Магнетизм

Электр жəне магнетизм
85
 
2.
Оқытушы
немесе
лаборант
электр
тізбегінің
дұрыс
жи
-
налғандығын
тексергеннен
кейін
ғана
келесі
тапсырмаларды
орындауға
кірісіңіз
. 
 
5-
сурет
.
 
Аспаптардың
өзара
жалғануы
3.
Осциллограф
пен
дыбыс
генераторын
қосып
(5-
суреттегі
тізбек
, 
тек
вольтметрсіз
), 
осциллограф
экранында
дыбыс
гене
-
раторынан
берілген
орнықты
сигнал
алып
дəптерге
сызып
алыңыз
. 
4.
Осциллограф
экранындағы
сигналдың
бірнеше
перио
-
дын
осы
экрандағы
торлар
бойынша
өлшеп
алыңыз
. 
Осылайша
, 
осциллограф
сəулесінің
ауытқу
коэффициентін
горизонталь
бағыт
бойынша
анықтаңыз
жəне
секундтағы
период
санын
есептеңіз
. 
5.
Сигнал
периодын
біле
отырып
, 
оның
жиілігін
анықтаңыз
жəне
дыбыс
генераторында
көрсетілген
жиілік
мəнімен
салыс
-
тырыңыз
. 
6.
Дыбыс
генераторының
жиілігін
өзгерте
отырып
, 
өлшеуді
4-5 
рет
қайталаңыз
, 
алынған
нəтижелерді
1-
кестеге
енгізіңіз
. 
1-
кесте
 
№
Сигнал
периоды
,
бөлік
Сигнал
периоды
, 
сек
. 
f
, Hz 
f
генератор
, Hz 
7.
Экранның
жұмыс
бөлігі
аумағында
синусоидалық
сиг
-
налдың
ең
үлкен
вертикаль
өлшемін
орнатыңыз
. 
8.
Сигнал
амплитудасын
осциллограф
экранындағы
тор
бөліктерімен
есептеңіз
. 
Сəуленің
ауытқу
коэффициентін
верти
-

86
М
.
Қ
.
 Досболаев
каль
бағыт
бойынша
, 
ал
сигнал
амплитудасын
вольтпен
анықтаңыз
(
сигнал
амплитудасын
өлшеуде
ыңғайлылық
үшін
жазба
генераторын
өшіріп
тастауға
болады
, 
ол
кезде
экран
бетіндегі
сигнал
формасы
тік
сызық
болады
). 
9.
Дыбыс
генераторы
шығыс
сигналының
эффективті
кер
-
неуін
вольтметр
көмегімен
анықтаңыз
жəне
2
эф
a
U
U

формуласы
бойынша
сигнал
амплитудасын
табыңыз
(5-
суретте
көрсетілген
тізбекті
қолданыңыз
). 
Алынған
нəтижені
осцил
-
лограф
экранынан
алынып
есептелген
сигнал
амплитудасымен
салыстырыңыз
.
10.
Дыбыс
генераторының
жиілігін
өзгерте
отырып
, 
ампли
-
туданы
өлшеуді
4-5 
рет
қайталаңыз
, 
алынған
нəтижелерді
2-
кестеге
енгізіңіз
. 
2-
кесте
 
№
f
генератор
, 
Hz 
Сигнал
амплитудасы
, 
бөлік
Сигнал
амплитудасы
, 
В
эф
U
а
U
2-
тапсырма
. 
Лиссажу
 
фигураларын
 
бақылау
 
1.
6-
суретте
көрсетілгендей
аспаптарды
өзара
жалғаңыз
. 
 
6-
сурет
.
Лиссажу
фигураларын
алу
үшін
аспаптардың
өзара
жалғануы
2.
Дыбыс
генераторлары
сигналдарының
жиіліктерін
өз
-
герте
отырып
(
мысалы
, 
мына
қатынастарда
1:1, 1:2, 1:3, 2:1, 2:3) 

Электр жəне магнетизм
87
 
ЭСТ
экранында
орнықты
Лиссажу
фигураларын
алыңыз
жəне
дəптерге
сызып
алыңыз
.
3.
Х
-
пен
У
-
тің
 
тік
жəне
параллель
өстерімен
Лиссажу
фигураларының
жанамалау
санына
қатысты
сигналдар
жиілі
-
гінің
қатынасын
анықтаңыз
, 
алынған
нəтижелерді
3-
кестеге
енгізіңіз
. 
4.
Орындалған
жұмыстар
бойынша
қорытынды
жазыңыз
. 
3-
кесте
 
№
f
генератор
, 
Hz 
Лиссажу
фигурасының
түрі
Фигура
түріне
қарап
анықталған
жиіліктер
қатынасы
 
Өзін
-
өзі
 
тексеру
 
сұрақтары
: 
1.
Осциллограф
не
үшін
қолданылады
? 
2.
Электронды
сəулелі
түтікшенің
жұмыс
істеу
принципін
түсін
-
діріңіз
. 
3.
Осциллограф
сезгіштігі
неге
тəуелді
? 
4.
Жазба
генераторының
жұмыс
істеу
принципі
қандай
жəне
не
үшін
қажет
? 
5.
Синхрондау
не
үшін
керек
, 
атқаратын
қызметі
қандай
? 
6.
Осциллограф
көмегімен
зерттеліп
отырған
сигналдың
нақты
мəні
қалай
анықталады
? 
7.
Синусоидалы
сигнал
кернеуінің
амплитудалық
жəне
эффек
-
тивті
мəндерінің
арасындағы
айырмашылықты
түсіндіріңіз
. 

88
М
.
Қ
.
 Досболаев
ҚАРАПАЙЫМ
 
СЫЗЫҚТЫ
 
ТІЗБЕКТЕРДЕГІ
 
ЭЛЕКТРЛІК
 
ПРОЦЕСТЕРДІ
 
ГАРМОНИКАЛЫҚ
 
ЭЛЕКТР
 
ҚОЗҒАУШЫ
 
КҮШ
 
ƏРЕКЕТІ
 
КЕЗІНДЕ
 
ЗЕРТТЕУ
 
 
Жұмыстың
 
мақсаты
: 
1) 
тізбектей
жалғанған
элементтерден
: 
а
) 
екі
резистордан
(
RR
тізбек
), 
ə
) 
резистор
жəне
конденсатордан
(
RC
тізбек
), 
б
) 
резистор
жəне
индуктивтілік
катушкадан
(
RL
тізбек
) 
тұратын
тізбектердегі
электрлік
процестерді
зерттеу
. 
2) 
RL
 ,
RC
 ,
RR
тізбектерінің
беріліс
коэффициентін
өлшеу
; 
RC
жəне
RL
тізбектерінің
беріліс
коэффициентінің
кіріс
сигналы
жиілігінен
тəуелділігін
зерттеу
; 
3) 
L
 ,
C
 ,
R
тізбектерінің
параметрлерін
бағалау
; 
4) 
зерттелетін
тізбектердегі
ток
тербелісі
мен
кіріс
кернеуі
арасындағы
фазалар
айырымын
анықтау
. 
 
 
 
 
Қысқаша
 
теориялық
 
мəліметтер
 
 
Ток
күші
мен
бағыты
уақытқа
тəуелді
өзгеретін
болса
, 
ол
айнымалы
деп
аталады
. 
Айнымалы
электр
тогының
тізбегі
өзара
параллель
немесе
тізбектей
жалғанған
элементтерден
тұрады
. 
Осы
элементтердің
барлығының
қандай
да
бір
кедергілері
болады
жəне
олар
активті
немесе
реактивті
түрге
бөлінеді
. 
Егер
ток
элемент
арқылы
өткен
кезде
электр
энергиясы
жылуға
қайтымсыз
түрленетін
болса
, 
онда
оның
кедергісі
активті
деп
аталады
. 
Егер
де
электр
энергиясының
осындай
шығыны
бол
-
маса
, 
элементтің
кедергісі
реактивті
деп
аталады
. 
9 

Электр жəне магнетизм
89
 
Активті
кедергіге
резисторды
, 
реактивті
кедергіге
сыйым
-
дылық
(
конденсатор
) 
жəне
индуктивтілікті
(
катушка
) 
жатқызуға
болады
. 
Егер
тізбек
элементтері
кедергінің
активті
, 
сыйымдылықты
немесе
индуктивтілікті
түрлерінің
біреуіне
ғана
ие
болса
, 
онда
олар
идеал
элементтер
деп
аталады
. 
Идеал
элементтер
үшін
мына
қатынастар
орындалады
: 
RI
U
R

, 
;
const
R

(1) 



Idt
C
1
q
C
1
C
U
, 
;
const
C

(2) 
dt
dI
L
E
U
S
L



, 
const
L

,
(3) 
 
мұндағы
R
– 
резистор
кедергісі
; 
C
– 
конденсатор
сыйымды
-
лығы
; 
L
– 
катушка
индуктивтілігі
; 
L
C
R
U
U
U
,
,
– 
тиісті
эле
-
менттерге
түсетін
кернеу
; 
I
– 
элемент
арқылы
өтетін
ток
; 
q
– 
конденсатор
заряды
; 
dt
dI
L
E
S


– 
индуктивтілік
катушкасы
арқылы
ток
өткенде
осы
катушкада
пайда
болатын
өздік
индукцияның
ЭҚК
. 
Тізбек
элементтері
сызықтық
жəне
сызықтық
емес
бола
алады
. 
Егер
элемент
кедергісі
тізбектегі
ток
шамасына
немесе
элементтегі
кернеуге
тəуелді
болмаса
, 
онда
мұндай
элементті
сызықтық
деп
атайды
. 
Сызықтық
элементтерден
құралған
электр
тізбектері
де
сызықтық
деп
аталады
.
Сызықтық
тізбек
-
тердегі
электрлік
процестер
сызықтық
алгебралық
немесе
дифференциалдық
теңдеулермен
бейнеленеді
. 
Осы
шартқа
, 
мысалы
, (1)-(3) 
өрнектері
сай
келеді
. 
Егер
барлық
токтар
мен
кернеулердің
өзгеру
заңы
тізбекте
əрекет
ететін
сыртқы
ЭҚК
-

90
М
.
Қ
.
 Досболаев
нің
өзгеру
заңымен
тұрақты
шамаға
дейінгі
дəлдікпен
теңесетін
болса
, 
сызықтық
тізбектердегі
электрлік
процестер
орныққан
(
стационарлық
) 
деп
аталады
. 
Ал
бұл
шарт
орындалмаса
, 
онда
процестер
өтпелі
деп
аталады
. 
Квазистационарлық
шартқа
сай
айнымалы
ток
тізбектерін
-
дегі
электрлік
процестерді
талдағанда
токтың
лездік
мəндеріне
тұрақты
ток
үшін
тағайындалған
Ом
жəне
Кирхгоф
заңдарын
жəне
басқа
ережелерді
де
қолдануға
болады
. 
Квазистацио
-
нарлық
шарты
, 
айнымалы
токтың
лездік
мəндері
тізбектің
барлық
бөліктерінде
іс
жүзінде
бірдей
дегенді
білдіреді
. 
Осы
шарт
баяу
өзгеретін
ток
үшін
, 
яғни
оның
лездік
мəні
электрлік
процесс
тізбек
бойымен
таралу
уақыты
ішінде
өзгеріп
үлгер
-
мейтін
ток
үшін
орындалады
. 
Егер
T
– 
токтың
лездік
мəнінің
өзгеруіне
тəн
уақыт
, 
ал

– 
ұзындығы
l
тізбек
бойымен

жылдамдықпен
(
шамасы
бойынша
электрмагниттік
ұйытқудың
с
/
м
10
3
с
8


таралу
жылдамдығына
тең
) 
электрлік
процестің
таралу
уақыты
болса
, 
онда
квазистационарлық
шарты
мына
түрде
жазылады
: 
T


.
Осылайша
, 
алдағы
уақытта
тізбек
элементтері
идеал
жəне
(1)-(3) 
қатынастарына
сəйкес
сызықтық
деп
ұйғарамыз
. 
Электрлік
процестерді
орныққан
(
бір
қалыпқа
түскен
), 
ал
айнымалы
токтарды
квазистационарлы
деп
санаймыз
.
Тізбектей
жалғанған
R
резистордан
, 
C
сыйымдылықтан
жəне
L
 
индуктивтіліктен
тұратын
электр
тізбегін
қарастырайық
(1-
сурет
). 
Айнымалы
ЭҚК
көзінің
(
генератор
) 
Г
R
ішкі
кедергісі
жоқ
жəне
тізбекке
кірістегі
оның
E
өрісінің
ЭҚК
-
не
тең
U
кернеу
туғызады
деп
ұйғарайық
, 
мұндай
ұйғарымды
Г
R
генератор
кедергісін
қарастырылып
отырған
электр
тізбегі
құрамына
енгізіп
əрқашан
жасауға
болады
. 

Электр жəне магнетизм
91
 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: