М и н и стр л ігі С. Т о р ай ғы р о в аты н д ағы п ав л о д ар м ем л е к е ттік у н и в ер си теті т ор айғыровт ану дәрістер жинағы Павлодар 2006

білдірді.  Оның  кейіпкерлеріне  ауыр  тиегін  сын-сыкак  шумактары 
осылаи т>тан._________________ _  
-V
Сүлтанмахмұт  поэзиясындағы  тағы  бір  көркемдегіш  тетік  -
д 
и  /- 
^  
^  
^  
ИСТІМІЗГС 
молырақ  енгізген  ұлы
Аоаи  болатын.  Ол  табиғат  қүбылыстарын  айырықша  жандандырып, 
ан  ерекше  адамиятгылық  қасиетін  дарьАты.  Кейіптеудегі  Абай
ГпК
еИ
Ш
 
Те3  К0ЛДауШЬІЛар тауып’  әсіРесе  XX  ғасырдьщ  касындағы 
ақывдарымыздың  шығармашылығында  кенінен  өрістеді.  Солардың 
О ір і 
Сұлтанмахмұт болды. 
ғ  
п
Сүлтанмахмұттың 
табиғат 
қүбылыстарына 
арнаған 
жырларында  кеиштеудщ  алуан  түрлері  бар.  Біз  санап  отырсақ  үзын 
ырғағы  жиырмаға  тарта  кейштеу  жырлар  бар  екен.  Олардың  ішінде
Т “ ’  <г ° КЫр  амш>>'  «Жапыракгар»,  ,Ленет  булты 
шатырлап»,  «Гүл»,  «Сарыарқаның  жаңбыры»,  «Кешегі  түндегі  түс
бүпнп  іс»,  «Қарагай  да  қайғырып»  сиякты  кезенділері  бар.  Бүлардың 
біреуі  жазушы  басындағы  қайғы  -қасыреггі,  біреуі  жан  күйзелісін
3
У1йҚУаНЫШЬШ’  е”Д1  б,реуі  Р   басына  төнген  ауыртпалықты,  тағы 
сондай мағыналы қүбылыстарды суретгейді екен.
«Кешегі түндегі түс, бүгінгі іс» өлеңінен бір мысал:
Жіп-жиі  көкке ж-үлдыз ымдасқандай,
Күлімдеп, ойға карап жымдасқандай.
Қорылдап, бас жақтарын бүркей түсіп,
Жер жүзі  жатыр үйыктап жын басқандай.
(Сонда.  74-бет.)
«Баилық» өлеңінен бір мысал:
Байлық-ай,  сенің ызаң өтті-ау маған,
Не қылдым  өшігерлік,  жаным, саған? 
Мені  керсең жирендің теріс қарап, 
Әкеинің менде қүны бардан жаман.
(Сонда. 28-бет.)
«Кедейлік» деген өлеңнең ір мысал:
Кедейлік, сен  жексүрьш, түсің суық,
Іздемес сені  адам керек қылып.
48

Енді  осы  үзінділерде  келтірілген  кейіптеу  жайын  сөз  етейік. 
Бірінші  мысалда  жүлжыз  ымдасады.  Не  туралы?  Жер  беті  корылға 
салып  үйықтап  жатыр.  Неге?  Екінші  мысалда  байлыктың  адамға 
істеген  қастандығы  айтып  жеткізгісіз.  Оған  адам  не  істепті?
Кедейліктің түсі суық. Онысы несі?
Бүл  сүрақтардьщ  бәрі  шешуін  күтуде.  Олар  жай  ғана  шеше
салатын  нәрсе  емес.  Ол  үшін  күрес,  тартыс,  сансыз  адамдардың 
әділетсіздікпен  айқасы  керек.  Адам  үшін  жүлдыз,  оны  қазак 
қоғамының  бетіндегі  қаймағымыз  дейтіндер  деп  үғайық,  адамдарға 
қарсы  бір  әрекетгі  әңгімелесетін  тәрізді.  Жүлдызға  жан  бітеді,
жұлдыз сөйлеседі, жұлдыз сырласады.
Жер  қорылға  басып  жатыр.  Ол  -   қазақ.  Әлеуметпк  өмір
айкасынан әлі тысқары түр. 
_
Байлық та адам сияқты біреуді қолдайды, біреуді корлаиды.
Кедейлік  те  іс-кимыл  иесі.  Оның  да  қолынан  келгенінін  бәрі 
адамдарға  қарсы  жүмсалуда.  Осылайша  ақын  жырларында  кейіпкер 
деңгейіне  дейін  көтерілген  кейіптеу  мысалдары  жеткілікті.  Олар
поэтикалық қолданыс ретінде белсенді қызмет атқарады.
Акын  бейнелі  сөздері  қатарында  оғаш  сөздер  деп  аталатын
топқа  кіретін,  кейіпкер түлғасын,  мінез-қүлкын  аша түсетін  сөздер  де
баршылык.  Мүндай  сөздер  теркіні  әріден  -   ақын  жыраулар
шығармашылығынан  басталады.  Абай  өз  түсында  ондаи  сөздерді 
барынша  мол  қолданды.  Оғаш  сөздер  көбінесе  үнамсыз  кеиіпкерді
бейнелеу үшін қолданылады.
Сүлтанмахмүт  өлеңдерінде  алдымен  бүл  топтағы  сөздердің
кекесін,  мысқыл түрі  басым жүреді.  Себебі  акын  өмір  сүрген  коғамда 
алдау,  арбау,  жағыну  сияқты  күлыктар,  надандық,  топастык
көріністері  көп  болды.  Ал  ол  қылыкгарға  карсы  акын  әшкерелеу 
қаруы ретінде үтымды кекесін, ащы мысқылды пайдаланды.
1913 жылғы «Қымыз» өлеңінде:
Әсіресе кажы, сопы, қожа, молда,
Сарт та сүрт тасбиктарын алып қолға.
Жаудыртып келгеннен-ақ баталарын;
«А, құдай, оңда да оңда, аруак қолда!»
Осылай зиярат қып исүрттың бәрі,
Аузыңнан шыккан сөзің болып дәрі,
«Мырзеке,  ие, солай», - деп, бас изесе,
Тәштитіп танауынды онан әрі, -
49

Деп,  кымызың  болса,  жүрттың  бәрі  саған  бәйек  болады,  жерде  сөзім 
калар деп  қорыкбай,  билік ете бер деп  кекетеді.  Жай  кекету ғана емес, 
сол  кездегі  қоғамға  тән  адамдар  арасындағы,  барлар  мен  жоқтар 
ішіндегі карым-катынастың тамакка сатулы екендігін де көрсетеді.
«Бір  адамға»  өленінде  (1914)  байлыгына,  халык  қолындағы 
қазынаны  жинап  алғандығына  асып-тасыған,  сол  үшін  отаршыл 
өкімет  алдында  қадірлі  болған  ақсақалды  сы^айды.  Оны  мақтағандай 
бола  отырып,  қолындағысының  бәрі  зорлықпен,  күш  көрсетумен 
келген  дүниелер  деп  бетіне  басады.  Ақсакал  сандығынан  шығьш 
жатқан  алтын-  күміс,  жалт-жүлт  еткен  ыдыс,  саудыраған  шен, 
сусылдаған  шекпен,  дүрысын  айтса,  халықтікі,  бейшараның  дүниесі
дейді.  Сонымен  бірге  ақын  үй  иесі  байдың  өзіне  тікелей  айып-күнә 
тағады. 
'  ;.Л  *
Дедім мен:  «Қүтты болсын шекпеніңіз,
Артқыға қандай егін еккеніңіз!
Жусақ та денемізден кетер емес,
Сондағы түқым шашып сепкеніңіз».
Бүдан  артық  қандай  жазғыру  болмақ.  «Қүтты  болсын!»  -  алғыс  емес, 
қарғыс.  Оны  үй  иесі  ақсақал  да  түсініп  отыр.  Нағыз  жеріне  жеткізе 
кекету  деген  осы!  Ақынның  мүндай  өлеңдері  баршылық.  Өйткені  өз 
кезіне  ашу-ызалы  өткен  Сүлтанмахмүт  әлді-ауқаттыларға  айтпақ 
пікірінің көпшілігі  уытты, зілді сөздермен жеткізуге тырысқан  .
«Шүбар  қожа»  (1912)  аталатын  шығарма  да  мысқыл,  сықақ 
мағыналы.  Қожа сүрамсақ, біреуді  алдап, біреуді  арбауға  аса шебер.
Сүрайтыны  ат, айғыр, қошқар, бүқа.
Түк  білмей -а қ  күбірлеп  оқыр дүға.
Емдейін  деп  өлтірген  ауруларды,
Елдегі  үлкен кесір — шүбар  қожа.
Ол  емдейін  деп  кісі  өлтіреді,  бата  беремін  деп  өтірік  дүға  оқиды. 
Қысқасы  оның  кесірі  адам  қүнынан  да  асып  түседі.  Әрине,  шүбар
қожалар  жалпы  жүрттың  надаңдығын  да,  сенгіштігін  де  пайдалана 
оілді.  Қүдайшыл көрініп, қүдай алдьгаа кешірілмес  күнә жасайды.
Көркемдепш 
қүрал 
есебінде 
әсірелеу 
/гипербола/ 
Сүлтанмахмүтта  бірен  -   саран  кездседі.  Сірә,  ақын  өмірінде  асып  -  
тасатындай,  үлғайта  көрсететіндей  ештеме  қере  қоймаған 
ғой 
Дегенмен,  туған  әдебиетіміздің 
төл 
тәсілі 
болып  келе  жатқан
50

әсірелеу 
акында 
орынды 
қолданылған. 
Мысалы, 
«Кедеи»
поэмасында:
Екі  аяғы  ек  пұткиіз  етік,
Тән  көрініп  жыртықтан  дір- дір етіп.
Екі  пұт  ұлғайтыла  айтылып  тұр.  Адам  аяғының  пұт  тарта 
қойматын  шығар.  Бірақ 
ақын  кедей 
байғұстың 
аяғына  киген
киімінін сиқын кезге елестету ұшін осы баламаны таңдап отыр.
«Айтыс»  поэмасында 
ақын 
кәдімгідей 
баяғы  қазақ 
батырларын  бейнелеуде  кездесетін  әсірелеуді  пайдаланады.  Өйткені
онын ойының мазмұны соны қажет етіп отыр.
Білегі  жеті шоттан оқ  өткізген,
Он жігіт қозғалтпайтын тақымдары.
Осындағы  жеті  шотган  оқ  өткізу  немесе  он  жігіт  орнынан 
қозғалта  алмайтын  мықтылық  ертегінің  батырларына  тән  кұштшік. 
Сондықтан оны әсірелеудің  ұлғайтьшған тұрі ғана бейнелей алады.
Әрине,  әсірелеу  -   негізінен  ел  әдебиеті  көркемдегіш  құралы. 
Сұлтанмахмұт  XX  ғасыр 
басының  ұлы  акыны.  Сондыктан  оның 
әсірелеу  тәсілі 
жазба  әдебиет 
шенберінде 
қолданылады. 
Әсірелеу  ақын  шығармашылығында  санаулы  ғана десек,  кораш тау 
(литота)  кездеспейді.  Оның  қораштаудан  бас  тартуы  да  заңды.  Ақын 
жарық  дүниені,  оның  жақсы-  жаман 
құбылыстарын  кшнреите
көрсеткісі келмейді. 
. 
.
Оның 
есесіне  Сұлтанмахмұт 
шендестіру  /антиеза/  тәсілін
едәуір 
қолданады. 
«Кедей» 
поэмасының 
«Өзін 
мырзалармен 
салыстыру»  бөлімінде  бастан  -ая қ   көріністері  мен  тұрмыс  суретгерін 
карама -қарсы  қоя  сипаттау  -   шендестіру  жеткілікті  көрінеді.  Мысал
келтірелік:
Анау  Жақып сән тұзеп, сауық құрған, 
Құрдасым емес еді бір күн туган?
Мен туғанда табылмай қара сабын.
Ол туғанда иіс сабын тәнін жуған.
Бүл тармақтарға түсініктеме  керегі  жоқ.  Онсыз да түсінікті.  Бүдан  әрі 
бай  баласының  молшылық  өмірі,  кедей  баласының  жоқшылық- 
қорлығы  суреттеледі.  Осы  суретгер  аркылы  екі  түрмыс,екі  адамдар 
тобы  елестетіледі. 
Адамда,  салт  та,  дүние-мүлік  теңсіздігі  де 
салыстырылады,  шендестіріледі.  Жас  пен  кәрі,  қыз  бен  шал
51

арасындағы 
өмірді 
шендестіруде  барынша  ашық,  дүдәмалсыз
сипаттау  орын  алады.  Әрине,  бүл  пікірімізді  мысалсыз  дәлелдеу 
дүрыс болмас еді.
Жастық қызу шөлдеткен жас ерінге,
Көк мүртты шекпен ерін жүрді-ау тиіп.
Кәрі  қол шалдай нәзік белді  қысып,
Үлбіреген жас тәнді зорлап қүшып.
Қарған кепкен тәнін жылытпақшы,
Сәулелі қара көздің нүрын  ішіп.
Жас  ерін -  кепкен ерін,  кәрі  қол — жас тән,  кепкен  қуарған тән —
нүрлы  қара  көз.  Не  деген  шендестіру.  Ақ  пен  қара  сияқты,  біріне  -
бірі  жуыспайтын  ақиқаттар  айқасып  қалып,  араларында  мәңгі 
келіспес қайшылыктар тереңдей түсуде.
<<Айтыс»  поэмасында  қазақ  қоғамының  бүрынғысы 
мен 
казіргісін  суреттеу  үшін  де  шендестіру  тәсілін  қолданады.  Онда
әйтеуір  салыстырып  қоймай,  қоғамды  тірі  организм  ретінде  алып, 
адамдарға тән сипат береді.
Бүл күнде жалаң ауру ем іздемей,
Баяғы сау заманын жатыр әндеп.
Түсінікті.  Ауру  мен  сау  сөздері  арқылы  қоғамның  саяси  хал-
ахуалы  да,  экономикалык  -   шаруашылық  күйзеліс  күйі  де  түсінікті 
көрінеді. 
" 
• =  *  ■
 
1
Шендестіру  тәсілі  «Анау  -  мынау»  (1912)  өлеңінде  де  шебер 
оершген. Қазақ-татар, рақат-азап сняқты ұғымдар аркылы екі  елдің екі 
түрлі  өмір  салты  снпатгалады.  Ақын  қазақтар  өмірінін  взіндей 
оасқалардан  көш  бойы 
төмендігіне  налнды.  Жоғары  түрған 
татарларды  үлгі  етеді.  Тегінде  Сүлтанмахмүт  ірі-ірі  әлеумеггік 
күбылыстарды  сипатгауда  шендестіруді  басқа  көркемдегіш  қүралдар
мен әдістер қатарына қояды, жиі  қолданады.
Сүлтанмахмүт  кейде  өлеңінің  мәні  мен  көрікгілігін  котере  түсі 
мақсатында  ел  әдебиепнен  белгілі  орнектеу  тәсілдерін  де  шебер 
паидаланады.  Ақынның  осындай  сүйіп  қолданатын  тәсілінің  бірі
ауыстыру  /инверсия/.  Оны  ақын  ұйқасты  нығайту  үшін  немесе  үйқас
аРКылы  окырман  сезіміне  әсер  ету 
үшін  қолданады.  Мүндай
колданыс  өлең  мазмүнына  зиян  келтірмейді.  Керісінше  өлеңнщ
өрнектшіпн  арттырып,  тармақтарды  қиюласггыра  түседі.  Мысалы, 
«Кедеи»  поэмасында мынадай тармақтар бар:
Әйтеуір олар суға кеткен кісі,
Соңынан етейін бе мен де «шолп» -
52

Ауызекі 
әңгімеде 
сондай-ақ 
басқа 
өлең 
ұйкастарында 
кәдімһдей  «шолп  етейін  бе»  деп,  бастауышты  бұрын  айтып, 
баяндауыш  болып  тұрған  күрделі  етістікті  соңынан  келтіруге  болар 
еді.  Акын  өйтпеді.  Осы  «даулы» тармақты  сөйлем  мүшелерінің дүрыс 
орналасуы  бойынша жазатын болсақ,  «Мен де соңынан  «шолп»  етейін 
бе?»  болар  еді.  Сонда  бәрі  де  түсінікті  орын-орындарында  түрар  еді. 
Ал  Сүлтанмахмүтта  баяндауыштын  өзі  екіге  дарылып,  бастауыш
ортаға түсіп түр. Ғажап құбылыс!
Мұндай  ауыстыру түрлері  Сүлтанмахмүтга  көп  кездеседі.  Акын
бастауыш пен баяндауыш орнын ғана ауыстырмайды. Мысалы.
Сыйлағанды сыйлағым менің келер,
Қинағанда қинағым менің келер.
Міне, бүл жағдайда анықтауыш менің сөйлем баснда түруы крек 
болса да  ол  тәртіпті  өзгертіп,  сыйлағыш  келер  ,  қинағыш  келер_ деген 
баяндауыштардың  арасында  келіп  түр.  Бүдан  сөйлем  де,  өлең  де 
ұтылып түрган жоқ. Қайта өлең әсерлілігі күшейе түскен.
Сондай-ақ  сөйлем  мүшелері  орындарын  үтымды  ауыстыра
пайдалану басқа сөйлем мүшелері арасында да бар.
Сүлтанмахмүттың  тағы  қолданыс  түрі  үдеме  /анаф ора/  деу 
керек.  Демек  оньщ  өлең  қүрылысында  тармақтын  /шумақ  ішіндеп/ 
бастапкы  сөзінің  белгілі  мақсатпен  қайталануы  бар.  Сөйтш,  аитпақ 
ойды,  үқтырар  сезіиді  мүқият  сіңіру  үшін  шумақ  ішіндегі  тармақ 
басында  бір  созді  бірнеше  рет  қайталау  арқылы  ерекше  назар 
аударады.  Бірақ  бүл  тәсіл  акында  жиі  келмейді.  «Гүл»  (1917)  атты
елеңінде мынадай шумак бар:
Балбырап шыккан жазғы гүл,
Көз тартқандай болады,
Кім біледі. сол түрде
Ер жетеді, толады.
Кім біледі, дән сорып
Қандай мақүлық қонады.
Кім біледі, тола алмай,
Суық соғып тоңады.
Кім біледі, қүрт түсіп,
Мезгілінсіз солады.
«Кім  біледі» тіркесі  әдейі  мақсатпен  қайталана береді.  Акын  оқырман 
көңілін  гүлдің  қандай  өсіп  -  өнетініне,  оған  да  шырын  сорушы 
насекомдар қонатындығына, мезгілсіз сық залалына, мезгілінен бүрын 
солып  қалуы  да  мүмкін  екендігіне  назар  аударады.  Алайда  ақын  гүлі
53

