М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан
жүктеу/скачать 0,67 Mb.
|
Адам және жануарлар физиологиясы УМКД
Тыныс алудың реттелуіТыныс алудың жиілігі, тереңдігі оттегінің адамға қажет мөл-шеріне жəне қандағы көмір қышқыл газ деңгейіне сəйкес өзгеріп отырады. Бұл сəйкестілік жүйке жүйесі арқылы реттеледі. Демді ішке алу, шығару тыныс алу еттерінің жиырылуы ар-кылы іске асырылатыны белгілі. Тыныс алу еттерін жиырылта-тын жүйке нейрондары жұлын мен ми қүрамына кіреді: диафраг-малық жүйке нейрондары жүлынньщ III—IV мойын сегментікін алдыңғы мүйізінде, ал қабырғааралық еттердің жүйке клеткала-ры жұлынньщ көкірек сегменттерінде орналасқан. Егер жүлын мен мидын, түйіскен жерін кесіп тастаса, тыныс алу тоқтайды. Ал жүлынньвд сопақша мимен байланысьщ бүзбай, оны мойын бө-лімі мен көкірек бөлімінің түйіскен жерінен көлденең кессе, диа-фрагма еттері бұрынғысынша жиырыла береді, мұның арқасында тыныс алу тоқтамайды, бірак қабыррааралық еттер тыныс алу процесіне қатыспайды. Демек, бұл тəжірибелер тыныс алу ми мен жұлын арқылы реттелетінін көрсетеді. Адам өз еркімен ты- нысын жиілете жəне тереңдеп алады, тіпті біразға дейін тоқтата да алады. Бұл да тыныс алу процесін реттеуге ми, əсіресе ми қыртысынын, қатысатынын көрсетеді. Тыныс алу орталығы, оның орталық жүйке жүйесіндегі орны Тірі организмнін, тіршілік етуіне қажет аса маңызды функци-яларды белгілі бір орталықтар реттеп отырады. Тыныс алу — осы функциялардың бірі. Сондықтан тыныс алу процесін реттей-тін орталықтың орталық жүйке жүйесіндегі орнын анықтау үшін көптеген тəжірибелер жасалды. Тəжірибеде, мəселен мидьщ əр жерінен көлденең кесу əдісі қолданылады. Ми бағаны варолий кепіршесінің жоғары жағынан келденен, кесілсе, тыныс алу процесі бұзылмайды, ал варолий көпіршесінен төмен, сопақша мимен түйіскен жерінен кесілсе дем алу фазасы ұзарады да (апнейзис) тыныс алу сирейді. Миды сопақша мидан төменірек оның жұлынмен түйіскен же-рінен кессе, тыныс алу тоқтап қалады, тыныс алу еттері əдетте-гідей белгілі бір ырғақпен жиырылу қабілетінен айырылады. Де-мек, тьшыс алу процесін реттейтін нейрондар тобы (тыныс алу орталығы) сопақша мида орналасқан. Тыныс алу орталығынын сопақша мидағы орнын табу үшін оның əр жерін инелеп бүру, бұзу, тітіркендіру əдістері қолданылады. Қазан университетінін. профессоры Миславский аталған əдістерді қолдана отырып, тыныс орталығынын, ромба тəрізді ойықтьщ астьщғы (төменгі) бұрышы-на жақын орналаоқаныін, бұл орталықта инспир.ация (дем алу), экспирация (дем шығару) бөлімдерінің бар екенін, бұл белімдердің жүптаса орналасқанын анықтады. Бұл мəліметтер соңғы кезде микроэлектродтармен олардьщ əрекет потенциалдарын тір-кеу арқылы дəлелденді. Тыныс алу нейрондары функциясының Да əртүрлі екені, яғни дем аларда козатын инспираторлық, дем шығарарда қозатын экспираторлық нейрондар, сондай-ақ кері-сінше, дем алу кезеңінен дем шығару кезеқіне көшер сəтте қоза-тың инспираторлық-экспираторлық, экспираторлық- инспиратор-лық нейрондар бар екені анықталды. Тыныс алу орталығының үстіңгі — артқы (дорзал) жағында ромба ойығынын, төменгі бүрышына жақын көбінесе инспираторлық, ал астыңғы — бауыр (вентрал) жағында экспираторлық жəне аздаған инспираторлық ал астыңғы — бауыр (вентрал) жағында экспираторлық жəнё аздаған инспираторлық нейрондар орналасқан. Инспираторлық нейрондар орындайтын қызметіне карай: I —а, 1 — |3 қозу жəне тежеу (инспираторлық тежеу) болып бөлінеді: I — а нейронда-рын орталық жəне шеткі хеморецепторлардан келетін серпініс-тер коздырып дем алдыратын болса, I — р клеткаларды өкпенің керілгенін қабылдайтын рецепторлар мен I — а нейрондар қоз- дырады. I — (3 нейроңдардың қозуы дем алуды тежейтін нейрон-дардың белсенділігін кушейтіп, инспираторлық орталықтың қозу процесін бəсеңдетіп тоқтатады. Тыныс орталығының инспираторлық жəне экспираторлық бө-імдері арасында реципроктық (кері) қарым- қатынас бар екені көптен белгілі. Инспираторлық бөлім козған сəтте экспиратор-лық бөлім тежеледі. Экспираторлық бөлім қозса, керісінше ин-спираторлық бəлімінің жұмысы тежеледі. Осы екі бөлімнің қыз- мет механизмі туралы əртүрлі пікірлер бар. Солардың бірі — ва-ролий кепіршесінде орналасқан пневмотаксикалық тыныс алу орталығының қызметі. Оны 1963 ж. Лумсден ашқан. Пневмотак-сикалық орталық дем алу жəне дем шығару кезеңдерінің белгілі бір кезекпен реттелуін қадағалап отырады. Дем алу орталығының қозуы қандағы газдар мөлшеріне, хе-морецепторлардың қозуына байланысты. Бұл ортальщ пневмо-таксикалық орталықты, ал ол инспираторлық орталықтың дем алуды тежейтін клеткаларын коздырады да инспираторлық ор-талықта тежеу процесін дамытады. Пневмотаксикалық орталық, сондай-ақ экспираторлық орталықты қоздырады, мұның нəтиже-сінде дем алу еттері (инспираторлық еттер) босайды да, дем шы-ғару еттері (экспираторлық еттеп) жиырылады. жүктеу/скачать 0,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|