М. Ж. КӨпеевтің 155 жылдығына арналады
XIX ғасырдағы Қазақстан руханияты
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
| XIX ғасырдағы Қазақстан руханияты.
XIX ғасырда Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев секілді ойшыл демократтар шықты. Бұлардың философиялық және мәдени-ағарту жөніндегі көзқарастары орыс демократтарының ой тұжырымдарымен ұштасып, қабысып жатты. Жоғарыда аты аталған қазақ халқының ірі қалам қайраткерлері жөнінде жазылған күрделі еңбектерге сүйеніп отырмыз. Қазақ халқының жазушысы, этнографы тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиханов: «Мы связаны с русским народом историческим и даже кровным родством. Судьба миллионов людей, подающих несомненные надежды на гражданское развитие, людей, которые считают себя братьями русских по отечеству и поступили в русское подданство, кажется, заслуживает большего внимания и большей попечительности в таких решительных вопросах, которые формулируются в шекспировское: «быть или не быть», - деп айтқан-ды. Оқымысты Шоқан Уәлиханов өз халқының болашағын алдын-ала болжады. Осы арада да ол өте көрегендігін істеді. Сонымен қатар Шоқан Уәлиханов орыс халқын тұтас алып отырған жоқ. Патша үкіметінің итаршысы болған, оның зорлық- зомбылығын жүгенсіз іске асырған бейбастақ орыс чиновниктері мен орыстың еңбекшіл халқының ара жігін ашып, айыра таныған болатын. Өз тұсында жақын досы Ф. М. Достоевскийдің: «Что тянуло... офицеров и чиновников в Западную Сибирь и Казахстан?» - деген сұрағына ол (Шоқан Уәлиханов): «…желание немного разбогатеть на обширных просторах независимой Татарии …обирать киргиз и на их деньги шить жене померанцевое платье на цитровых лентах…» - деп ащы мысқылмен жауап берген еді. Патша чиновниктерінің мінез-құлқын білетін Ф.М. Достоевский: «…хотя в Сибири холодно, но чиновникам живется тепло», - деп Шоқанның әлгі пікіріне үн қосты. Орыс жазушысы Достоевский «Жасөспірім» романындағы Версилов бейнесіне Шоқан бейнесін алған. Тіпті, Құдайдың тылсым туралы ойын Иван Карамазовтың аузына салып: «Құдайдың» барлығына күмәным жоқ, бірақ нәрестенің көз жасы негізінде іргетасы қаланған мынау әлемді қабылдай алмаймын» - дейді. Кейінгі бір деректерде Достоевский бауырына жазған хатта «маған Құран мен Канттың «Таза ойдың аудармасын орысшадан ба, әлде, французшадан ба қайсысынан оқығаны» белгісіз мәлім болып отыр. «Өлілер үйінде естеліктер» атты романындағы Әли бейнесі өте шынайы суреттелгеніне көзіміз |