оелгілі дәрежеде  өсімдік туралы  ғана  емес,  жас  өмір туралы  да  болып 
отыр.  Сондыктан да өлең философилық толғанысқа толы.
«Сымбатты  сұлуға»  өлеңінде  «сүйдірғен  сені  маған»  тіркесі  он 
екі  тармақта  қайталанады  екен.  Бірақ  бір  ғажабы  «сүйдірген  сені 
маған» деп  отырған кыз  касиеттері  ақынды  шошытушы,  жирендіруші 
қасиеттер  болып  шығады.  Сөйтіп  бүл  жерде  ауыстыру  маскаралау 
қүралы орнына ясүріп кетеді.
Ақын 
шығармашылығына  сүрай 
арнау 
тіріне 
келетін 
ты н ды ры м   /эпифора/  да  белгілі  көркемдегіш  қызмет  атқарады. 
«Қандай»  деген  өлеңінде  тармақ  сайын  қайталайтын  бұл  сөз  ойды 
тындырушы,  аяқтаушы  роль  атқарып,  өне  бойы  тармақ  соңында 
кайталанумен  болады.Өлеңдегі  ой  осыншама  мықтала,  нығарлана 
түседі.  Тыңдаушы  немесе  оқырман  қайткнде  де  осы  сөз  жетегінде 
болып, өлең мазмүнына көбірек үңіледі, көңіл бөледі.  Мысалы:
Туғандар, жүрген қандай, жатқан қандай,
Жатқан сайын жамбасқа батқан қандай?
Ақ нүрды жарқыраған от деп үғып,
Білмей жатып таспенен атқан қандай?
Осындай  әдіс  жоғарыда  бір  рет  әңгіме  болған  «Анау-мынау» 
өлеңінде  де  кездеседі.  Бір  шумақ  ішінде  ааәә  үйқасты  төрт  тармақ 
т ат ар  тур,  қат ар  тур,  ңазақ  тур,  азап  т ур
  болып  үйқасады.  Ақын 
неге  осы  ұйқасты  таңдады  екен?  Әрине, 
т ур
  сөзімен  аяқтау  арқылы 
ағымға ілесе алмаған қазақ халқына көбірек назар аударады.
«Дін»  өлеңіндегі  тындырым  «деген»  көмекші  етістігі  арқылы 
жасалады.  Сөйтіп,  ааәа үйқасты шумақтың тармақтары а -  нану деген, 
а- алу деген, а -  бару деген болып барып бітеді.
«Ақ  сәуле»  өлеңінде  тындырым  «ау»  демеулігі  арқылы 
орындалады.
Назды,  нәзік ақ сәуле,
Көздің жасын исең-ау!
Елжіреп жас жүрегің,
Мендей болып күйсең-ау!
«Адасқан  өмір»  поэмасында  «үшін»  шылауы  арқылы  жасалған 
тындырым кездеседі.
Көрінгелі жаралдым ермек үшін,
Көңілдің тірегінен бермек үшін.
Айтпаймын «Құдай мені жаратты», - деп,
Ойыншқ қып ойнауға ермегі үшін.
Осы поэмада «жоқ» сөзі арқылы келетін тындырым бар:
54

Мен - өлік, мен -  суық тән, менде жан жоқ,
\  
Жүрегімде өмір жоқ, ыстық қан жоқ.
‘ 
Үміт жоқ, жек көру жоқ, махаббат жоқ,
\  
Сезім жоқ, кірпігімді қозғар хал жоқ.
Бүлардан  басқа  «соң»  шылауы,  сүраулық  шылаулар  арқылы  да
жасалған  тындырымдар  да  кездеседі.  Қалай  дегенде  де  тындырым 
акын үшін жүрегі қалап қолданған тәсілінің бірі.
Өлең тармақтарында кейбір сөздерді  қалдырып кету үйкас үшін, 
аз  сөзге  көп  мағына  сыйғызу  үшін  кажет  болады.  Бірак  одан  сөйлем 
қүрылымы  мен  мағынасына  ешбір  зиян  келмейді,  қаита  сөилем 
жандана,  сәндене  түседі.  Сол  сөз  қалдыру  |   атгам а  /эллипсис/ 
Сүлтанмахмүттағы  тәсіл  түрінін  бірі  дер  едік.  «Кедеи»  поэмасынан
үзінді келтірелік:
Түсте түрып күйғызар дәрет суын,
«Бәйбіше, шай даяр ма?» р  онан сүрар
Біз  шумақты  түтас  келтірмедік.  Үшінші,  төртінші  тармақтарды 
ғана алдык. Сол төргінші тармактағы  «деп» сөзі түсш қалған_  Сөилем 
оныныз да түсінікті  болып түр.  Ал «деп»  көсемшесш  ж а з а р М П г а |  
жоқ 
тармакгағы 
буьш 
саны 
аргып 
кетер 
еді 
де 
өлеңнш
ырғактылыгына,  үйқасына,  мағынасына  едәуір  нүқсан  келер  еді.
Мүндай  мысапдар  ақында  аз  емес.  Оның  себебі  ақын  жасандь‘ ^ еН 
жазбайды  Бүнақ,  буын  санап  отырмайды.  Өлеңнщ  мағыналарына, 
ед“ мГесерлілігіне,  сүлу  бейнелілігіне  кеңіл  беледі.  Сез  жоқ,  бүдан  ол
үтады
Табиғат күбылыстарын  адам  басындағы  ертүрлі  жайтгармен  бір
_____  
ППІАПГІІЭМ/ 
ПРГРІГ
байланыста
Сүлтанмахмүтка 
бү 
да 
жат  емес  екен. 
Шынында  Да  тф Ш '™
атауылының,  мейлі.ол  адам  ба, 
х а й у а н а т  
п а ^ ө с ш д ік ^ п е ^ б ә р ін ш ^
ену  зандылықтары
терісіке  шығармайды.  Қашанда  адам  коршаған  ортадан  тәуелді. 
Бүзып-жарып  басқа  бір  кеністікге  емір  сүрмейді.  Оның  боиьшдағь
жақсылык-жамандықтың  бері  ез  оргасымен  үилесш  келеді.  Осыны 
психологиялық  жарыстырма  /психологическии  паР ^ л^ ^ м /   деп
жүрміз.  Жарыстырмасыз  шағарма  сирек  туады.  «Кедей»  поэмасынан 
мына бір үзіндіге назар аударайықшы:
55

Күзгі түн шөптің басын қырау көмген,
Ызғар шашып, бүлт мынау жерге төнген.
Қараңғы.  Итпен бірге қой күзетіп,
Мен ояу, ел үйқыда, оттар сөнген.
Бір  сәт  ойланайқшы.  Кедейдің  түрмысы  нашар.  Ас  жоқ,  киім 
жыртық.  Күндіз-түні  бай  малы  соңында  салпақтау.  Оның  осы  халіне 
күздің  ызғарлы  суығы,  түннің  көзге  түртсе  көрінгісіз  караңғылығы, 
иттен  басқа  серіктің  тағы  жоқтығы  катар  келуі  онысыз  да  келісіп 
түрмаған  бағүстың  хал-жайын  қиындата  түсуде.  Міне,  жарыстырма! 
Осыны  оқып  отырған  соншама сорлылықтың  бәрін  кедей  басына үйіп 
берген  жоқшылық  пен  әділетсіздікке  лағн#т  айтады.  Кедеймен  бір
болғысы келіп кетеді.
Сүлтанмахмүттың  көпшілікке,  жеке  адамдарға  арнап  жазған 
шығармалары  біршама.  Осындай  «Жарлау»  өлеңі-арнау  түрінің 
кәрнекті үлгісі.  Мүнда ақын өз сөзін бүкіл қазақ халқына, оның үлкен- 
кішісіне,  бай-кедейіне  түтас  қарата  айтады.  Өлең  мазмүны  ел
басылары-ақсақалдарына, 
үл-қыздарына, 
жүртшылықка 
аян
үиықтама,  қатараннан  қалма  дегенді  айтады.  Ақын  әлеумеггік 
жетіксіздікті,  түрмыстық  кедейлікті  халқының  халқының  үлкен  міні 
санаиды.  Сол  мешеулік  жолынан  шығу  амалы  -  өнерге  -   білімге, 
түрмыс  салтының  жақсы  үлгілеріне  жетісу  деп  кеңес  береді.  Ел- 
жүртты дүр сілкінуге, батыл ілгері басуға шақырады.
«Қайқы  қүйрық,  шүбар  қыз,  істік  мүрын»  жеке  адамға,  қадірсіз
күлықсыз қызға қарата айтылады.  Үлгілі,  өнегелі,  тәрбиелі,  кішіпейіл’ 
иоалы болу шартын үсынады.
«Қ-ға  сәлем»,  «...ға  сәлем»,  «М-ға»,  «Ж»  өлеңдері 
ақынның  өз  жүрегіне  дерт  салып,  ынтызар  еткен  аруларға  арналады
Бүл  өлеңдерде  акынның  сүлулық  сымбат,  өсемдік  әлем,  әдемі  көрік 
жаиындағы  түсшш-тілегі  кершеді.  Әдебиегтану  гылымы  атауымёя 
атасақ,  сүлулық  жаиындағы  аса  биік  талғамы  айтылады.  Алдыңғы 
арнауларда  бірыңғай  сиықсыздық  суретгері  сөз  болса,  бүл  арнаулар 
оларға карама-қарсы ақын өлшемі /кредо/ болып  есептеледі.  Ақылына
Гнадган ’  СЫРЫ  МБН  СЫМбаТЫ Тең’  мінезі  айта каларлық асыл аруларға
Ақын  шығармашылығында  бүларджан  басқа  да  көптеген  жеке
адамдарға  арнау  өлеңдер  жетерлік.  Олардың  біреуінде  адамдар
басындағы  жақсылықты  мақтайды,  біреулерін  елге'еткен  еңбегін 
жоқТайды!’ 
бфеуЛерІНДе 
женсіздік-жолсыздық 
қүрбандарын
56

Тұтастай  алғанда  арнаулар  ақыннын  ішкі  сыры  мен  көзқарасын 
көрсететін  деректер  деп  бағалауға  болар  еді.  Бүларды  әдеби-тарихи 
•тл/пғылан  дербес  зетгеу  жадығаты  есебінде тексеруге,  зертгеуге  әбден
болар еді.
6,үлтанмахмүт 
дәстүрлі 
көркемдегіш 
қүралдарды 
мол 
пайдаланады.  Солардың  бірі-  айкы ндам а  /эпитет/.  Мүны  акын  көп 
қолданады  десе  де  артық  емес.  Өйткені  барлык  ақындарға  қарағанда 
Сүлтанмахмүт шығармаларында адам басты шешуші  міндет аткарады. 
Ол  адамды  бейнелеуге  тіпті  көп  көңіл  бөледі.  Өйткені  оның
щығармаларында 
табиғат 
керінісі, 
көңіл 
күиі 
шегіністері 
/ли ри ческое  отступ л ен и е/ 
көп  бола  бермеиді.  Шығарма  өзеп  адам 
болғандыктан  оның  мінез-күлқын,  тұр-сипатын,  іс-әрекетш  алдымен
айқындамалар аркылы берудін реті туады.
Окырман атаулыларға жақсы белгші  «Таңкы  мүрын, быртиған,
қара  бүжыр»  өлеңінде  бір  адамды  сипаттау  үшін  сансыз  аиқындама
іч л р а  
г
 
_______ ________А п и п я м я   ^ Я Ч Л е П Ш
өлеңде
колданылвды. 
~-------- 
ц 
.
атап  етсек  те  жеткілікті:  таңқы,  быртиған,  бүжыр,  көк  /көз/,  шолақ 
/иек/  қадау  сақал,  тапал  бой,  қара  көңіл,  топас  ой,  арам  дене...  Осы 
Й а і і р д а в  
көз 
алдымызға 
¥=кынсыз  бейне  толығымен
КӨЛбТ к ү Пн Г  Т ^ р ш к »   өлеңінде  бүрын  қолданылмаған  немесе
сирек қолданыста жүретін айқындамаларды кездестіреміз.
Меніңше, сендей кеше молда оолмас,
Тар кеуде, шымшық басқа оқу қонбас.
Мүнда «тар» деген сөздің орнына  көбінесе  «соқыр»,  «караңғы», 
«көр»  /сын  есім/  сөздері  колданылар  еді.  Ал  «шымшык^  сөзі  күс
атауанда  болмаса,  тіпті 
^ д е с п е й т і н .  
Кейде 
осының  бәрш ш   орнына
«көк  ми»  деп  те  айта  беретін.  Акын  болса,  басында  оиы  жок,  миына
ештеңе 
кірмейтін 
ақылсызды 
жоғарыдағы 
аикынадамалармен
ш ы н д ы к к а   ж а қ ы н д а с т ы р а  т ү с е д і .  
„ „ „ „ „
п р н г р н
«Жан 
кайда  әділетгі 
іздейтүғын» 
өлещнде 
күрделенген
айкындама қолданылады.
Іттіш де 
ит өлігі жатқаң қыз көп,
Көрге бірге түсетін бетін ашпай.
Бүдан  адам  баласы  басына  берместей  ауыр  азап  тарткан,  бірак 
тіс  жарып  сыртына  шығармаған;  өмір  бойы  өкінішп  тіршілік 
таукыметін  тартып,  үятган  күйіп  өлген,  бакыты  мерт  болған  қыздар 
тағдыры елестейді.  Ауыр тағдыр,  азапты  өмір.  Тек  ендіп  қыздарымыз
мүндайдан аман бола көргей демекпіз.
«Сарбас»  елеңінде  кедей  бейнесін  жасау  үшін  қолданылған
айкындамалар түрі мынадай:
57

Жалаң бас, жалаң аяк, жыртық дамбал,
Кір көйлек,  комыт күпі, шидем  шалбар.
Сары үрпек, көгілжім көз, өңі  жүдеу,
Қу мойын, аш қабырға аңғал-саңғал.
Жалаң,  жыртық,  кір,  комыт,  шидем,  көгілдім,  қу,  аш  сиякты 
сөздер  адам  бейнесін  бірден  береді.  Бүл  амал  арқылы  ақын  шығарма 
түсініктілігінде,  көркем бейне көрінісінде жетілдіре түседі.
Сансыз  айқындама  «Сымбатты  сүлуға»  өлңінде  де  толып  түр. 
Ондағы  қыли  топас,  ешкі  бас,  ошақ  мүрын^  ат  мүрын,  салтак  /бет/,
төстек,  тағы  басқалары  ақын  бейнелеп  отырған  түлғаны  үмытпастай 
қылады.
Оның  үспне  бүл  қолайсыз  айқындамалар  қызға  арналған.  Қыз 
үшін де, әйел үшін де ауыр сөздер деп қана бағалау керек.
Және  бір  қызға  байланысты  айқындама  келтірейік.  Ол  -  
«Маңайымнан  әрмен кет өлеңі»:
Маңайымнан әрмен кет,
Жанды қуыршақ арам ет.
Алдап едің көз қүртын,
Қүр бояма қызыл бет.
Осындағы  щзам,  қүр  бояма  қызыл  айқындамалары  да  қызға  жеңіл 
тимейді.  Қатты  масқарапайды.  Байқап  отырсақ,  сыншыл,  шыншыл 
акын каламынан ешкім де, ешнәрсе де тыс калмаған.
.  ^ 
Ақынның 
«Таныстыру» 
поэмасында 
Әлімхан 
Ермековке 
оайланысты мынадай айқындама қолданылады:
Ол әлі жап-жас бала кірленбеген,
Шынды айтудан танбайтын еш пендеден.
«Кір»  деген  сөзді  «көңіл»,  «жүрек»  сөздеріне  тіркестіре 
колданған  абай  еді. Ал Сүлтанмахмүт бүл айқындаманы  «бала»  сөзіне 
тіркестіреді. Ақын  «кірленбеген» айқындамасы 
арқылы 
өмір 
сынынан  толық  өтіп  болмаған,  қулық-сүмдықты  малданбаған,  өтірік- 
өсекке араласы  жоқ балғын жастың, болашағынан дәмелі  жігітгің әділ 
беинесін  жасайды.  Әлімханды  әртүрлі  айтыс-тартыс  толқынның 
күрбаны болып кетуден сақтандырады.
тың  айқындама  мысалына
мына үзінді  келтіре кетейік:
Тап берме, қүр даурықпа, жеңіл ақыл,
Көрмегенсіп жүретін жүртты мақүл.
58

жүктеу/скачать 6,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: