миялың  әсермен  қүрап  немесе  термохимиялық  әсерді

миялың  әсермен  қүрап  немесе  термохимиялық  әсерді 
электрлік тәсілмен біріктіріп найдаланады.
54-суретте  мүнайды  комплексті  дайындау  қондыр- 
ғысы (МКДҚ) көрсетілген,  онда  мүнайды сусызданды- 
ру,  түзсызданды ру  ж өне  түрақтандыру  үдер істері 
жүреді.  Сүлбаның сол бөлігі,  оның ішінде түндырғыш 
та (3) бар, сусыздандыру қондырғысы болып табылады, 
онда  шикі  мүнай (1)  сызық  бойымен  сорғы  (1)  көмегі- 
мен жылу алмастырғышқа (2) бағытталады, онда V жо- 
лымен түрақтандырғыш (6) бағананың төменгі жағынан 
келетін  түрақты мүнаймен  қыздырылады.  Қыздырыл- 
ған мүнай II сызық бойымен түндырғышқа (3) беріледі, 
ал  түндырғыштан  сусыздандырылған  мүнай III  сызық 
бойынша келесі түндырғышқа жөне электрдегидратор- 
ға (4) бағытталады. Сусыздандырылган мүнай ағынына 
түздарды жуу үшін IX сызықпен түщы су келеді.
Кей жағдайларда түзсыздандыру дөрежесін арттыру 
үшін  бір түндырғыш  немесе  электрдегидратор  орнына 
екі тізбектей қосылған аппараттарды қолданады. Олар- 
да  мүнайдың  түпкілікті түзсыздануы  жүреді.  Түзсыз- 
данған мүнай электрдегидраторлардан (түндырғыштан) 
кейін IV сызық бойынша жылу алмастырғыш (5) арқы- 
лы  түрақтандырғыш  бағанның  буландыру  бөлігіне 
түседі.  Жылу алмастырғышта (5)  мүнай  бағанның (6) 
төменгі  жағынан  V  сызық  бойымен  келетін  түрақты 
мүнайдың есебінен  140-160°С-қа  дейін қызады.  Әдетте 
сусыздандыру  жөне  түзсыздандыру  үдерістері  айтар- 
лықтай томенірек температураларда (50-60°С шамасын- 
да) жөне өте сирек жағдайда жоғарырақ температуралар- 
да (80°қа дейін) жүргізіледі.
Мүнайды  түрақтандыру  үдерісі  — мүнайдан  жеңіл 
(пропан-бутандық  жөне  ішінара  бензиндік)  фракция- 
ларды  бөлу  -   арнайы  түрақтандырғыш  бағандарда 
қысым  астында  ж өне  жоғарғы  температураларда 
жүргізіледі.  Жеңіл  көмірсутектерді  мүнайдан  бөлген- 
нен кейін ол түрақтанады да, мүнай өңдейтін зауыттар- 
ға дейін  шығынсыз  тасымалдануы  мүмкін.  Түрақтан- 
дырғыш  бағанада бөлінген  жеңіл  фракциялар  конден-
220

VI 
7
VII
54-сурет.  Мүнайды кешенді дайындау ңондырғысының 
сызбасы (МКДҚ):
1, 9,  11 — сорғылар; 2 -  жылу алмастырғыштар;  3 -  түндыр- 
ғыш;  4 — әлектродегидратор; 
5 
-  жылу алмастырғыш;
6 -  түрақтандыру бағанасы; 7 -  конденсатор-салқындатқыш;
8 -  суландыру сыйымдылығы; 9 — сорғы;  10 — пеш. Сызықтар:
I — шикі мүнай;  II -  қыздырылған мүнай;  III -  сусызданған 
мүнай; IV — түзсызданған мүнай; V,  XI -  түрақты мүнай;
VI -  бағананың жоғарғы өнімі; VII -  кең фракция;
VIII -дренажды су;  IX -  түщы суды беру;  X -  жеңіл 
көмірсутектер  (газ)
сацияланады  жөне өрі ңарай өңдеу үшін  газды фракция- 
лайтын қондырғыларға немесе газ-бензиндік зауыттарға 
айдалады.
Түрақтаяды рғы ш   бағананың  жоғарғы  жөне  төменгі 
бөлігінде  төрелкелер  — мүнайдан  фракциялардың  жақ- 
сы бөлінуін болдыратын ңүрылғылар — орнатылған. Бу- 
ландыру бағанасының төменгі жағында,  бағана түбінен 
XI сызық бойымен пеш (10) арқылы (54-сурет) түрақты 
мүнайдың  біраз  бөлігінің  циркуляциясы  есебінен  баға- 
наға  келетін  мүнайдың  температурасынан,  жоғарырақ 
температура (240°С-қа дейін) үсталынады. Осының нөти- 
жесінде мүнайдан жеңіл көмірсутектер қарқынды түрде 
бөлінеді,  олар өзімен бірге ауырырақ  компоненттерді де 
алып  кетуі  мүмкін.  Булану  өнімдері  түрақтандырғыш  
бағананың  жоғарғы  бөлігіне,  одан  VI  сы зы қ  бойымен 
конденсатор-салқындатқышқа  (7)  түседі.  Конденсатор- 
салқындатқыш та  булар  30°С-қа  дейін  суытылады,  сол 
кезде  олардың  көп  бөлігі  конденсацияланады  жөне  су-
221

ландыру сыйымдылығында (8) жиналады.  Конденсация- 
ланбаған  жеңіл көмірсутектер  X сызығымен отын газы 
ретінде пештің  (10)  жанарғыларынабағытталады. Кон- 
денсацияланған жеңіл көмірсутектердің бір бөлігі (кең 
фракция) VII сызық бойынша сыйымдылықтың (8) тө- 
менгі  жағынан  сорғы (9)  арқылы сақтау үш ін резерву- 
арларға беріледі, ал басқа бөлігі түрақтандырғыш баға- 
наға суландыру үш ін бағытталады.
МКДҚ  қондырғыларынан  басқа,  қарапайымдырақ 
қондырғыларды да қолданады: термохимиялық қондыр- 
гылар  (ТХҚ)  немесе  электрлік  түзсыздандырғыштар 
(ЭЛТҚ). Стационарлық жабдықтар негізінде соңғы кез- 
дерде кәсіпшілікте мүнайды дайындау бойынша блоктік 
қондырғылар  кең  қолданылуда,  олардағы  негізгі  жаб- 
дық қыздырғыш-деэмульсатор болып табылады.
Мүнайды  қыздырғыш-деэмульсаторларды  пайдала- 
нып дайындау сызбасы  55-суретте келтірілген.
55-сурет. Қыздырғыш-деэмульсаторларда мүнайды 
дайындау сызбасы:
1 —
 мүвай; 2 —
 газ; 3 —
 су
Үңғымалардың  өнімі  жинағыш  коллектор бойымен 
бірінші сатылы айырғышқа (1) түседі,  онда газ  мүнай- 
дан  әдетте,  шамамен 0,4-0,6 МПа  қысымда  айырыла- 
ды. Содан соң бүл газ тікелей түтьшушыға немесе газды 
дайындайтын қондырғыға бағытталады.
Мүнай эмульсиясы айырғыштан  ағынның айырғыш- 
бөлгішіне (2) беріледі, ол төмендегідей үш негізгі опера- 
цияларды орындауға арналған: қалдық газды мүнайдан
222

ол  қы зды рғы ш -деэм ульсаторға  түсуден  бүрын  бөлу 
үшін;  мүнай эмульсиясынан бөлінген бос суды шығару 
үшін; негізгі аппараттарды (қыздырғыш-деэмульсатор- 
ларды) бірқалыпты салу үшін мүнай эмульсиясын бірне- 
ше бірдей ағындарға бөлу үшін қажет.
Айырғыш-бөлгіштен (2) жөне қыздырғыш-деэмульса- 
тордан бөлінген газ газды дайындайтын қондырғыға ке- 
леді, ал аппаратта (2) бөлінген қат суы — суды дайындау 
қондырғысына  түседі.  Мүнай  эмульсиясы  айырғыш- 
бөлгіштен  (2)  қыздырғыш-деэмульсаторға  (3)  бағытта- 
лады,  одан сусыздандырылған мүнай жоғарғы темпера- 
турада айырғышқа  (4)  келеді. Реагенттің біраз мөлшері 
бар бөлінген су реагентті толыгырақ пайдалану мақсаты- 
мен аппараттан шығарылады. Бүл су толығымен немесе 
іш ін ара  сорғы  арқы лы   бірінш і  сатылы  айырғы ш тан 
бүрын жинағыш  коллекторға беріледі.  Қыздырғыш-де- 
эмульсаторда газ бен су мүнайдан өдетте 40-60°С темпе- 
ратурасы нда  ж өне  ш ам ам ен  0 ,2 -0 ,3   МПа  қы сы м да 
бөлінеді,  ал  түпкілікті  айыру  вакуум  астында (қалдық 
қысым 0,07-0,08) ыстық вакуумдық айырудың айырғыш- 
тарында (4) жүргізіледі.
Ыстық вакуумдық айырудан кейін дайын  мүнай ма- 
гистральдық қүбырға мүнайды резервуарсыз беру жүйе- 
сінің сорғыларының қабылдауына түседі, ал газ вакуум- 
компрессорлардың қабылдауына жөне одан өрі газды дай- 
ындау қондырғысына беріледі.
Газды кәсіпші лдік дайындау. Газ өндіру орындарынан 
түтыну орындарына дейін мыңдаған километрге тасымал- 
данса, ал газ қүбыры климаты өр түрлі аймақтардан өтсе, 
ондай жағдайларда газды алысқа тасымалдауға дайындау- 
дың маңызы зор -  газды магистральдық газ қүбырлары- 
мен тасымалданатын газдан судыңтүнуын болдырмайтын 
шық нүктесі температурасына дейін  газды қүрғату.  Газ- 
конденсатты  кен  орындарын  пайдаланғанда,  тағы  да 
қосымша талап -  үңғымалардың өнімінен көмірсутектік 
конденсатты бөліп алу туындайды (4.3.1 қараңыз).
Газ-конденсаттық жөне газ  кен  орындарының газын 
өңдеу үшін  мынадай технологиялық  қондырғылар  қол-
223

данылады:  а)  төменгі  температуралық  айыру  (жоғары 
ңысылуы газды жалғастыңтарда редуцирлеу жөне газды 
дроссельдеуден бүрын рекуперативтік  жылу алмастыр- 
ғыштарда алдын ала суытып алу арқылы алынған, суың- 
та жүмыс  істейтін);  б) арнайы салқындатқыш машина- 
лардан алынатын,  суықта жүмыс істейтін,  төменгі тем- 
пературалық айыру; в) газды адсорбциялық (гликольдік) 
тазарту; г) кешендегі газды сусыздандыру жөне бензин- 
сіздендіру үшін (қысқа жөне үзын циклді) адсорбциялау 
жөне газ,  газ-конденсаттық  кен  орындарында төменгі 
температурасыз  айыру;  д)  негізінен  Қиыр  Солтүстік 
аудандарда орналасқан газды кен орындарына арналған 
тоң еріткіштерімен  ңондырғылар.
Газда  агрессивті  компоненттер  болғанда,  олардың 
концентрациясын  рүқсат  етілген  шекке дейін  азайта- 
тын, оларды аластататын технологиялық қондырғылар 
соғылады жөне  сонымен  қатар көсіптік жабдықтарды 
коррозиядан сақтау үшін шаралар қолданылады.
Газды қүрғату жөне тазарту тікелей кен орындарын- 
да  немесе  магистральдың  газ  қүбырларының  басты 
ңүрылымдарында жүргізіледі.
Газды қүрғату газ қүбырларында су булары конденса- 
цияланбайтындай жөне кристаллогидраттар түзілмейтін- 
дей дәрежеде жүргізілуі керек. Қүрғатылған газдың шық- 
тану нүктесі оңтүстік аудандарда жөне орта жолақ аудан- 
дарда магистральдың газ қүбырларындагы газдың мини- 
малдық мүмкін болатын температурасынан 2-3°С-қа төмен 
болуы керек, ал Қиыр Солтүстік кен орындары үпгін -  4043 
болу керек.
Газды к үкіртсутектен тазарту оның газдагы мөлшерін 
100 м3-ке 2 г-нан аспауын қамтамасыз ету қажет.
Бгер  газ-конденсаттық  үңғымалардың  өнімінде  су, 
сүйың көмірсутектер,  күкіртсутек жөне көмір қышқылы 
болатын болса, онда өндіріл ген газды тасымалдамас бүрын, 
комплексті өңдеу қажет. Газды осылайша өңдеу қүрылым- 
дарының кешені, олардың мөлшері көп болса, күрделі бо- 
лады:  ол үлкен газ өңдеу зауыты,  онда түрақсыз газ бен- 
зині, элементарлық күкірт жөне қүрғаң газ алады.
224

Қүрамында  күкіртсутек  пен  көмір  қы ш қы лы   ж оқ 
болса,  онда табиғи  газдың оны  алысқа тасымалдау ал- 
дындағы  кешенді өңдеу үдерісі  жеңілденеді.
3.9.  Мүнай  өндіру кезіндегі  түз шөгінділерімен 
күрес
Бейорганикалық түздардың қаттың забой маңы айма- 
ғындағы, үңғыма жабдықтарындағы,  көсіптік коммуни- 
каңиялар  мен  аппаратуралардағы  шөгінділері  мүнай 
өндіру, дайындау жөне тасымалдау үдерістерін айтарлық- 
тай күрделендіреді. Негізгі қиыншылықтар: батырылған 
электрлік орталықтан тепкіш сорғылардың,  газлифттік 
клапандардың, жылу алмастырғыш жабдықтардың, айда- 
ғыш сорғылардың мезгілінен бүрын істен шығуы; көсіп- 
ш ілік  коммуникаңиялардың тығындалуы  жөне үзілуі, 
өндіретін үңғымалардың өнімділігі мен  айдама үңғыма- 
лардың қабылдағыштығының күрт төмендеуі, т.б.
Түздардың шөгуі -  негізінен, аз еритін Са, Ва, 8г, т.б. 
бейорганикалық  түздардың  түнбаға  түсу  үдерісі,  бүл 
үдеріс осы түздардың ерітінділерінің аса қатты қанық- 
қан  ерітінділері  түзілген  кезде  болады.  П рактикада 
негізгі шығындар кальций карбонатының шөгінділері- 
мен  күресуге  кетеді.
Түздар шөгінділеріне әсер ететін факторлар. Мүнай 
өндіру үдерістерінде түздардың  шөгуіне мынадай фак- 
торлар өсер етеді:
1-қатта  айдалатын  жөне  қат  суларының  араласып 
кетуі;
2-қатта жөне үңғымада өр түрлі қүрамдағы жоталық, 
контурдан тыс жөне табан суларының араласуы;
3-өндіретін үңғымаларда өр түрлі қаттар мен қатпар- 
лардың суларының араласуы;
4-қатта сүзілетін судың (қаттық жөне айдама) жыныс- 
пен  жанасуы;
5-суға мүнайдан активті суда еритін компоненттердің 
диффузиялану ы ;
15-148
225

6-суға синтезделген химиялың ңосылыстардыңтүсуі;
7-көміртек (IV) оксидінің судан газ фазасына өтуі;
8-судың булануы;
9-термодинамикалық жағдайлардың өзгеруі.
Алғашңы үш фактордың әсері өр түрлі типті сулардың
сөйкессіздігіне,  яғни олардың  қүрамының өр түрлілі- 
гімен анықталынады.  Мысалы, сульфат  иондары көп 
судың кальций иондары көп сумен араласқанда, гипстің 
концентрациясы тепе-теңдік концентрациясынан жоға- 
ры қоспалар түзуге әкеп соғуы мүмкін.
Төртінші  факторды  шоғырды  ңазуды бастағаннан 
кейінгі кеуек ортада судың активті сүзілу нәтижесі рет- 
інде ңарастыруға болады. Коллектормен ңозғалу үдеріс- 
інде су еритін компоненттердің ерітінділенуінен өз ңүра- 
мын өзгертеді.
Бүл НС03 артьщ мөлшері бар ығыстыратын судың ңоз- 
ғалу кезінде болады, бірақ оларда бастапқыда кальций 
иондарының жетіспеуінен  карбонатты түздармен  қа- 
нықпаған түрде болады. Мүндай судың тау жынысының 
карбонаттық қүрамды бөліктерін еріту қабілеті болады. 
Нысандардың бірінде айдама үңғымаларына кальций 
ионының мөлшері 1 мг-экв/л-ден аспайтын түщы су бер- 
геніне қарамастан, қаттың жота суларында осы иондар- 
дың  концентрациясы  6-дан 20  мг-экв/л-ге дейін  өзге- 
реді, жолай суында өндіретін үңғымаларды суландыру 
кезінде  Са2+  ионының  мөлшері  90  мг-экв/л-ге  дейін 
жетті. Шаймалау үдерістері, сонымен, түздардың түнба- 
ларының түсуіне жағдай туғызады екен.
Судың түз түзуші иондармен ңанығу үдерісі тау жы- 
нысының бетіндегі мүнай қабыршағы алынғаннан кейін 
ғана болады, ендеше, беттік күштер мен сүзу қарқыны- 
на төуелді болады.
Бесінші фактор -  түз түзілу үдерістеріндегі қат мүнай- 
ындағы кейбір органикалық компоненттерінің рөлі. Он- 
дай компоненттерге суда еритін беттік активтілігі жога- 
ры болатын мүнай қышқылдары жөне олардың түздары 
жатады.
Табиғи БАЗ мүнайдан су фазасына диффузияланып, 
ерітінді түзілетін түздар кристалдары бөліну бетіне ад-
226

сорбцияланып, осы бөліну ш екарасы на өсер етеді. Өзге- 
рістер  қатты   ф азаны ң  өсуіне  ж әне  бөлш ектердің  қат, 
жабдықтар ж әне құбырлар беттеріне жабысу ына жағдай 
ж асайды.
Мүнай өндіруді қарқынды химияландыруға байланыс- 
ты түз түзілу үдерісінің -  алтынш ы факторының да рөлі 
күш ейе түседі. Деэмульгаторлардың, коррозия ингиби- 
торларының, бактерицидтердің, қы ш қылдарды ң, сілті- 
лердің кейбір түрлері, сондай-ақ басқа қатқа айдалатын 
хим иялы қ реагенттер қатта ж әне кәсіптік жабдықтарда 
түз түзілуіне ж агдай туғы зуы мүмкін.  Мысалы,  бұрын 
кең  қолданылатын  Н ЧК   деэмульгаторы  кейбір  нысан- 
дар үш ін гипс түзудің негізгі көзі болды, өйткені 100% - 
дық  Н ЧК  реагентінде  шамамен  48% -дай 8 0 42‘  иондары 
болады.  НЧК-ны пайдаланганда гипс мұнай жинайтын 
парктерде, сорғы станцияларында,  айдама жөне өндіру 
үңғымгіларында және қатта шөгеді.
Ж етінш і фактор -  судан С 02 бөлінуі -  негізінен каль- 
ций карбонатының шөгуіне алып келеді; себебі суда С 02 
азаюы СаС03 ерігіш тігін азайтады.  Судың газсыздануы 
жөне С 02  газ  ф азасы на  өтуіне  м ы налар  себеп  болады: 
қы сы м н ы ң   төм ендеуі,  тем п ер ату р ан ы ң   артуы   ж өне 
агынны ң турбулизациялануы . Кальцийдің шөгуі, өдет- 
те, батырылган электрлік орталықтан тепкіш  сорғы ай- 
м ағы нда  ж әне  сорғы-компрессорлық  қүбы рлары ны ң 
жоғарғы бөлігінде байқалады.
Судың булануы -  сегізінш і фактор -  тікелей түздар- 
дың  концентрацияларыны ң  артуына,  яғни  ерітіндінің 
аса  қаны ғу  дөрежесінің  артуы на  өкеледі.  Бүл  фактор 
батырылған  электр  қозгалтқы ш ,  кәсіптік  өнім  дайын- 
дау қондырғыларының ж ы лу алмастыргыш аппаратта- 
ры, т.б. сияқты жоғары температуральщ көсіптік нысан- 
дарда өте көп болады.  Қ ат өнімінің қарқынды булануы 
мүнайды өндірудің газлифттік төсілінде төменгі темпе- 
ратураларда да болуы мүмкін,  өйткені беттен берілетін 
жоғары қысымды газ газлифттік қүбырлармен көтерілу 
барысында ылгалмен қаны қпаған болады.
Тоғызынш ы  фактор  — қысым  мен  температураның 
өсері.
227

Күресудің барлық белгіліөдістері не түздардьщ шөгуін 
болдырмауга, не шөккен түнбаны жоюға негізделген.
Түздардың шөгуін болдырмау өдістері. Профи лакти- 
калық өдістер үш негізгі топқа бөлінеді: технологиялық, 
физикалық жөне химиялық.  Технологиялық әдістерге:
1-қат  қысымын сақтап түру үшін сумен  жабдықтау 
көздерін дүрыс таңдау;
2-өндіру үңғымасындағы суланған қаттар мен қатша- 
ларды таңдамалы оқшауландыру;
3-үңғымадағы су-мүнайлы қоспа ағынын турбулиза- 
ңиялау;
4-қүбырлардағы су-мүнайлы ағынның жылдамдыгын 
арттыру;
5-ішкі беттері қорғағыштармен жабылған қүбырлар- 
ды, жабдықтарды жөне агрегаттарды пайдалану;
6-батырылатын электрлік орталықтан тепкіш сорғы- 
ның түсіру тереңдігін арттыру жатады.
Бірінші өдіс  қат жағдайларында сыйыспайтын  су тү- 
зілуін болдырмауға бағытталған.
Таңдамалы оқшаул андыру (екінші өдіс) өндіру үңғыма 
шегінде араластырғанда қарқынды түз шөгуіне өкелетін 
судың қүйылымын шектеуге жағдай туғызады.
Су-мүнайлы агынды  турбулизациялау  (үшінші  өдіс) 
жүйені  гомогендейді  де,  су  фазасының  қүбырлар  мен 
жабдықтардың беттерімен тікелей жанасуын болдырмай- 
ды,  яғни түздардың  шөгуін де азайтады.  Бүл  өдіс  тек 
мүнайдағы су типтес екі фазалық қоспа түзілгенде тиімді 
болады, сулану мөні 50-60% -ға дейін болуы мүмкін. Тур- 
булизация  арнайы салмалар,  жалғастықтардың көмегі- 
мен болады.  Әдістің кемшілігі -  С02 бөлінуімен  сүйық- 
тықтың газсыздануы жөне оған сөйкесті судың карбонат- 
тық түрақтылығының төмендеуі.
Төртінші  өдіс,  агынның  жоғарты  жылдамдығында 
түздардьщ, мысалы, гипстің шөгуі аса қаныққан ерітіндінің 
технол огия льщ нысанда болу мерзімінің азаюы салдарынан 
жөне микрокристалдардан жабдықтардың ішкі беттеріне 
жабысу қарқьшдылығы төмендеу нөтижесі нде баяуланады. 
Бүл өдіс жеке нысандарды, мысалы үңғымаларды, қорғау
228

үптін ыңғайлы, алайда технологиялың тізбектің алдыңғы 
жөне кейінгі учаскелерінде түз шөгуі болуы мүмкін. Әдістің 
кемшілігі -  гидравликалық шығынның өсуі.
Адгезиялық қабілеті төмен қорғауыш қаптамаларды 
пайдалану (бесінші өдіс) -  түздардың түзілген жерлерін 
тек  ауыстыратын  ж ергілікті  шара.  Соған  қарамастан, 
батыру сорғылары сияқты жауапты тораптарды қабыр- 
шықтармен қаптау практикада айтарлықтай әсер береді.
Қарнақты  немесе батырмалы  электрлік  орталықтан 
тепкіш сорғыларды максималды мүмкіндігінше терең- 
дікке  (алтыншы  өдіс)  түсіру  көп  жағдайларда  оларда 
түздардың  шөгу  ықтималдығы ның  күрт  төмендеуіне 
мүмкіндік береді. Бүл кезде батыру тереңдігінің артуы- 
на байланысты сорғы аймағында қысымның өсуі судың 
булануы мен  С02беліну үдерістерін,  тіпті  жоғары тем- 
пературалық  жағдайларда да,  мысалы,  батыру электр 
қозғалтқыштарында болдырмауы мүмкін.
Түз  түзілудің  профилактикасының  ф изикалы қ  қү- 
ралдары үңғымалардың суланған өнімдерін магниттік, 
электрлік жөне акустикалық өрістермен немесе олардың 
комбинациясымен,  мысалы,  алдымен  магниттік содан 
соң  акустикалы қ  толқындармен  өңдеуге  негізделген. 
Батыс Сібір жағдайында  магниттік жөне электрлік өсер- 
лерді  сынаған.  Мүның  соңғысы  судан  кальңий  катио- 
ньга аластату үшін үсынылады. Ультрадыбыстық жиілік- 
терді  үңғымада  генераңиялау  ерітінді  көлемінде  мик- 
рокристалдардың қарқынды шөгуіне мүмкіндік береді, 
олар ағынмен бірге бетке шығарылады.
Мүндай физикалық өдістер жергілікті өсерді қамта- 
масыз  етеді.
Профилактиканың химиялық өдістері өр түрлі химия- 
лық реагентттерді, негізінен ингибиторларды, пайдала- 
нуға  негізделген.
Түздарды жоюдың өдістері. Екі түрлі өдістерді бөліп 
көрсетуге болады:  механикалық жөне химиялық.
Түздарды  жоюдың  механикалық  өдістері  бүрғылау 
қүралындағы (үңғымадағы) қатты шөгінділерді бүзу үшін
229

арнайы ңұрылғылар мен гндромониторларды пайдалануға 
негізделген. Бүргылауды түздардан қоргау мен жоюдың 
басқа өдістері нөтиже бермеген кезде қолданады. Бүл өдіс 
өтеқымбат.
Механикалық қүралдар ретінде гипс жинагыштарды 
айтуга болады, оларда агынның күрт төмендеуіне байла- 
нысты кальций сульфатымен аса қаныққан қат өнімінен 
гипс бөлшектерінің шөгуі болады. Үңгымага өте жақын 
қондырылган гипс жинагыштар, профилактикалық ішкі 
үңгымалық әдістермен  (физикалық жөне технология- 
лық) бірігіп, кәсіптік жабдықтар мен коммуникациялар- 
ды зиянды шөгінділерден айтарлықтай сенімді етіп қор- 
гайды. Ең тиімді жөне ыңгайлылары диаметрі шамамен 
300 мм жөне үзындыгы 10 м-ге дейін болатын горизон- 
талды гипс жинагыштар.
Түздарды жоюдың химиялық әдістері гипстік тыгын - 
дарга немесе гипскөмірсутектік шөгінділерге арналган.
Гипстің борпылдақ түнбалары үшін сілтілік металдар- 
дың карбонаттарының жөне бикарбонаттарының 10-50% - 
дық ерітінділері қолданылады.
Қатты  гипстік  шөгінділер  кешенді  ерітінділермен 
60-70°С температураларында бүзылады. Түз қышқылы 
мен натрий хлориді ерітінділерінің қоспалары пайдала- 
нылады. Осындай гипстік тыгындарды термохимиялық 
бүзудың ең үлкен тиімділігі 27% -дық НСІ мен 15% -дық 
МгС2 көлемдік арақатынастары шамамен 15:12 болатын 
қоспаны пайдаланганда болады. Ерітуге пайдаланатын 
ас түзын араластырмас бүрын суды  70°С-қа дейін  қыз- 
дырады. НСІ мен ЫаСІ ерітінділерінің концентрацияла- 
рын нақты жагдайларга байланысты өзгертеді.
Түз қышқылы гипспен өрекеттеседі:
СаЗОл  2Н20  + 2НСІ = СаС12 + Я а5 0 4 + 2ЯаО.
Бүл кезде  түзілетін  кальций  хлориді  суда  жақсы 
ериді.
Күйдіргіш натрий ерітінділері жақсы еріткіштік қаси- 
ет көрсетеді. Мысалы, Пермь облысының кейбір кен орын-
230

дарында  20% -дың  сулы  ерітіндісін  кең  пайдаланады. 
Натрий  гидроксидінің  гипске  өсері  мына  реакция  бой- 
ынша жүреді:
Са304- 2Н20  + 2ЫаОН = Са(ОН)2 + Ыа28 0 4 + 2Н20 .
Натрий сульфаты суда жақсы ериді, ал кальций гид- 
роксиді -   тыгыз  емес  борпылдақ масса,  аздаған  гидро- 
динамикалық өсерден сүйықтықта үсақ дисперсті оңай 
ш ығарылатын суспензия  түзеді.
Есеп бойынша,  1 г гипсті еріту үшін 2,3 мл 20%-дық 
ИаОН  ерітіндісі  қажет.  Алайда,  іс  жүзінде  жанасудың 
қажетті уақытын қамтамасыз ету үшін ерітінді дозасын 
есептелген көлемнен 10-20 есе арттыруға тура келеді.
Гипстік тығыз тығындарды бүзу үшін 15%  НСІ және 
4% МН4СІ қоспасын 60-70°С-та және сілтілік металдар- 
дың гидроксидтерін, мысалы каустикалық соданы пай- 
далануға  болады.  Сондай-ақ,  18%-дық  этилендиамин- 
тетра сірке  қыш қылын және оның түздарының ерітін- 
ділері де тиімді.
Мүнайкөсіпшілік жабдықтарда,  әсіресе,  үңғымалар- 
да жинақталатын қатты түнбалардың қүрамында, әдет- 
те,  парафин,  асфальтшайырлы  заттар,  мүнайдың ауыр 
компоненттері,  с.с.  түрінде  көмірсутектік  қосылыстар 
(25% -ға дейін) болады.  Бүл  қосылыстар  қолданылатын 
реагент пен бейорганикалық түздардың арасындағы ре- 
акцияның тиімді жүруіне, ендеше, қатты түнбаның жыл- 
дам еруіне кедергі жасайды.  Сондықтан күрделі химия- 
льщ  реагенттің қүрамына шөгінділердің көмірсутектік 
қүрам бөліктеріне өсер ететін,  ерітудің стимуляторлары 
деп аталатын компонент қосады.  Мысалы, гипскөмірсу- 
тектік шөгінділерін  еріту стимуляторлары  -   Т-66  жөне 
ЗМ реагенттері.
Т-66 реагенпгі -  изопрен өндірісінің қосымша өнімі, 
1,3-диоксициклоалкандардың қосылыстарынан түрады. 
Ол  -   сары түсті,  тығыздығы  1,03  г/см 3,  оңай  қозғала- 
тын  майлы  сүйы қты қ.  Судағы  реагенттің  ерігіш тігі 
90% , қату температурасы -  25°С-тан жоғары емес. Оны 
сазды ерітінділердің көбік сөндіргіші,  қатты ашу үдер-

жүктеу/скачать 8,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: