ақыннын  түнғыш поэмасы.
Шығармаға  негізінен  арқау  болға  кеишкерлер  -   XX  ғасыр
басндағы  казақ  үлгынын  жанашьірлары,  елдің  « п ы ғ ь и ш 
күоескен 
көш 
басшылары 
-  
Ә.Бөкеиханов, 
А.Баитүрсынов,
МДулатов,  X .Ғаббасов, 
В
 ^
азаматтардын
зиялыларынын  вмірбаяны,  еткен  енбекгері  бугінгі  Ш
  1
 
тарнхымыздан  белгілі.  Поэманвш  мазмүнын  терендеи  | « » Ж
, «=“  
гаеыр  басьшдагы  уакьгг  шындығы,  казак  коғамьшда  болып  жаткаи
87

өзгерістер,  ұлт  қайраткерлерінің  күресі,  партия  күру  ісіндегі  тартыс
сияқты келелі жайлар козғалады.
Поэманың үзын  арқауы  екі  адамының диалогы  арқылы  берілген
— “оқыған”,  яғни зиялы  қазақ пен  оқымаған  “қара қазак”.  Бір қазакты 
бүлай  бүтарлап  бөле-жара  қарау,  әрине  ақындық  көзкарас  пен  таным 
түрғысынан  десек  те,  мүның  түп  негізінде  ақиқатқа  бастар  ак  жолды 
табу,  болашағы  бүлдыр  қазақ  қоғамына  дүрыс  бағыт-бағдарды 
анықтау жатыр.  Аумалы-төкпелі заманға тағдыры тап келген  акынньщ 
іштей  соны  соқпақ  іздей  арпалысқан  жан  дүниесі  де  көрініп  түр.  Сол 
жолда көңілі тоқтаған  көркемдік шешімге  келсек, бүл диалогтык тәсіл 
ақынның ақикат  ойын  жеткізуде  өз-өзін  ақтап,  ақынды  адастырмас  ақ
жолға салып түр.
Сүлтанмахмұт  суреттеуінде  “қара  қазақтың”  да  соншалықты 
қаражаяу  адам  емес  екені  байқалады.  Ол  алаіука  белгілі  түлғаларға 
деген  көзкарасьш  ашық  танытып,  оқыған  қазақтың  ойына  қосылып 
қана  қоймай,  оны  толықтырып  отырады.  Оқыған  қазақ  Халел  мен 
Әлімханға  мінездеме  беріп,  таныстырған  кезде  “қара  қазақ”  өз  ойын
жасырмайды.
Түрғаны рас екеуінің еөзге де ағып,
Шын сөзіне босамас жүйке неғып?
Семейдің съезінде екеуі  ғой,
Кісі тыңдар сөз айтқан қүлақ салып.
Бұл тек бір ғана  “қара қазақтың” ойы  емес, сол съезге  қатысып,
сөзін тыңдаған мыңдаған казақтың ойы.
Шығарманың  өн  бойында  бүкіл  халықтық 
көзқарас  пен 
ақындық  көзқарас  бір  арнадан  табылып,  ақьга  оны  екі  адамның 
сырласуы  түрінде  жеткізеді.  Ақын  зиялы  қауымды  таныстыру 
барысында  іпггей  екіге  бөлінеді.  Ақынның  ішкі  жан  дүниесі  екіге 
жарылып, екі түрлі адамның кейпіне енеді.
Ғасыр  басындағы  қазақ  зиялыларына  баға  бергенде  өзі  өмір 
сүріп  отырған  заманын  сараптап,  іштей  өз-өзімен  сөйлеседі,
сьірлзсады.  Бірақ  еқі  адзм  кейпінде,  екі  адам  түрпатьщда  көріңіс 
береді.  Сауал таетап  отырған  ‘*қара  қазақ”  өзімен  жаеы  шамалас  жас
жігіт емес, егде тартқан, тіпті қарт адам деуге келеді.
Туғанда құдай иіп мұндай заман,
Сүрайтын бір сөзім бар сенен балам.
Тап біздің осы Семей облысының 
Көш  басшы адамдардын айтшы маған. 
Біз-дағы жоспарлайык өзімізше,
Десе де білмейтін қазақ надан.
88

Акын  каншалықты  “кара  қазак”  десе  де  оның  сүрақ  койып,
сауал тастауында ойлылык, салмақтылық басым.
Басында ол карағым түр ғой дайын,
Тек үзақ өмір берсін бүл  қүдайым.
\  
Дулатов,  Байтүрсынов,  Бөкейханов,
Білемін бүл үш ердің айтпай жайын.
■‘Бүл  үш  ер”  туралы  толық  білетінін,  олардың  үлт  үшін  еткен
еңбегі  күллі  алашка  мәлім  екенін,  қазақ  халқының  өз  ішінен  шыққан 
шын  мәніндегі  зиялы  қауымын  жоғары  бағалап,  қүрмет  түтатыныны
•  
• ____  
/ Г ________________ -  
Л
л
г т » Т » І Т Т Т ! Т Г  
Л
П
І   П
А
Ц
- а
У
4 4
жеткенше
сол  ауыкттағы  саяси  түлғалардың ел  ішіндегі  беделі  ғана  емес,  нағыз 
болмыс-бітімін  ақын  қарапайым  казақтың  сөз  саптауы,  ой-санасы
арқылы  аша түскен. 
„
Біздер  әлі  күнге  сол  заманнын  адамдарын  “надан  деп  келе
жаткан  калыптасқан  көзкарастың  өзіне  Сүлтанмахмүт  мүлде  басқаша 
Харайды.  Бір  кара  қазақ  арқылы  жалпы  қазақтың  ой-өрісшің,  таным-
түсінігінің жоғары екендігін дәлелдейді.
Алаштың  Семейде  өткен  съезін,  съездегі  ткірталас,  алаш
азаматтарынын  іс-әрекеті,  паргия  қүру  ішіндегі  өзара  тартыс  -   міне, 
осының  барлығын  ақын  әрбір  кейіпкерді  таныстыру  барысында
кезеңде
қаміиды.  щрв* 
---------—  
. ‘ 
а 
У ъ ъ ъ л с
ле 
үлкен 
өзгерістер 
болғаны 
өмірбаянынан 
таныс. 
Қазақ 
зиялыларының  да  барлығы  бірдей  бір  қалыпта,  бір  ізбен  жүрмегені 
шындық.  Қоғамдық  жағдай  қүйындай  жүйіткіген  киямет  шақга 
кателеспей  жүру  мүмкін  емес  еді.  Ол  үшін  қазақ  азаматгарының 
әрқайсысына  кінә  қою  да  оңай  емес,  өйгкені  олардың  дені  ^алыкты
аласапыраннан  аман-есен  алып  шьхғуды  кездед,.  Б ^ у л ер ,  о ^ а ға р т у
идеяға
п
р
г
р
 
г
н
и
і  
и
і ш
 
----------- д .  
—
елін’  саяси  дербес  мемлекет  күру  арқьшы  болашакка  бастаудь 
ОЙЛаҒҚ^а”
кы  оқыған  адамды  жоғары  бағалады,  үлкен  үміт
артып,  мактаныш  етгі.  Ақын  осы 
азаматгардьш 
і^әрекетше  баға
береді.  Ел  сенген  азаматтардың  мшез-қүлқын  өзінш  ои-елегінен
өткізеді. Ақын Мүқыш Попггайүлы туралы:
Онан соң Поштайүлы Мүқыш келер,
Болмаймын халық аузы бүған не дер.
Өзі юрист, жас жігіт, жаңа талап,
Шықпайды деуге бола ма мүнан өнер, -
деп таныстыра келіп:
Ашық дәлел, айқын сөз көрмесек те, 
Кей-кейде сыбырымен жүріп жеңер.
89

Жастардын байкағаны әзір осы,
Күнінде сонырағысын халык көрер,-
дейді. 
5
Бүл  жерде  ол  туралы  ештеңе  айтпай,  "окымаған  казакка  ой
тастайды.  Ел  арасында  оның  қалай  бағалынып  жүргенін  акын  өзінің 
іштей бөлінген екінші “мені” — “кара қазақ” арқылы саралайды.
Білмеймін Мүкышыңды оқу канша,
Миллион оку бітірсін маған сапса,
Ыңыранып, көп жүтынып, баптаймын деп,
Бір түйе боталайды сөз айтканша.
“Өнер  шығар  порымы  жоқ”,  “араққор”  қылығын,  “Қайынын 
комитетке  сайлау  үшін”  жүртты  қорқытып,  көнбейміз  дегендерге 
“қоқаңдап  мылтық  атып”,  ел  ішін  онан  сайын  шу  қылған 
даңғойлығын  жіпке  тізгендей  етеді.  Ел  басАна  ауыр  күн  туғанда 
байлық  қуып,  бақ  іздеген  жоғары  білімді  азаматтардың  жүрт  қамын 
ойламаған.сенімін  аяқтамаған  өзбыр  қылыктарына  наразылығын 
көрсетеді.  Бүл  тек  “қара  қазақтың”  наразылығы  емес,  калың  елдің 
наразылығы  еді. Акын шындықтын бетіне тура қарайды.
Ол  халқына  басшы  болар,  дүрыс  жол  сілтейтін,  шын  жаны 
ашитын  адамдарды  таныстыруды  көздейді.  Акынның  негізгі  көтеріп 
отырған  мәселесі -  қоғам, әлеумет жайы,  халықтың төңкеріс  кезіндегі 
іштей  толқуы,  кімнің  кім  екенін  аныктауды  өзара 
пікірталас  пен
көзқарастын қалыптасуы.
Ақьга  оз  таным-түсінігі  биігінен  тарихи  түлғаларға  әлеуметгік-
саяси  портрет  жасайды.  Поэманың  өлмес  күндылығы  да  осында. 
Кезінде  большевиктік  идеология  сынына  үшырап,  қырына  ілініп, 
қапасқа  қамалған  көркем  дүниенің  терең  мазмүны,  салмақты  ділі 
бүгінгі  үрпақты  бей-жай  қалдырмасы  шындық.  Ең  бастысы  -   ақын 
берген  тарихи  баға  мен  психологиялық  портреттің  түп  тамыры 
оқымаған  қазақ қозғаған  халықтық  көзқараспен  селбесіп  жатқанында. 
Сондай-ақ  Сүлтанмахмүт  осы  халықтық  ой-сезімді  жинақтай  келіп, 
қайраткерлерге  деген  ақындық  ақиқатын,  ақындық  сырын  ашады. 
Поэмада  саяси-тарихи  түлғаларға  баға  беру  арқылы  ақынның  өз 
түлғасы  да  барынша  биіктей  һәм  айқындала  түскенін  байқаймыз. 
Саяси-тарихи 
түлғаларға 
түстеп 
берілген 
шьгаайы 
ақындьпс 
көзқарастың һәм авторлық түрғының еткірлігін мойындаймыз.
Қазак қоғамының бүгіні  мен ертеңі туралы толғаған дала акыны 
мен  қала  ақынының,  “қара  қазақ”  пен  “оқыған  қазақтың”  бейнесі 
немесе  алаштың  әлеуметтік  жағдайына  терең  үңілген  лирикалық 
қаһарманнан  Сүлтанмахмүтты танимыз.
н е м е с е
90

Акын жеке адамдарды бағалағанда, олардьщ адамдык, қоғамдық 
еңбектерін,  халыкка, 
еліне 
сіңірген 
қызметімен 
өлшейді, 
ел 
басшылығына  дәмелі  адамдарға  салмақ  артады,  сын  айтады.  Мүнын 
өз  кезінде,  заман халық ішінен шыққан қайраткерлерді  іріктеп жаткан 
түста,\  айрыкша  маңызы  болды.  Сүлтанмахмүт  елді  ойлы,  білімді
басшылардың маңына бірігуіне үндеді.
Сүлтанмахмүттың 
бұл 
еңбегі 
ескілікпен, 
ұлтшылдықпен
байланыстырып,  көп  уақыт  ауызға 
алмай  келді.  Көп  мәселерді 
талдауда  түрпайы  социологиялық  үстанымдарға  бой  алдыру  түтас 
акынды, түтас көзқарасты жіктеп, оны тануға мүмкіндік бермеді.
•  -  - 
_•__  _ГМПЙТІГЯ
Әдебиетге  позма  өрісінің  кеңеюіне, 
ипы п
  ж<щв  «ижт,
кешуінде 
‘Таныстыру”, 
“Адасқан 
өмір”, 
“Кедей”, 
“Аитыс 
туындыларының  қызметі  атап  айтарлықгай.  Қазак  поэмасының 
тақырыптық,  жанрлық  іздеістерінде  С.Торайғыров  қолтаңбасынын
Ж.  яПхГ V
әсері анық.
I   й П О і і > »  
’ 
_ 
- і л і г г Л
 
К Ж д В й Я И Д - .  т   ү
ү
“Лирико-публицистикалық поэмалардың  алғашқы  нүсқалары  л л
ғасырдағы  қазақ  әдебиетінде  бой  көрсете  бастады.  Қазақтың 
революция 
алдындағы 
әдебиетінің  ірі 
өкілі, 
демократ 
ақын 
Сүлтанмахмүт 
Торайгыровтын 
‘Таныстыру”, 
Адаскан 
өмір  , 
“Кедей”, 
“Айтыс” 
поэмалары 
қазақ 
әдебиепндеп 
лирик 
публицистикалык  поэмалардьш  түңғыш  көріністері  еді  ,  -  деп  аға
берген ғалым НӘ.Нарымбетов.
Сұракгар мен тапсырмалар
1  Сүлтанмахмүтгың 
“Адасқан 
өмір” 
поэмасының 
идеялык 
мазмүнын  ашыңдар, 
көркемдік  ерекшеліктерін  мысалдармен
дәлелдеңдер.
2 
Сүлтанмахмүттың 
“ 
Айтыс” 
поэмасы 
кеиіпкерлерінщ
диалогынан 
қандай 
қоғамдык-әлеуметпк 
өмір 
шындығы
3.  Сүлгамахмүтгың казақ поэмасына енгізген жаңалықтары неде?
4.  Сүлтанмахмүт  поэмаларының  басты  тақырыптары, 
онь ң
өлеңдерімен 
------ -------- 
. 
.«  итгрпр
5.  Сүлтанмахмүт  поэмаларының  өзгешеліктері  неде? 
Кедеи
> 
лл
 
і 
а  
»  ■  ■  В  I  ■ 
іЛ  I' 
Л.
  »  I  
V
талдандар
6.  “Таныстыру”,  “Айтыс”  поэмаларындағы  акын  түлғасына, қазақ
талдау
^
Х
І
/
Х
^ —
—
—
-- - 
^ 
'
7.  Сүлтанмахмүт 
поэмаларының  тарихи 
маңызы, 
көрк
жүрпзіңдер
91

ӘДЕБИЕТТЕР
1.  Бисенғали  Зинол  —Ғабден  Қабиұлы.  XX  ғасыр  басындағы  қазақ 
романдары.  Фил.ғыл.  док. Дисс. Автореферат.  - Алматы:1997
2.  Дала даналары.-Алматы:2001, 640 б
3.  Еспенбетоа  А.  Сүлтанмахмұт  Торайғыров.-  Алматы:  1992,  -200 
б
4.  Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет.  -Алматы: 1993,-248
92

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ
РОМАНДАР
• ^ Щ т | I  ■
 
х 
щ
 ■
  : '
1
. 
... г‘ 
^ЕҢі- 
-,й^ ■
 һ ": 
•
Міржақып 
Дулатовтың 
“ 
Бақытсыз 
1 ® » ”, 
Тайыр 
Жомартізаевтың  "Қьіз  көрелік”,  Спандияр  Көбеевтің  “Қальщ  мал”, 
С.Торайғыровтың 
“Қамар  сұлу”,  “Кім  жазыкты? 
романдарының 
өмірге  келуі  -  казақ  әдебиетінде  жаңа  жанрды  игерудің  өзіндік  бір
мәнді
С.Торайғыровтың 
“Қамар 
сұлу”  романы  қаламгер  өмірінің
Троицк  кезеңінде,  мөлшермен  1913-1914 жылдары  жазылған.  Тұңғыш
рет жазушының  1933 жылғы толық жинағында жарияланады.
“Қамар  сұлуда  ”  өмірге  екі  түрлі  көзқараспен  қарайтын  әке мен
бала,  ұрпактын  күресі  заман  рухына  сай  суретгеледі,  әзірге  жастар 
жвьіліс тапса да,  рухани,  моральдық жеңіс солардың  қолында  қалады. 
“Қамар  сұлу”  романы  С.Торайғыров  шығармашылығының  жаңа 
сапаға  өткелі  түрғанын,  көркемдік-идеялық  ізденістерін  анық 
көрсететін  шығарма.  Онда  қаламгердің  қазақ  қоғамы  алдындағы 
кеселдерді  әшкерелеумен  катар,  оны  жан»жақты  бейнелеуге  күш 
салғаңы  аңғарылады.  Осы  үшің  ол  жада  фррмаға,  күрделі  жаңрға
қалам тартады.
Романда полилогтардың алатын орны өте зор.  Әрі  полилогтарды 
пайдалану  -   С.Торайғыров  шығармашылығында  керкемдік-идеялык 
мәні 
бар 
үлкен 
тәсіл. 
Полилог 
арқылы 
қаламгер 
барша 
жолсыздыктарға  жол  беріп,  көнбеске  көніп,  тамақ  аңдыған  надан
топтын жиынтык бейнесін береді, әшкерейлей береді.
Романның  бас  қаһармандары  -   қалыптасқан  характерлер.
Алайда  уакиға  өрбуіне,  тағдыр  тартысына  қатысты  олардың  ои- 
сезімдері, 
әрекетгері 
өзгерістерге 
үшырайды. 
Қамар 
сүлу 
романында ол  мүлдем  үшталады.  Романға негіз болған  уакиғалар  мен 
таңдалған сюжетгер, көркем мазмүн мен Әжібай бейнесшщ асгарында 
қаламгерлік  қуатгы  идея  мен  ойдьщ  жатқанын  көрсетеді.  Шығарма 
поэтикасы негізінен соған бағындырылған.
Романда  Әжібай  хараетерінің  қалыптасу  жолы  суретгеледі, 
образ  динамикасы  беріледі.  Әжібайдьщ  бала  жаста  бастап  балалары 
үйленер  шакка  дейінгі  өмір  жоды,  әрекеті,  ои-максаты  бірде  қыска
баяндалса, бірде жайьша суреттеледі.
С.Торайғыров  роман  қүрылымында 
біртекті  материалдарды
үйіп  төгіп,  көбіне  шарггы  түрде  қолданады,  әрі  Әжібай  ейелдерінщ
оған  үнамау  себебі  ретінде  олардың  оқымағандығы,  надандығы
керсетіліп  отырады. 
Ақын  романдары 
мен  езге  де  келемді
93

шығармаларында 
көркем 
мазмұнда 
атқарытын 
кызметі 
бар 
шарттылықтарды  өмір  шындығынан  ұзатпауға  тырысады,  реалистік 
шарттылықты сақтайды.
Қара  сөзге  өлеңді  араластыра 
жазған 
“Қамар  сұлу”  романында 
Қамардың  сүйгеніне  қосыла  алмай,  махаббат  отына  күйген  қайғылы 
тағдыры,  басқа  кейіпкерлердің  жан-күйі,  әрекеті  де  негізгі  оқиға 
желісінің  жібі  үзілмей  бір  арнада  өрбиді.  Сұлтанмахмүт  бұл 
шығармасында  қазақ  поэзиясында  әбден  қалыптасып,  өркен  жайған 
әдіс-тәсілдерін,  сөз  қолданысын  көбірек  ұстанған.  Сондықтан  бас 
бостандығын  аңсаған  қазақ қызының трагедиясын  тебірене толғайтын 
осы  шығарманын  поэзиялық  сипаты  басым.  Өлеңдері  де,  қара  сөзбе 
баяндалған  түстары  да  әсерлі  сыршылдығымен,  ойды  айқын,  анық 
жеткізуімен, 
халық 
тіліне 
тән 
бейнелһімен, 
әсіресе 
сөз 
қолданысының қарапайым, жеңілдігімен көңіл аударады.
Бұл  романдағы  оқырманның  жанына  аса  күшті  әсер  ететін 
түстары  өлеңмен  келеді.  Әсіресе,  ескі  салттың  түтқыны  болған 
Қамардың  күш  көрсетуге  дәрмені  жоқ  болса да  қарсылық  білдіруден 
тайынбай,  неке  қияр  алдында  жиылған  ел-жұртқа  айтқан  өлеңі 
еркіндік  сүйген  қыздың  жүрегіне  заман  салған  жараның  қаншалыкты 
ауыр екендігін терең сезіндіреді.
Жұртым-ау, қүдайыңды ойлаймысың,
Үстап сату әдетін қоймаймысың?!
Көптен бері зарлатты аямастан,
Жетер енді  со-дағы тоймаймысың?
Шыныңмен сол Нүрымға қиғаның ба?
Бёс қара сатып алған иманың ба?
Әділдік, құдай, құран естен шығып,
Жауыздық жалмауына сыйғаның ба?
Тұратын мал емеспін тоққа алданып,
Үшатын қарға емеспін  боққа алданып. 
Жүртым-ау, саңылау қайда, миың қайда. 
Қалайша бар дейсіздер жоққа алданып?
Есекке еп білмейтін зорлап қосып,
Жүрмісің бәле тілеп,  ажал тосып?
Жүзін  көрсем,  көргендей әзірейілді,
Селкілдеп түла бойым кетер шошып.
Құдайдан  “Ахметтен  басқаны  сүйгізбей  ал” дегі тілеген,  сертіне 
берік  қыздың  жанына  у  сепкен  қайғысын,  оның  зорлыққа,  қорлыққа 
көнбей  зарланған,  тыңдаған  адамның бойын  шымырлататын  ашынған
94

үнін  естиміз,  сезінеміз.  Қамардың  сүйген  жанына  деген  адал  сезіміне 
куә боламыз.
Қамардың  қатыгездікке  қарсы  тұрып,  лагнет  айтқан  жан 
тебірентерлік  сөздерінің  өзі-ақ  шығарманың  өзекті  идеясын,  түпкі 
түйія^н ашып, айғақтап түр.
Малға  сатылып,  өз  теңіне  қосыла  алмай,  бақытсыздыққа 
үшыраған  қазақ  қызының  тағдыры  үлы  Абайдан  бастап  көптеген  ел 
қамын 
жеген 
ақыл-ой 
алыптарын 
толғандырған 
болатын. 
Сүлтанмахмүт  “Қамар  сүлу” 
романында  Абай  үн  қосып,  қазақ 
қызының  өз  намысын  қорғауға  санасының,  батылдығынын  жете 
алатынын  Қамардың  бейнесін,  мінез-әрекетін  жан-жақты,  әсерлі 
суреттеу арқылы  көрсете алған.  Роман Қамардың аузымен айтылатын:
Сүю  сүю бола ма зорлаумен,
Көңілді үстап түру жоқ торлауменен.
Көңіл болса, қосылмай тоқтала  ма,
Оқ атып,  қылыш шауып, қорлауменен, - 
деген  сөздер  оның  еркіндігін,  бас  бостандығын  бәрінен  жоғары  коя 
білетініне  толык дәлел.  Шығарманың үлкен идеялық жаңалығы:
Ғибрат ал мен сорлыдан, қазақ қызы!
Түйрейтін мал мен шал -саған  бізі.
Оңбайды бүл әдептен қазақ халқы,
Бол себеп ақырында қалмасқа ізі,-
деп,  кыз  намысын  аяққа  бастырмауды,”шірік  байдың  табанында” 
шірітіп  қор  қылмауды  Қамар 
бейнесі  аркылы  ел-жүртка,  қазақ
қыздарына үлгі етеді.
Заман  туралы  үлкен  толғаныс  —  Сүлтанмахмүттың  осьі  тұста
жазған  алғашқы  эпикалық  туындысы  “Қамар  сүлудын”  негізгі 
тақырыбы.  Автор  роман  сюжетін  қазақ  әйелінің  теңсіздіктегі  күйін 
көрсетуге  құрғанмен,  сол  оқиғаға байланысты  бүкіл  қазақ  қоғамының 
тіршілігін,  үғым-нанымын  терең  бейнелейді.  Ақын  суреттеуінде, 
Қамар  -  өз  замының  озық  қызы,  сүлу,  ақылды,  ақын,  аздап  болса  да 
окығаны бар.  Соны сүймеген адамына байлап беріп, оның жан  ауруын 
түсінбей,  бақсы-балгерге  емдетіп, төбессін тестіріп,  қолдан  өлтірген -  
сол  дәуірдің  коғамдык  тәртібі. 
Қамар  -   феодалдык  ортада  қазақ 
әйелдері  бастан  кешкен  ауыр  халді  айқын  танытар 
трагедиялық
бейне.
“Қамар  сүлу”  романының  тақырыбы  әйел  мәселесі:  қазақ 
әйелінің  бас  бостандығы,  теңдігі,  әлеумет  кайраткері  болу  мәселесі. 
Роман  тақырыбы  мен  мазмүны  жағынан  -  әлеуметтік  роман.  Қазақ 
әйелінің  теңсіздіктегі  жай-күйін  роман  оқиғасының  негізге  алғанме, 
сол  аркылы  өз  дәуірінің  қоғамдык  шындығын  әлеуметтік  түрғыда
95

талдайды.  Автор  романның  негізгі  идеясын  әр  қилы  тағдырлар,  адам 
бейнелері  арқылы  ашуға  тырысады.  Оның  кейіпкерлері  көзқарасы, 
әртүрлі  адамдардың қақтығыстары  негізінде жіктеледі
Қамар  романда  романтикалық  бейнеде,  сирек  туатын  жан  етіп 
суреттелген.  Қыздың  портреті  мен  мінездемесі,  түр-түлғасы,  мінез- 
қүлқы  —  ақылдықтың,  әсемдіктің  символындай.  Қамар  бейнесінің 
кейінгі  жас  үрпаққа  әсер-ықпалының  зор  екендігін  үққан  каламгер
үнамды кейіпкерінің сом түлғасын жасаған.
Жіңішке сымға тартқан әні қандай,
Балауыз балбыраған тәні қандай.
Ақыл, ой, мінез, көрік түгел келіп,
Толықсып, толып түрған сәні  кандай,
Еріткен іш-бауырынды йөзі қандай,
Бал тамған майда бүлбүл сөзі кандай. 
Жүп-жүмсақ, бып-биязы ішке кіріп 
Жайтаңдап, жан күйдірген кезі қандай!
деп  суретгеуінен  Қамардың  жан  дүниесінің  әсемдіп  көрінеді. 
“Жіңішке  сымға тартқан  ән”  ,“балауыз  балбыраған  тән”  ,  “бал  тамған 
майда  бүлбүл  сөзі”  ,  “жүп-жүмсақ,  бып-биязы  мінезі”  тәрізді  бейнелі 
сөз  қолданыстар 
дауысының  майдалығын,  саздылығын,  мінезінің 
жайдарлығын,  жан-дүниесінің  тазалығын,  сүлулығын  паш  етеді.  Бүл 
суретттемелер  —  оқырманның  Қамармен  танысуы.  Жаксылык  пен 
ізгілік  ,  тәрбиелік  пен  адамгершілік  жайлы  сөз  козғағанда  дүйім 
жүрттың  “Уай,  шіркін!  Мынау  Қамардай  екен!”,-десуі  кейіпкердің 
жан  дүниесін,  сыр-сипатын  ашады.  Сүлу  Қамар,  ақын  Қамар 
басындағы  шытырман  оқиға,  трагедиялык  хал  —  романдағы  тартыс 
желісі.  Романның  өнбойЫнда  оқырман  көзінен  бір  сәт те  таса  қалмай, 
еюжеттік  тартыс  пен  оқиға  дамуына  араласатын,  зердемізде  мықтап 
орнығып  қалатын  Қамар  бейнесі.  Түтастай  алғанда,  байқалатын  бір 
ерекшелік  -   жазушының  басты  кейіпкер  Қамарға  іш  таруы,  оның
тағдыр талайына немқүрайлы қарай алмауы.
Өлеңмен  жазылған  Ахметгің  екі  хаты  қолына  тиген  соң,  Қамар 
тіпті  қатты  толғанады:  “Өке,  ағаларым  болса,  мені  оған  бермек 
түрсын,  бүл  жазғанын  сезсе  де  бү  күнімізді  өзімізге  көп  кылады 
ғой..деп  оңашада  әлі  келетіні  баяғы  аяусыз  көз  жасы  еді”. 
Жазушының  Қамардың аузынан  осылайша сөз салуы,  ең алдымен,  бас 
кейіпкердің  әлі  өсіп  жетілмегенін  ескеруінен,  сонымен  бірге  тоңы 
жібімеген  ескі  салттың  содырлы,  зорлықшыл  қылығының  беріктігін, 
өктемдігін  өткізіп  түрған  қаныпезер  топтың  шексіз  билікке  иелігін 
саралап салмақтауынан.

Қамардын  Ахметке  жолдаған  хатынан  біраз  сыр  аңғарылады. 
“Ңамар  сүлуда”  ол  үлкен  маңызға  иеленген.  Жазушы  хат  формасын
түрді  мақсатка  пайдаланған.  Қамар  -  Ахмет,  Ахмет  -  Қамар  хаттары 
ішкі  сезімді  өрнектеп,  жүрек  жьшуын  сезінуге,  дірілдеген  нәзік
сезімді  түйсінуге  көмектессе,  Ахмет  -  Қасен,  Жорға  Нүрым  -  Қамар, 
Қамар  -  Жорға  Нүрым  арасындағы  хаттар  образдың  жан-жакты 
ашылуына,  қоршаған  ортадағы  әлеуметтік  теңсіздік  сырларын 
котеріп,  кейіпкер  бейнесін  сомдауға  қызмет  жасаған.  “Қамар 
сүлудағы”  хаттар  көркем  прозадағы  дналог  санатында.  Хат-диалог 
кәдімгі  қыз бен жігіт айтысын да еске салады.  Сүлу  сазды  Қамар,  пәк 
Қамар  “көктегі  айдай”,  қазақ  қызына  жарасымды  тәкаппар  мінез, 
әдемі  қылық,  үнамды  кейіпкер  түлғасын  биіктетіп  жібереді.  Әрі 
Ахметті  шындықтын  бетіне  тура  қаратып,  екеуінің  жүрек  соғысы  бір 
болғанымен араларында өткізбес шын, алынбас қамалдай байлык атты
кесапаттын көлденен түрғандығын білдіреді.
Не пайда сен де окыдың, мен де оқьщым,
Қалмаса артгағыға үлгі бойда?
Бүл  карапайым  адамның аузынан шығар сөз емес,  оқыған,  оқып 
қана  коймай  әр  нәрсені  көңілге  тоқыған,  ойлы  адам  айтар  дәмді  сөз, 
дәнді  түйін.  Қүрбысы  Ахметке  көзі  ашықтық  танытып,  елдщ 
көсегесін  көгергерлік, жастарға үлгі боларлық жүртқа қызмет жасауға 
шакырып, ой салуы кейіпкер парасаттьшығыньщ озык үлгісі.
Қамардың 
ерте 
есейіп, 
тез 
оянуы, 
сондаи-ақ, 
тағдыр 
тауқыметіне  тіреліп,  шырғалаңға  шырмалуы  әйелі  өлген 
Жорға 
Нүрымға  айтгырылуынан  басталады.  Қамардың  басына  түскен 
мүшкіл халді  автор көптің аузымен:  “Шіркін, Қамар-ай, шынымен  сол 
дөнкиген өгіз секілді немеге кетеді-ау!” -деген күизеліске, күніреніске 
толы  ашу-ызалы  жолдармен  жеткізеді.  Қүдалык  жәиі  сөилесше 
бастаған  сэттен  көкірегі  мүңға,  кеудесі  шерге  толып,  қан  жүтқан
Қамар жорға Нүрымға:
Уай, шіркін, өмір сүрмек меніменен,
Мал шашып, маңызданған ебіңменен.
отка
Бір минут тұра алмаспын сенімснен,-
деп, ащы шындыкты айтады.
Романдағы  тартыстың  шиеленісш,  ширыға  түскен  түсы
артынып  тартынып,  көшкен  елдей,  кәдені  мол  қылып,  Омардың 
ауылына  “күйеу”  -   Жорға  Нүрымнын  келуі.  “Жамбас  үстап  жші 
шайнап,  мынау  жакта  дүрілдескен  аксақалдар,  соиған 
жьгаыны  тойып  ана  жакга  күрілдескен  төбетгер 
СУ Р ™ ^  
психологиялык  каргинаға  деуге  болады.  Адамгершілік,  имандылык
97

түстеріне  де  кірмейтін  әлжуаз  жандарды  жануарлар  дүннесімен 
косарлай  бейнелеп,  сықактайды.  Образ  ашарлық  өткір  иронияға толы 
психологиялық суреттемеге толы.
“Қол  үстар”,  “Қыз  үялтар”,  “шаш  сипатар”,  “тағы  баска  ырым-
жырьшға  кенелген  әйелдер  Қамардың  бүлкынғанына  карамай,  бірі
басы,  бірі  аяғынан  алып, 
қызды  Нүрымның  қасына  дырылдатып
сүйретіп апаруы да сол заманның шындығын айғактап түр.
Жорға Нүрым қасына жеткізілген Қамар:
шын
Ақ жүзді, ақыл-ойлы ақ сүксырға
малды
деп  залымдығын  бетіне  басып,  ретін  тауып  сытылып  шығып,  қашып
қүтылады. 
«
Жазушы  Қамарды  күрес 
алаңына  алып 
шығуды 
кажет
санағанымен, 
үнамды 
кейіпкерінің 
зүлымдыкка 
төзбейтін, 
адамгершілік  арын  таза  үстайтын,  еркіндікті  сүйетін  өнегілі  буыннын
өкілі екендігін ескерген.
Етімді  шал сипаған қүртгар жесін!
Қабырғадағы хашарат жүрттар жесін!,-
дейді  Қамар.  Бүл  үлы  Абай  кейіпкерінің  сөзін  ізінше  қайталау  емес.
Ашу-ызыға  булықкан,  айналасындағы  тобырдан  түңілген  Қамар
бейнесі  көрінеді. 
,  .
Романдағы  Қамар  бейнесі  ашыла  түсер  түстың  бірх  -   неке
қиярға  Бәйтек  молданың  келуі.  Неке,  су,  күміс  деп  абдырап  жүрген
молданын даусын естіген Қамар ел-жүртына арызын батыл айтады.
Жазушы  суреттеуінде  Қамар  басындағы  оқиғанын  шарықтау
шегіне  жетуі  Жорға  Нүрымның  нөкерлерімен  келіп  әкесін  соққыға
жығып,  өзін  байлап-матап  әкетуінен  басталады.  “Ес  те  жоқ,  түс  те
жоқ,  күр  кірпігі  ғана  қимылдап,  көгеріп  сүлық  жатты”.  Ыкшамды,
шағын  сөйлем  оқырманға жуан  жүдырыкка төтеп  бере  алмай, дәрмені
таусылған  кейіпкер бейнесін шынайы елестетеді.
Жорға  Нүрымға  жарамсақтанып,  ем-дом  жасаушылар,  үшкіріп- 
түскірушілер  кемдік  қылмағанымен,  ауруы  күннен  күнге  күшейіп, 
халі  гөмендей береді. Сондағы Қамардың сыйынар дүғасындай тілегі:
А, күдай, енді мені күйгізбей ал!
Жауыздық суык тәнін тигізбей ал!
Антым бүзбай алдыңа мен барайын,
Ахметтен баска жанды сүйгізбей ал!
Жан  дүниесі  күлазып,  өмір  кызығынан өлім  түзағына  күн  санап такай 
түссе  де,  асыл  арманынан  үмітін  үзбейді.  Бүл  жыр  жолдары  - 
Қамардың сезімге, адал махаббагка беріктігінің д әл ел і.
98

Роман  қорытындысында  берілген,  зілбатпан  әлеуметтік  жүкті 
аркалаған  Қамардын  қоштасуы  аққу  әніндей  ауыр  қабылданатын 
дүние.  Көз  жүмар  алдында Ахметпен,  қала берді  жүртпен  бакүлдасуы
оқырманды ойға шомдырады.
Тоқтау бер, мүнан былай қазағыңа,
\  
Шалдардын қызды салмай мазағына!
Қамар  шығарған  бүл  үкім  -   Торайғыров  кейіпкерінін  өршіл
- ________
: ____
0
^
0
0
 П  ІГ Я Ш Р Т
1
Н
әлеуметок
автордың берік гуманистік позициясын жеткізіп түр.
Он беске енді толған балауса жастың ежелгі кесел қалыңмалдың
Я   __________ 
'г~«п'*а'гі_тгт 
ігяйя
  койм ай.
түтатып
жіғерді  шарыктай  жанып,  кейіпкердің  әлеуетті,  мылқау  күшпен 
жекпе-жегінде іштей тілектестікке жүмылдырады.
“Жазушының  идеясы  -   адамньщ  кіршіксіз  таза,  ең  күшті
Йохаббат  сезімін  жырлау.  Тенсіздік  коғамда  бүл  сезім  қырсыққа 
ушырайды,  трагедиямен  тынады...  Сүлтанмахмүтгың  ^Қамар  сүлу 
романында  да  тақырып  шешімі  осындай  ғой”,  -  деиді  академик
М.Қаратев. 
. 
-
С.Торайғыров  лирикасына  тән  өз  ш кі  сезім  дүниесін  бар
қырымен  оқырманға жайып  салу тәсілін  “Қамар  сүлуда”  да  сақтаған.
Романда  әр  кейіпкер  көңіл  күйінің  де,  автор  көзқарасынын  да
лиоикалық, психологияльпс; сипаты басым.
Қазак  жүртының  бойьшдағы  айықпас  дерт  қызды  малға  сатуды
әжуалай  отырып, көіггің көкейінде жүрген  сауалға суреткерлік  көзбен 
^ л Г қ а р а п   елін  емірене  сүйген  адамзатгык  жүрепмен  тебфенген
СТорайғыров  көргенді,  кешелі  жастардың  көбеие  түсуін 
ар“  
. 
калады 
Қамар, 
Қасен 
сиякты 
жастардың 
кеиде 
дәлелі
жетіңкіремейтін,  тиянақгы  әлсіз  әрекеттерге  араласып  кетуі  ниеті 
жетіңкірсмспы  , 
не  шан  жүытпаи,
ү Г г і^ а Т ж а с т а р д ы   тербиелеу^е  пайдалану  ниетімен
ыңғайлас
С Торайғыров  қазак  далысндағы  ескілікті  салт  дәстүрінщ
кьюсығынан  сергелдеңге  түсіп  кертартпа  әдет-ғүрыпка  қарсы  түрған
Қамар,  Ахмет,  Касеи  сынды  жастарды  кепш ітккс  үлп  ^
Жооға  Нүоым  Оспан  би,  Қалтан  қажылардың  тағылық  әрекетгері
ошкерелейді.  Шығармада  автор  беІЯарап  емес,  «
| В
  “ 3' 
дүииесін, көніл күйін, көзкарасын барыиша айкын  ашьщ
“Қамар  сүлудағы”  көз  тартарлық  беине  Ахмет  -   кедеи  шару
ортасынан  шыккан, аздан  окыған  жігіт,  свзге 
“   ‘
* 
____ : 
Д х М е Т   _______   чшгяи/ППЛ  Ү ҒЫ М Ы Н Д а,  Ж а Ң а
ілінген  қадірлі 
іаНмшц 
------ 
жягісянтііак
дәуірдің  өкілі.  Өзі  өмір  сүріп  отьфған  оргада  Ахмег  -   жасқаншақ.
99

Ахмет  сияқты  қанша  оқыған  жастар  пысық,  алғыр  болғанымен, 
олардың  тілегіне  кедергі  күш  бар.  Ол  әділетсіз  күш  күлағанда  гана 
оқығандардың  тілегінің  орындаларын  жеткізбек.  Ахмет  жауыздык,
озбырлық  кегін дара күшпен алады.
Ол  -   қыз  ағасы  Қасенмен  түйедей  күрдас,  әзілдері  жараскан, 
білім  деңгейлері  мөлшерлес,  бірге  өсіп,  біте  қайнаған  дос.  Қасенмен 
достығы жарасып,  аралас-күралас жүргендіктен,  Қамарды  сүйсе де,  ол 
ойын  білдіруге  батылы  жетпейді  әуелде.  Махаббат,  ғашыктық  оты 
күйдірген  Ахметтің  шарасы  таусылып,  хат  жазбаққа  белді  бекем 
буады.  Автор  Ахметтің  мүндай  күтпеген  шешімге  келуін  жан дүниені 
жайлаған албырт жүректің алау сезіміне бағын^ырады.
Хат  соңынан  хат  жазылып,  көңіл  жайлауындағы  бүнда  сезім 
өлең  болып  төгілген  сырға  айналды.  Қамар  хатынан  Ахмет  шыңырау
ойдың шырғалаңын таниды:
Ақыл-ой, сын-сымбатта маған теңсің, 
Шыбыным, шын сүйгенім -  жалғыз сенсің.
Ту бие, қара саба болмаған соң,
Икемге менің елім қайдан көнсін.
Арманы  тәтті  қиялға  айналып,  көңілі  қүлазыған  Ахмет  Қамарға 
қопггасу хатын жазып, жанашырлық ақылын қосады.
Елуге жасы жеткен шалға барма,
Малды деп, маңызданған  малға барма! 
Ел-жүртым обалыма қарайды деп,
Түбінде соған сеніп қапы қалма!
Біраз  көз  жасып,  тартыс  желісінен  ығысыңқырап  қалған 
Ахметпен  роман  аяқталар  шақта жүздесеміз.  Қыз  әкесі  Омарға  ілесіп 
Жорға  Нүрымның  ауылына  ат  басын  тіреген.  Ахметтің  қимылы 
ширақ,  әрекеті  кесек.  Жорға  Нүрымнан  қаймықпай  Қамардың  қасына 
баруы,  бақсыға  пышақ  жүмсап,  Нүрымды  қанға  бояуы  жан  ашуымен 
бірге  әділетсіз  ортаға  айқын  қарсылығын  көрсетеді.  Надандық 
сойылы  өмірін  үзген  басты  кейіпкері  арқылы  жазушы  бас  еркіндігі 
жолындағы  тайталасқа  түсуге  пісіп  жетіліп  келе  жатқан  буынның 
тарих сахынасына көтерілуге әзірлігін ескерген.
Омар бейнесі  оқырман ойында қаларлықтай. 
Омар  -  мейірімді 
әке,  көзі  ашық  адам,  өзі  де  аздап  оқыған.  Нүрымның  дәулетіне 
кызығыгі,  атағына  жығылған  ағалары  Қамардың  сыртынан  саудасын 
бітіріп,  қайырлы  болсын  айта  барғанда,  бет-жүздеріне  қарамай, 
кесекті  сөздерді  айтып  салады:  “Сыпыра бүзылған  иттер, дендерің сау 
ма? 
...періштедей  қарашығымды  аяқты  малдан  жаман  дөңкиген 
жауызға  үйғардық  деп  не  беттеріңмен  айтып  отырсыңдар!  Неден 
қысылдыңдар?  Неден  лсүректерің  үзілді?  Түсіне  кірсе  қорқатын
100

ой л ады ң дар
к Г Г   к 7  
жас, 
обал  деген  нарсе  естерінде  бар  ма? 
Жок, 
күраһ,  кө-і  жа  я 
_______ „„«жжаичня  үябяп беоелі.  Казак
Г у ш Х Т к ^ т з Т л ь .н ы Г б .р і  катая  емесгігін,  онын  ішінде  кызынын
тағдырына  жауапкершілікпен 
қарайтын,  меифімді  әкешн  беинес
көпінГ түседі  Алайда  заман  әділетсіздігі,  ескі  ауылдың  мыктылары 
көріне  түседі,  ллоид 
________  
онын  өз  баласына
В
Н
  бол^^ш ам аеы   келмеуі,  Нүрьш  Ьмардың  басьш  жарьхг, 
^ _ , га 
тятугып
  әкетуі  -   сол  дәуфдш   шындығы.  Ақын  заман
шындығын  реалды  сипатгайды.  Туыстары  Қалтан,  ■
Ы
| ^
Н
 
сүытпай 
келіп, 
бірде 
қамқорсып, 
бфде 
аярлыққа 
салы
дамсыратып,  Омарды  оргаға  алады.  Оларды
своГе  ет)іп  Қамарды  жылатпа  деген  оқуға  атганард
Касен  тілегін  бетке  ұсгайды.  Аргынша "багы  ашылмаган”  каргамнын 
.. 
жасы  обалы”  сендердін  мойындарында  ден  кешп  калады.  Бү 
Омар айна^асыТын ташрлыгьш, берекесіздігін снпатгайтьш  шынаны
КвР'Я‘рГмРанда  әлеуметгік  тенсіздікгі  сактап,  ескідік  каймагын
суреткерли 
у
 
атасынан  бері  уызы  арылмаған,  бағы
аңғарыла  түседі.  Бүл  өз.  ж еп  атасынан 
^
 сәждеге
Ги!Геген” ж ТмТДж тан б^қаны  
^ а т а Г а ^ б ф
әліпті таяк білмеитін надан’ П^ 1Н’  д  ңас 
еду  шамаСында  жасы  бар,
былш-былш  насыбач  ш пеи 
,  Щ  
шьзд өзі  сұп. Суык бүйі
қой  сақтардың басындаи бась 
р, 
. 
кұрсақ  алақан  көз,
секілді  түксиген,  купснтсн,  бука 
жаяуар
жайын  ауыз, добыра сакал, ток 
®  
■ 
еоекшеліктер  *тир
портрет
нрониямен  суретгслгеи.  Реалиспк 
—
 М
М
М
  П
Н  
В І Ш І И Ш І ; | І
онын 
сатиралык  ^ и н еи н   а в д д  
ртрт 
п г а   Қамармен
түрған  кызметі  :» р . 
Р 
V 
н  соягь,  бетгерінде  Нурым
байланысты  тіпп  ашыла  түседі 
ягтавлаеый  жатыр.  Бүпн
бейнееі  еолгын. 
Бүд 
акындык  "“" " Г р Г т н е "  
ід, 
екендігіи 
женідгенмеи,  ертонгі  женіс  Қамар,  Ахметгергс
жеткізуді мақсат тұтуында.
101

Қалтан  қажы  мен  Оспан  би  —  Нұрым  тәрізді  зұлымдыққа 
сүйенген  надан  адамдар.  Оспан  мен  Қалтанның  қаталдығы  мен 
сезімсіздігі  Ахметтің  Қамарға  жазған  хаты  ұсталған  кезде  тіпті  анық
көрінеді.  ~ 
•  і 
г-
Роман  тақырыбының  өзектілігі  мен  идеясының  сонылығы
суреткерлік  шеберлікке  ұласып,  әдеби  дамуымызға  дер  кезінде
қосылды.
Шығармадағы  лирика,  эпос,  драма  белгілерінің  аралас  келуі 
көркем  прозасы  қалыптаса  қоймаған  әдеби  үрдіс  үшін  жат  кұбылыс
емес. 
’ 
.г;
Фольклорлық  қопггасу,  айтыс,  жар-жар  бақсы  сарындарының
қолданылуы,  этнографиялық  салт-ғүрыптық жоралғылар:  қол үстатар,
неке қияр, үшкіру, құрмалдықтың сурееттелуі уақыт тынысын  зердеңе
ұялата түседі.
Романда  кейіпкерлер  саны  аз,  небәрі  жеті-сегіз.  Мүңның  өзі 
образдың  ашылуына,  ажарлы  қалыпқа түсуіне  мүмкіндік  берген.  XX 
ғасыр  басындағы  роман,  повестердегі  Жамал,  Ғайникамал,  Мариям, 
ғайша,Шүға  бейнелерімен  бір  түста  туған  Қамар  үлкен  әлеуметтік
жүк арқалай келді.
Ақынның  образ  жасаудағы, 
кейіпкердің  ішкі 
әлеміндегі
арпалысқан  сезімді,  психологиялық  иірімдерді  өрнектеудегі  жетістігі 
мол.  “Қамар  хатты  оқып  болған  соң,  бір  қызарып,  бір  сұрланып, 
жүрегі  кеудесіне  сыймай,  не  ашу  емес,  не  қуану  емес,  белгісіз 
қысылып,  қарап  тұрып  бір  тынышсыздыққа  қалды”.  Сүйгені 
Ахметтен  түңғыш  хат  қолына  тиген  Қамар  сезімі  шынайы, 
психологиялық  толғанысқа  толы  өрнектер.  “Жалғыз-ақ  өлейін  деп 
өле  алмай,  өз  жанын  қия алмай,  қайғылы  қапады,  күндіз-түні  жапада, 
жылау  да  еңіреу,  бәрінен  де  көңілі  қалып,  жүрегі  от  боп  жанып, 
жылаудан  басқа  шама  жоқ,  құдайдан  басқа  пана  жоқ,  жылағанмен 
өнері  жоқ,  колынан  келері  жок  болып  жүрген  сорлы  Қамар...”.  Қан 
жүтып,  қасірет  жамылған  Қамар  психологиясы  сенімді  суреттелген. 
Сезімнің  түрлі  психологиялық  толқынында  көрініс  табуы  суреткер 
қиялының  кейіпкер  жан  дүниесіндегі  қым-қуат  өзгерістерді  реалистік 
өнер деңгейіне көтеруінен.
Көркем  шығарманың  жаны  -   көркем  тілі.  Өлең  сөздің  роман 
бойына  сіңісіп  кетуі  жарасымды,  себебі  басты  кейіпкерлер.  Қамар да,
Ахмет те -ақындар.
Қорыта  айтасақ,  “Қамар  сұлу”  -   XX  ғасырдың  бас  кезіндегі 
қазақ 
өмірінің 
шындығын 
жан-жақгы 
суреттеген 
шығарма. 
Сұлтанмахмұт  реализмінің  күші  оның  өткір  сыншылдығында.  Ол  өз 
заманының 
үнамсыз 
қылықтарын 
аяусыз  шенеп 
әшкерелейді,
102

салт
оқырманын одан жиренте, бездіре суретгейді. Жорға Нурым мен онын 
айналасындағы  топқа  жазушының  көзқарасы  мұны 
анық 
байқатса, 
оның ұнамды кейіпкерлері оларға барлық жағынан  (ақыл,  ой,  портрет, 
сезім  )  карама-қарсы  бейнеде жасалады.  Сол  аркылы  ақын  екі  топтын
күресін бейнелейді.
Романда  қоғамдық  кұбылыстарды,  кейіпкерлерді  салыстыра
суреттеу,  ұнамды-ұнамсыз  шындықтың  қарама-қарсылығын  таныту,
прозада ақындық ұлгіні сақтауы,  сарказмды, иронияны мол  қолдануы, 
сол  арқылы қүбылысқа өз позициясын  танытып  отыруы  -  жазушылык
стилінің ерекшелігі. 
„ 
|
“Кім  жазыкты?”  (1915)  романына  әуелде  ‘Әжібаи  Ьолыс
деген  ат  беріп,  соңынан  өзгерткен.  “Кім  жазықты? 
-   қазақ 
әдебиетінің  тарихьшда  өлеңмен  жазылған  тұңғыш  роман.  Романның 
басты  тақырыбы  -   XX  ғасыр  басындағы  қазақ  ауылындағы 
әлеуметтік,  таптық  қайшылыктар,  коғамдык  ортанын  ұскынсыз 
келбеті.  “Кім  жазықтыда”  қазақ  ауылындағы  үш  үрпақ  өкілдерінщ 
күлдырауы  межеге  алынады.  Жазушы  Тасболат  -  Әжібай  -   Қабьші 
аркылы  коғамдағы  әлеууметгік  теңсіздікті,  қоршаған^ ортада™ 
аскынып 
кеткен  тәрбиесіздікті,  дертке  үласқан
өресіздікті дөп басып суреттеп, қатал сынға алған.^
Роман  қазак  даласының  адам  ясанын  сүйсінтерлік  ғажаиып
суретімен 
ашылған. 
Тамылжыған 
табиғат 
төсінде 
“кор-қор 
үйықтаған  кім?  Елді  зар  жылатқан  “кыдыр  дарыған,  дәулет  конған 
Тасболат  Сол  “армансыз”  Тасболат  кенже  үлы  Әжібаиды  окуға 
берген.  Бар мақсаты -  баласынын қолын билікке, болыстыкка жеткізу.
Әжібай өскен ерке , кағу көрмеи,^
Бетіне ешбіреуден шіркеу келмей!
Балаға, тілі шықса айналасы
Қоя ма тұрмысынан өрнек бермей?„.
“Боқгаса “карағым!” деп бетген сүйген,
Болмай ма байға апа көз оған тиген?
Жан-жағы тәрбиесіз, надан болып,
Солардын жүға-жұға кебін киген.
Бұл  жолдар  Әжібайдың  бағып-кағусыз ^ р ю  
^нылады.
шырғалаң ситуацияда кездесеміз. 
Ля,;«яйғя  тешс  бағыт
Шығармадағы  мына тармақгар шешесшщ  Әжібаиға теріс  оағыт 
бергенін айғақтайды:
103

“БилетпеҒ5 -деп , Әжібайға сабаттырып,
Кекетіп түзу сөзін теріс бұрып,
Сүйгені барды-жокты сөнді  Әжібайдың 
Тіліне анасының еріп жүріп.
Әкесіне  соншалық  ауыр  сөздер  айтқан  Әжібайдың  дөрекілігі,
оспандарлығы кәрінеді:
Әжібай деді: “Отырма оттап үріп!”
Қақпасым жүрген жерің бері бүлік. 
Шығармадағы 
мына 
жолдар 
Әжібайдың 
бос 
жүрісті,
көрсекызарлыкты әдет еткенін жайып салады:
Астына Әсемкерін мініп алып,
Үкі тагып, тымағын алшы салып,
Домбыра, асық-сайран, өлең құттап,
Қызды, қызық жиынға қалмай барып.
Буынын мықынынан  ырғаң басып,
Бой салмай  шаруасына тиіп қашып.
Маңында беті тәуір қыздарменен 
Жүруді мақтан кылды қалжыңдасып. 
Шығармадағы  мына тармақтар семья  бақытсыздығы  себебі  ерке 
өскен ер бала  ғана емес,  жасынан  еңбек тәрбиесінде шыңдалмаған  қыз 
балаға да байланысты туындауы  ықгималдыгын  аңдатады:
Жәмила тұрмысынан босан, шіркін,
Білмеді үстап, үқсатып үйдің мүлкін.
Ішінен  кәлденең жүрт ойлаушы  еді:
“Әжібай қалай үнатсын, бүлар салақ...”
Бұдан  шығатын  түйін:  болашакта  адамдар  бакытты,  жарастыкты  өмір 
сүруі  үшін  үлды  да,  қызды  да  жасынан  еңбекке,  адалдыкқа,
жауаптылыққа баулу қажет.
Аппақайға  үнау  үшін  Әжібай  оның  ағасының  сауда  ісіне 
көмектесіп,  көп  ақша  береді.  Сонымен  бірге  мына  әрекеттер  де
Әжібай сипатын аша түседі:
...Көзіңше аппақайдың бүрқыратып,
Күмісті портсигар жаркыратып.
...Кәзінің түк  мүкісі болмаса да,
Қымбатты көзілдірік тағы салды.
Мүнын  борі  Аппакай  назарын  аудару  үшін  Әжібайдың  босқа 
шашылғанын  ,  білімі  жоқ  пенденің  қала  адамына  сыртай  еліктеуін
айғақтайды.
Мына 
эпизодта 
Әжібайдың 
әйелін 
қалай 
жазалағаны 
суреттелген. 
"  *
104

Жәмила анау үйден сөйлей еніп, 
Жылады бірдене деп еңк-еңк. 
Манадан ашу кысып түрған Әжібай 
Жіберді жүгіріп барып теуіп-теуіп. 
Жәмила содан жығылып танды есінен 
Әжібай тағы мыжыды тізесімен, 
Арашалаған шешесін қоса қабат, 
Жықты итеріп ашумен кеудесімен.
Міне  бул үзіндіде Әжібай  оспандарлығы  үдей түскені,  Аппақай 
сапары  сәтсіз  болуынан  іуғаң  ыза-кегінің  есесін  Жемиладан 
кайтаруы, ашу үстінде шешесіне де күш жүмсағаны ашыла түседі.
Қалаған  қызын  таңдап  үйленуіне  әкесі  рүксат  берсе  де,  ол 
мүмкіндікті  Әжібайдың  пайдалана  алмау  себебі  шығармада  былаи
бейнеленген:
Айттырмақшы ол қызды, бүл қызды да,
Бүгін, ертең хабар сап болмақ күда; 
Жеме-жемге келгенде, сөзін бүзып,
Әжібай кете берер тайқып шыға,
... Ойлаушы еді: “Түбінде кайда кашар?
Әзірге бек жігіттік -  осы жолым...”
Бүл  үзіндіден  Әжібайдын  көрсеқызарлыкка  берілгені,  өзш
токтата алмайтын байлаусыздығы, бәтуасыздығы көрінеді.
Шаруа  қамын  ойламауы,  кысқа  шөп  даиындамауы  жүт  кезінд
Әжібай  малының кырылуына әкелсе, сол жоктын ориь>нтотырУҮ 
қолында  билігі  барын  пайдаланып,  түрлі  қиянатқа  баруы  Әжібаидь ң
оүхани азып-тозуы өрпга түскенін айқындайды:
рухани азып 
У 
ғ 
Сол 
о
й
м
е
н
 
Әжібай бүзып ішкі ниетш,
адалдыктан
Аударып төнкерді де елін жеді, 
Демеді  мынау нашар, мынау жетім.
Т өлетті
Таңдады билерді  өңшси 
~Т "
“Бірге өлді өз малыммен кайтеиін  , -деп,
Момыннын тыңдамады айткандарын
. 
^
 
*  
м
 
^
 
^  
*   *   г  •  
9
ІҮ ІО М ы н п в щ  
- 
__ •
блтынғы ниетінен тез айниды.
Әжібай ойлап-ойлаи амал тапты,
Өзінен  кетірмеске ескі  бақтьі.
Бүрынғы айнып жүрген Керейіне 
Күлтайды бермекші боп мап.ға сатты.
105

Бұдан  пара,  ақша  арқылы  кызмет  ұстататын  тәртіптің  әжібай 
тәрізді 
өзімшіл, 
шенқұмар,  жандарды  тез  ерітетініне,  демек, 
адамдарды  оң  жолға  бағыттау  үшін  пара  атаулыны  ауыздыктайтын
жағдай керек екендігіне көз жеткіземіз.
Әжібай  ұлы  Қабыштың да әке жолына түскенін аңдаймыз:
Анау күн алдамақ боп орыс қызын,
Барғанда біліп қойған суық ізін.
Орыстың жігіттері алдап түрып,
Шиедей аузы-басын қылған қызыл.
Ақшасын үрып-үрып тартып алған,
Мастықпен Қабыш бірін філмей калған.
...Ол ол ма? Анау күні жәрмеңкеде,
Үтқызған Қабыш қартқа бір мың теңге
...Шу етті қатын-қалаш, бала-шаға:
“Кәмиланы Қабыш келді,-деп, алып кашып”. 
...Әжібай ренжімес еді бұған,
Өзі де келіншек әпермек болған.
Әкелген жесір, бірақ біреудікі,
Үзатпақ, мал төленген неше жылдан.
Бұл  мысалдардан  Қабыштың  жеңіл  жүріске  салынғанын,  тіпті 
арақ  ішіп,  мас  болуын,  карта  ойнауға  кірісіп,  акша  үткызуын,  ел 
арасында  шу  шығаратын  істі  бастап,  біреуге  ұзатылмақ  қызды  алып 
келгенін  көреміз.  Мұның  бәрі  теріс  үлгінің  зиянды  салдарға  түрткі 
болатынын айқындай түседі.
Сорақы  істердің  себебі  -   біреу.  Ол  ақша  мен  пара,әділетсіздік 
үстем  болған  заманда  кісі  еңбегін  жеу,  өз  баласын  да  ақшаға  сату, 
біреуді  біреу  аямау,  алдау,  тіпті  кісі  қанын  аркалау  үстемдік  ететінін, 
демек,  әділетсіз  тәртіп  өзгермей,  адамдарды  оң  жолға  бағыттау 
жеміссіз болатынын шегелейді.
Романда  билік  үшін,  байлық  үшін  бітпейтін  талас  тартыстың 
көрінісі,  зорлық  көрген,  жапа  шеккен  момындардың,  өсек-өтірікпен, 
қулық-сүмдықпен  арыз  берумен  күн  көрген  әр  түрлі  адамдардың 
бейнесі 
айқын 
елес 
береді. 
Кейіпкерлердің 
мінез-қүлкын, 
психологиясын,  әрқайсысының  іс-әрекеттері,  ойы  мен  сөзі  арқылы 
шынайы  қалпында,  айнытпай,  нанымды  етіп  сипаттайды.  Соның  бәрі 
заман келбетін,  елдің жайын  көз алдымызға әкелгендей әсер береді.
Басты 
кейіпкері 
етіп 
алынған, 
өдебиетте 
бұрын 
бар 
қайшылығымен  күрделі  түлға  болып  көрінбеген  Әжібай  мырзаның
106

мінезін,  іс-әрекеттерін  сол  кездегі  шнеленісті  коғамдык  карым-
қатынастармен байланыстыра бейнелейді.
Әкесіне  ас  беріп  атак  аламын,  болыстықка таласамын  деп текк 
мальш  шашкан  Әжібай  трагедиясынын  айқын  белгі  беруі  -   сұрапыл
жүттан сон жүген ұстап қалуы:
Төгіліп бір боранда барлык күты,
Мал түрсын, кісі өлтірді тамақ жүты.
Көтермей бір-екі айды ақ сүйек боп,
Жүгенін үстап қалды қазақ жүрты.
Жаядөрмея 
жасап 
билігіи 
сактаи, 
Щ
В к
  мал 
жиюға 
үмтылғаидыгы  акыл-ойыиын  жеткен  жері  -   кызы  Күлгаиды  малғ
сату.
с   Ш
Қалмады ұл-қызының басы босы, 
“Жез” үшін Әжібайдың кылғаны осы,
деп әжуа етеді  автор.
оқиға дамуыньщ барысында біршама -йіпкерлердін 
атгаоы  аталып  түрлері түстелгенімен, көбше, сюжетпк тартыстан тыс 
калып  қояды.  Байбол  Болыс, Әжібайдың бәйбіше, тоқалдары Жәмила 
Жаньш  Зылиха,  ырысты  мінездері  көңіл  түкпірінде  ері^ ор““   * 
? 2 Г й д ы .  Фельдшер,  Әиуар,  Петька
әрекеттері 
—
^
к ” Г ^ н н п "
  е ^ т е н і м е и ,
квтершметен  _  к,м  жиыктыда  |  
^
 
Н
  I   МЗак
З
н
д а '^ ж а и Г х ^ Р -   |
  акылымеи,  Н
Н
  |
ДӘУФҺЕ  
| Н  
-  
Ь л ^ Ш Ш
" Г н  «
и
З
|8
| о р З г іи ё н   горі мағыиалык двлдіғіи  кобірек 
қүнттайды. 
-„„егі  казақ  ауылындағы  әлеуметгік-
XX  гасырдың  бас  кезшдеп  а д  
У 
таптык 
каишылықтарді» 
ы  шайкалып  бара  жатқандығы,
К" ™
- ь ш
Ша з Г ;о з ы н ,  күруға  бет  бүрғандығы  наиымды
жалпы
і Ш
Ш
е й е ,  
иікірімен 
^ е к ^ Р о м а и  
а
_
,
калғандыктан 
■ Ц Б і р а к   ромаинын  жеиісіиеи
деп,  оның  өзі  сөзін  келтіруіс 
сүоауларға  беретін  жауабы
аитіменін жалиы 
|Ж

жүктеу/скачать 6,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: