М үнай-газ ісінің негіздері: о қ ул ы қ. Астана: ф олиант

<о<о^Г.(о(
.
ББК  3 5 .5 1 4 .я 7 2 2  
С 8 5
П ікір жазган: 
Б а й қ а д а м о в   Н .С.  — т е х н и к а   ғы л ы м дар ы н ы ң   к ан д и - 
даты  
с 8 5 с УеРб а е в Х А - 
М үнай-газ ісінің негіздері: О қ ул ы қ . -  Астана: Ф олиант, 
2 0 0 8 . - 3 7 6 6 .
І 8 В ^   9 9 6 5 -3 5 -3 8 6 -7
Оқулыңта мүнай мен газды өндірудің жене тасымалдаудың тех- 
никасы мен технологиясының негіздері қарастырылған. Бүрғылау 
төсілдері,  үңғымаларды  пайдалану  мөселелері  ж өне  олардың 
өнімділігін арттыру төсілдері,  мүнай мен газды көсіпшілік дайын- 
дау  мен тасымалдау үдерістері  сипатталған.  Қаттардың мүнай  бе- 
руін арттыру үпгін қолданылатын химиялың реагенттерді қолдану 
меселесіне ерекше көңіл бөлінген.  Мүнай мен газ өндіру мен тасы- 
малдаудың экологиялық  мөселелері  қарастырылған.
Орта көсіптік білім беретін колледж студенттеріне арналған.
Б Б К 3 5 .5 1 4 .я 7 2 2
І 8 В ^  9 9 6 5 -3 5 -3 8 6 -7
© С уербаев Х .А .,  2 00 8  
©  «Ф олиант» баспасы ,  2 00 8

КІРІСПЕ
Б іздің   ғасырымызда  мүнай  мен  газдың  энергетика, 
транспорт, елдің қорғанысы үш ін , өнеркөсіптің өр түрлі 
салалары  ж ән е  түрғындардың  түрмыстың  қажеттілік- 
терін  қамтамасыз ету үш ін  маңызы зор. Мүнай мен газ 
кез келген  елдің экономикасын  дамытуда ш еш уш і  рөл 
атқарады.  Табиги  газ  -   қүбыр  арқылы  тасымалдауга 
ыңғайлы  арзан  энергетикалық  ж өне  түрмыстық  отын. 
Мүнайдан әр түрлі сүйық отындар: бензиндер, керосин- 
дер, іш тен жанатын қозғалтқыштарга арналған -  реак- 
тивті ж ән е дизельді отын сорттары, локомотивтер үш ін 
газтурбиндік  отын  ж ән е  қазандық  қондырғылар  үш ін 
мазуттар алынады. Мүнайдың өте жоғары температура- 
ларда қайнайтын фракңияларынан майлағыш ж өне ар- 
найы  майлардың,  пластикалық  майлағыштардың  кең 
ассортименттері  алынады.  М үнайдан,  сонымен  қатар 
парафин, резеңке өнеркәсібі үш ін техникалық көміртек 
(күйе), мүнай коксы, ж ол қүрылысы үш ін битумдардың 
түрлі маркалары ж ән е басқа да көптеген тауарлық өнім- 
дер алынады.
М үнайдан  бөлініп  алынатын  көмірсутектік  газдар- 
дың, ароматты көмірсутектердің, сүйық ж ән е қатты па- 
рафиндердің  ж өне  басқа  да  өнім дердің  одан  әрі  қарай 
химиялық өңдеу үш ін ш икізат ретіндегі м әні зор.
Мүнай  мен көмірсутектік  газдар химиялық  өнімдер 
мен түтыну тауарларын  көп  мөлшерде өндіру үш ін өте 
жақсы ж өне универсалды химиялық ш икізат болып та- 
былады.
Мүнайлы ж әне газды  шикізаттарды химиялық өңдеу 
қ а зір г і  к езде  м үн ай хи м и ял ы қ   си н тез  деп  аталады . 
Қ азіргі  уақытта  өлемдік  химиялық  өнімдердің  25% -ы 
мүнай мен көмірсутектік газдар негізінде шығарылады.
3

М үнайхимиялық  өнеркәсіптің  дамуының  жақын  ара- 
дағы  келеш егі  өндіріс  көлемі  бойынша  да,  синтездің 
аралық ж әне соңғы өнімдерінің көп түрлілігімен де ерек- 
ше қолайлы.
Мүнайхимиялық  өнімдерге  пластикалық  массалар, 
синтетикалық каучуктер мен шайырлар, синтетикалық 
талшықтар, синтетикалық жуғыш заттар мен беттік ак- 
тивті  заттар,  кейбір  химиялық  тыңайтқыштар,  отын- 
дар  мен  майларға  қосылатын  қоспалар,  синтетикалық 
майлағыш  майлар, ақуызды-дөруменді конңентраттар, 
көптеген ж еке органикалық заттар: спирттер, қышқыл- 
дар,  альдегидтер,  кетондар,  хлортуындылар,  эфирлер, 
гликольдер,  полигликольдер,  глиңерин  ж өне  де  басқа 
өнеркөсіпте, ауыл шаруашылығында, медиңинада жөне 
түрмыста қолданылатын заттар жатады.

1 -Т А Р А У
МҮНАЙ МЕН ГАЗ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1. Мүнай мен газдың әлемдік қоры.
Қазақстанның негізгі мүнайгазды аймақтары
Әр түрлі бағалаулар бойынша дәлелденген мүнайдың 
өлемдік  қоры  143 ,4  млрд.  тоннага  (немесе  1035  млрд. 
баррельге) жетеді; оның ішінде шамамен Таяу Шьнысқа -
91,2, Орталық ж әне Оңтүстік Америкаға - 1 3 ,0 , Солтүстік 
Америкаға -   11,5, Африкаға -   10,1, Ресейге -  6 ,7 , Еуро- 
пага -  2 ,7 , ал қалған елдерге — 8,2 млрд. тоннадан келеді. 
Әлемдегі мүнайдың ең ірі  қоры  (-2 6 0   млрд.  баррель)  — 
Сауд Арабиясында.
Табиги газдың әлемдік қорлары елдер бойынша былай- 
ша таралган  (%): Ресей -   38,4,  Иран  -   15,8,  Катар -   5,8, 
Сауд Арабиясы -   4,8, Әбу-Дөби -  3,8, АҚШ  -  3,2, Алжир -
3 ,1 , Венесуэла -  2,8, Нигерия -  2,4, Ирак -  2,1, басқа елдер- 
де - 1 8 ,6 . Газдардың барлау жасалған қоры бойынша Ресей 
өлемдегі бірінші орынды алады  (өлемдік  қордың  38,4% ) 
жөне қазіргі уақытта оны өлемдік өндірудің 30% -ын қам- 
тамасыз 
етеді.
Қазақстан  көмірсутектік ш икізаттың мол қоры бар 
15 мемлекеттің қатарына кіреді. Т еңіздегі кен орында- 
рын  есептемегеннің өзін де ел ім іздің  территориясында 
мүнай  мен  газ  конденсатының  қоры  2 ,9   млрд.  тонна, 
газдың  қоры  1 ,8 трлн.  м3.  Қазақстан  ж ер  қойнауында 
есептеліп дөлелденген көмірсутектердің өлемдік қоры- 
ның 2% -ы бар.
Қазақстанның қүрлықтағы жөне Каспий  шельфіндегі 
мүнай мен конденсаттың болжамдық қоры 12-13 млрд. тон- 
на деңгейінде деп бағаланады.
Республикамыздың мүнай-газды аймақтарында орна- 
ласқан  көм ірсутектердің  210-ға  ж уы қ  кен  орындары
5

(100 мұнайлы,  67  мұнай-газды,  22  газды  және  11  кон- 
денсатты)  1,7  млн.  км2  жуық  ауданды  алып  жатыр 
(Қазақстан аумағының шамамен 62%-ы). Оның ішінде 
5 кен орнының үлесіне елімізде өндірілетін көмірсутек- 
тер қорының  2/3 бөлігі сәйкес келеді (жартысынан ас- 
тамы-Теңізқоры,  қапған көлемі қүрлықтағы басқа 4 ірі 
мүнай-газды аудандарғасәйкес келеді -  Өзен жөне Қара- 
шығанақ, Жаңажол және Қүмкөл  кен орындары топта- 
ры) (1-сурет).
Бүл кен орындары Қазақстанның 14 облысының ал- 
тауында орналасқан: Аңтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, 
Қарағанды,  Қызылорда  жөне  Маңғыстау  облыстары. 
Оның ішінде көмірсутектердің шамамен  70% -ы Қазақ- 
станның батысында шоғырланған.
Мүнайдың барланған қорының көпшілігі Атырау об- 
лысында,  оның  үлесіне  Қазақстанда барланған  сүйық 
көмірсутектердің үштен бірінен көбі сәйкес келеді.  06- 
лыстың ең ірі кен орны -  Теңіз (республиканың барлан- 
ған мүнайының шамамен үштен бірі осында).
Маңғыстау  облысының  аумағында  елімізде  өндірі- 
летін мүнай қорының төрттен бірі шоғырланған.  Мүнда 
70кен  орны  ашылған,  олардың  ең  ірілері -  Өзен, Жеті- 
бай, Қаламқас, Қаражамбас. Бүлардың ішіндегі Өзен кен 
орны республикадағы Теңізден  кейінгі  екінші  орында, 
оның үлесіне Қазақстанның қүрлықтан өндірілетін қоры- 
ның  10% -ынан астамы сөйкес келеді.
Көмірсутектердің  15-ке  жуық  кен  орындары  Батыс 
Қазақстан облысының аумагындаорналасқан. Олардың 
ең ірісі -  Қарашығанақ мүнай-газ конденсатты кен орны, 
ол  республикамыздағы ең  ірі үш  кен  орнының бірі  бо- 
лып табылады.
Ақтөбе  облысында  көмірсутектердің  25  кен  орны 
ашылған,  оның  ең  ірісі -   Жаңажол  кен  орындарының 
тобы,  одан  алынатын  мүнай  мен  конденсаттың  қоры 
шамамен 170 млн. тонна.
Қызылорда мен  Қарағанда облыстары  шекарасында 
Қазақстанның  маңызы бойынша бесінші  мүнай-газды 
провинңиясы -  Қүмкөл кен орындарының тобы.
6

7
1-
су
р
ет
. 
Қ
аз
ақ
ст
ан
 
ау
м
ағ
ы
н
да
ғы
 
к
ө
м
ір
су
те
к
те
р
д
ің
 
н
ег
із
гі
 
ке
н 
о
р
ы
н
д
а
р
ы

Қазақстан  газының  барланған  қорының  95% -ы  елі- 
міздің батысында  шоғырланған (Атырау,  Батыс  Қазақ- 
стан, Маңғыстау облыстары).
Газдың өнеркәсіптік қоры ең алдымен мүнай, мүнай- 
газ және мүнайгазконденсаттық кен орындарымен бай- 
ланысты,  ең  алдымен  олардың  төрт ең ірілері  -   Қара- 
шығанақ  мүнайгаз-конденсат,  Теңіз  мүнай,  Имашев 
мүнайгазконденсат  кен  орындарымен  байланысты. 
Көпшілігі майда категориялы болып келетін таза газ кен 
орындарының жиынтық қоры  1,5%-дан аспайды.
Жақын жылдары газдардың қоры Каспий теңізі айды- 
нында жаңа газ кен орындары қорының есебінен 1,5-2,0 есе 
өсуі көзделіп  отыр.  Болжам бойынша Каспийдің солтүс- 
тігіндегі Қашаған кен орнындағы газдың қоры 3,0 трлн. м3 
астам, ал олардан алынатыны 1,0 трлн. м3 астамды  қүрай- 
ДЫ.
Мүнай  өндіретін  елдердің  ішінен  Қазақстан  қазіргі 
уақытта мүнай өндіру көлемі бойынша 23-орынды  ала- 
ды.  2002  жылы  республикада  45  млн.  тонна  сүйық 
көмірсутектер жөне 13 млрд. м3-ден астам газ өндірілген. 
2005 жылы мүнайды өндіруді 60 млн. тоннаға дейін, газ- 
ды 20,5 млрд.м3дейін, ал  2010 жылы  мүнайды 100 млн. 
тоннаға,  газды  35  млрд.м3-ге дейін арттыру  жоспарла- 
нып отыр.
1.2.  Мүнай-газкәсіпшілік  геологиясының  негіздері
1.2.1. Л ит осф ераны ц т ау ж ыныст ары
Жер  бірнеше  қабаттардан  түрады  деп  есептелінеді: 
литосферадан  -  сыртқы қатты  қалыңдығы  50-70  км-ге 
дейін; мантиядан (аралық 2850-2900 км-ге дейін терең- 
діктегі);  ядродан  (2900-6380  км  тереңдікте).  Қабаттар- 
дың  химиялық  қүрамы,  физикалық  күйі  жөне  қасиет- 
тері өр түрлі.
Жер  қыртысы деп  аталатын  литосфера басқа  қабат- 
тармен салыстырғанда көп дөрежеде зерттелген; ол ма-

ңызды қүрамды бөліктері минералдар болып келетін тау 
жыныстарынан қүралған.
Минералдар -  ж ер қыртысында ж үретін физика-хи- 
миялық үдерістердің  нөтижесінде  түзілетін  химиялық 
қүрамы  мен  физикалық  қасиеттері  шамамен  біртектес 
болатын табиғи заттар.
Тау жыныстары -  ж ер қыртысын қүрайтын, өздігінше 
геологиялық денелер түзетін, айтарльщтай түрақты ми- 
нералогиялық жөне химиялық қүрамы болатын минерал- 
дық  агрегаттар.  Жаратылысы  бойынша  олар  үш   топқа 
бөлінеді:  магмалық  немесе  атқыланган,  ш өгінді  ж өне 
метаморфтық  немесе түрөзгерген.
Атқыланган жыныстар негізінен кристалдық қүры- 
лыстагы, ж ер бетінде немесе ж ер қыртысының қойнау- 
ында магма деп  аталатын  силикаттық балқымалардың 
суу нөтиж есінде түзіледі.  Атқыланатын жыныстардың 
кәдім гі  өкілдері  -   базальттар,  граниттер.  Бүл  жыныс- 
тарда жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтары болмай- 
ды.
Шөгінді тау жыныстары органикалық жөне бейоргани- 
калық заттардың су бассейндерінің түбінде және материк- 
тердің бетінде  шөгу  нөтижесінде  түзілген.  Атқыланган 
жыныстардың, сондай-ақ жануарлар мен өсімдіктер агза- 
ларының қалдықтарьгаың су мен ж елдің өсерінен үнтақ- 
талған үсақ бөлшектері шөге отырып, біртіндеп түздар мен 
қаттар түзді. Бүл жыныстар түзілу төсілі бойынша сынық 
(механикалық шөгінділер), органикалық, химиялық жөне 
аралас шығу текті жыныстар болып бөлінеді.
Сынық  ж ыныстар  бүзы лған  ж ы ны старды ң  майда 
бөлшектерінің  бүзы лу,  тасымалдану  ж өне  ш өгу  нәти- 
ж есін д е  пайда  болған.  Сынық  ж ы ны старды ң  типтік 
өкілдері  -   қойтастар,  малтатастар,  гравийлер,  қүмдар, 
қүмтастар, саздар, сазтастар ж өне сазды тақтатастар.
Химиялық шығу текті жьгаыстар сулы ерітінділерден 
түздардың шөгуінен немесе жер қыртысында болатын хи- 
миялық реакңиялардың нөтижесінде түзілген.  Олар мы- 
надай топтарға бөлінеді: карбонаттық (оолиттік өктастар, 
өктасты  туфтар,  доломиттер),  кремнийлік  (кремнийлік
9

туфтар), темірлік (қоңыр теміртастар, темірлі оолиттер), 
галоидты тұздар (тас тұзы), күкіртқышқылдық тұздар (ан- 
гидрит,  гипс).
Органикалық шығу текті жыныстар жануарлар мен 
өсімдіктер ағзаларының өр түрлі дөрежедегі қалдықта- 
ры болып табылады. Ең көп тараған органогенді жыныс- 
тар: өктастар, бор, трепел жөне каустобиолиттер.
Аралас  шығу текті  жыныстар сынық,  органикалық 
жөне химиялық шығу текті жыныстардың материалда- 
рынан  құралған.  Мүндай жыныстарға мергельдер,  саз- 
ды өктастар, құмды өктастар жатады.
Метаморфиялық тау жыныстары шөгінді және атқы- 
ланған  жыныстардан,  соңғылардың жер  қыртысының 
айтарлықтай  тереңіне  енуі  кезінде түзіледі.  Мысалы, 
жоғары температура мен қысымның өсерінен атқылан- 
ған  пластикалық емес  жыныстар тақтатастық  жыныс- 
тарға айналады, ал шөгінді жыныстар кристалдық қүры- 
лымға айналады. Көптеген метаморфиялық тау жыныс- 
тарының  ішінен  ж иі  кездесетіндері  — кварңиттер, 
мәрмөрлер, яшмалар, түрлі тақтатастар, гнейстер.
Тау жыныстарының жастарын анықтау жер қырты- 
сында  қаттардың  тізбектеліп  түзілуін  зерттеуге  не- 
гізделген.  Органикалық  қалдықтар  жөніндегі,  қаттар- 
дың қүрамы, қүрылысы жөне олардың бір-біріне қатыс- 
ты тік жөне көлденең бағытта орналасулары жөніндегі 
мәліметтер  негізінде  бірыңғай  стратиграфиялық  ме- 
желік жасалған, ол жер қыртысының дамуындағы бас- 
ты  тарихи-геологиялық  заңдылықтарды  анықтайды. 
Сонымен қатар, Жер тарихы бөлінетін, белгілі бір ретті- 
лікпен  шартты  уақыт  кесінділерінде  орналасуын  бей- 
нелейтін геохронологиялық кесте жасалған (1-кесте).

1-кест е
Г еохр он ол оги ял ы қ   кесте
Д еуір і
Кезең
Заманы
Жасы, 
млн. жыл
бүрын
Төртіншілікті
(антропогенді)
Голоцен
Плейстоцен
2
Кайнозой
Неогендік
Плиоцен
Миоцен
26
Палеогендік
Олигоцен
Эоцен
Палеоцен
67
Бор
Кейінгі бор 
Ертедегі бор
137
Мезозой
Юра
К ейінгі юра 
Ортацгы юра 
Ертедегі юра
195
Триас
К ейінгі триас 
Ортацғы триас 
Ертедегі триас
240
>8
о
Перм
Кейінгі перм 
Ертедегі перм
285
со
о
ф
§
9
о
Тас көмір 
(карбондық)
К ейінгі тас 
көмір 
Ортаңғы тас
360
'й
п
көмір 
Ертедегі тас
>8!
көмір
О
со
и
Девон
Кейінгі девон 
Ортаңгы девон 
Ертедегі девон
410
0)
§
00
к
«
о
Силурий
Кейінгі силурий 
Ертедегі 
силурий
440
ө
о
ч
б
н
' и
Ордовик
Кейінгі ордовик 
Ортаңғы 
ордовик 
Ертедегі
500
Ч
ордовик
й
н
Кембрий
Кейінгі кембрий 
Ортаңғы 
кембрий 
Ертедегі 
кембрий
570
Протерозой
Кейінгі
протерозой
Венд 
Кейінгі рифей 
Ортацғы рифей 
Ертедегі рифей
1600
Ортаңгы
1900
протерозои
Ертедегі
-
2600
протерозой
Архей
> 2600
11

1.2.2. Ш өгінді т ау ж ыныстарыныц жатыс 
ф орм алары
Шөгінді тау жыныстарына төн белгі — олардың қабат- 
тылығы,  яғни  бір-бірінен  құрамы,  құрылымы,  қатты- 
л ы р ы
 
және  оларды қүрайтын  жыныстардың түстерімен 
ерекшеленетін  параллельді немесе  параллельдікке  жа- 
қын қабаттармен орналасу қасиеті. Шөгінді тау жыныс- 
тарының тереңіндегі әрбір қабат (немесе қат) бір-бірінен 
қабаттану бетімен  бөлінген.  Ңабатты  төменгі  жагынан 
шектейтін  бетті табаны  деп,  ал  оны  жоғарғы жағынан 
шектейтін бетті төбесі деп атайды. Ендеше, төменгі қабат- 
тың төбесі  жабын қабаттың табаны да болып табылады.
Табан мен төбеде жыныстардың параллельді қатталуы- 
мен  шектелетін жөне  біртекті  жыныстардан  қүралған, 
көлденең жатқан қат, шөгінді тау жыныстарының бас- 
тапқы жатыс  формасын  сипаттайды.  Алайда,  жер қыр- 
тысының қозғалу нөтижесінде шөгінді тау жыныстары- 
ның бастапқы көлденең жатыс формасы бүзылуы мүмкін, 
соның салдарынан  қат кез келген көлбеу күйге көшеді.
Көлбеу жатқан қат шын, жазық жөне тік қалыңдық- 
тармен сипатталады.
Шын қалыңдық қаттың төбесінің кез келген нүктесі- 
нен табанына дейін қалпына келген, перпендикулярмен 
сипатталады  (2-суреттегі  АС  түзуі).  Жазық  қалыңдық 
қаттың төбесінің кез келген нүктесінен жазық бойымен 
табанына дейінгі қашықтықпен анықталады (2-суреттегі 
АБ түзуі).  Тік қалыңдық төбенің  кез келген  нүктесінен 
тік бойымен табанына дейінгі қашықтықпен  анықтала- 
ды (2-суреттегі АД түзуі).
Жер  қойнауындағы  үдерістердің  өсерінен  болатын 
жер  қыртысының  қозғалысы  тербелістік,  қатпарлық 
жөне жарылғыштық болуы мүмкін. Жоғарыда айтылған 
жер қьфтысының қозғалу түрлерінің алғашқы екеуі тау 
жыныстарының қаттарының пластикалық бүзылуын, ал 
үшіншісі  тау жыныстарының  қаттарының  жарылуын 
болдырады.
12

Антиклиналь
2-сурет. Көлбеу жатыстағы ңат
Тербелістік қозғалыстар -  бүл ж ер қыртысының ж еке 
учаск ел ер інің  бір-бірін е  қатысты  вертикальды  орын 
ауыстыруын (көтерілу ж әне төмендеу)  болдыратын қоз- 
ғалыстар. Тербелістік қозғалыстар нөтижесінде шөгінді 
тау  жыныстарының  қаттарының  горизонтальдық  күйі 
бүзылады  жөне өте  жатық  ойыстар (синеклиздер) жөне 
бүдырлар  (антеклиздер)  түзіледі.
Қатпарлық  қозғалыстар  тербелістік  қозғалыстар  си- 
яқты  тау  жыныстарының  пластикалық  бүзылуын  бол- 
дырады  да,  қатпарлардың  түзілуіне  өкеп  соғады.  Ж ер 
қыртысының  қатпарларының  қимасын  қарастырғанда 
к ө р ін етін д ей ,  ондағы   қаттар  толқы н  т ө р ізд і  иіл ген  
күйде  болады  (2-сур ет).  Я дросы нда,  шет  жақтары на 
қарағанда,  аса жас қаттар орналасатын қатпар синклин 
деп аталады. Әдетте оның иіні төмен қарай бағытталған 
ж өн е  оның  қанаттарындағы  қаттар  бір-бірін е  қарсы 
шығып, түсіп түрады. Ядросында, шет жақтарына қара- 
ғанда,  ескі қаттар орналасатын қатпар антисинклин деп 
аталады.  Оның  иіні  жоғары  қараған,  қаттар  одан  екі 
жағына қарай бағытталған.  Көрші  антиклин  мен  синк- 
лин бірігіп,  толық қатпар түзеді.
Табиғатта бір қанатты қатпарлар ж и і кездеседі, олар- 
ды моноклин немесе флексура деп атайды,  олар қаттың 
бір  жағынан  көтерілуі  немесе  төм ендеуі  нөтиж есінде 
пайда болған  (3-сурет).
13

Жарылғыштық қозғалыстар тербелістік және қатпар- 
лық қозғалыстардың салдарынан болацы да, қатпарлар- 
дың жарылғыштық формаларының түзілуінің қайтым- 
сыз үдерісіне әкеп соғады.  Жарылғыштық бүзылуларға 
жарықшақтардың,  лықсымалардың,  қаусырмалардың, 
жылжымалардың жөне бастырмалардың түзілулері жа- 
тады. 
...
Қатпардың  бір  жағы  төмен  түсіп,  ал  екінші  жағы 
бүрынғы орнында қалатын бүзылу лықсымалар деп ата- 
лады (4 а-сурет).  Егер қатпардың бір жағы көтеріліп, ал 
екінш і  жағы  өз  орнында  қалса,  онда  қаусырмалар 
түзіледі  (4  ә-сурет).
Жарылғыштық  қозғалыстар  кезінде,  өсіресе,  анти-