Макроэкономика

млн. АҚШ долл⁷

6.1 кестеден көрініп тұрғандай 2015-2016 жж. аралығында ағымдағы операциялар шотының тапшылығы орын алғанымен де, 2016 ж. соңында тапшылық екі есе азайып тұр. 2016 жылдың соңғы тоқсанында сауда балансы 2015 жылмен салыстырғанда 6 есе азайған, ол 2,4 млрд. АҚШ долл. тең оң сальдомен қалыптасты. 2016 жыл аралығында тауарлар экспорты өсіп, 10,4 млрд. АҚШ долл. болды. Тауарлар импорты өткен жылы 8,0 млрд. АҚШ долл. бағаланады. Жалпы айтқанда, негізгі номенклатураның тауар топтары бойынша импорттың ұлғаюы байқалады. 2016 жылда 2015 жылмен салыстырғанда, қызмет көрсету балансының дефициті 1,3 млрд. АҚШ долл. көрсетті, бұл көрсеткіш алғашқы жартыжылдықта азайғанымен, 3-ші тоқсанда күрт өсті. Еңбек ақы балансы мен Инвестициялық табыс баланстары бойынша – екі көрсеткіште де тапшылық байқалып тұр. 2015-2016 жж. аралығында капиталмен жəне қаржымен операциялар шоты бойынша нетто-ағын көп азайған – 131,7 млн АҚШ долл. 50,2 млн АҚШ долл. дейін..

Шағын ашық экономика моделінің алғышарттары:

1. 
   Y шығарылым көлемінің деңгейі сол кездегі өндіріс факторларымен және өндірістік функциямен белгіленген: .
   
2. 
   қолдағы бар табыс Y-T көлемі артқан сайын, C тұтыну көлемі де артады: C↑=C(Y-T)↑;
   
3. 
   нақты пайыз қойылымы r жоғарылаған сайын, инвестиция I көлемі төмендейді: I↓=I(r)↑;
   
4. 
   ішкі пайыздық қойылым әлемдік пайыз қойылымына тең: r=r^*.
   

Капитал қозғалыс шоты мен ағымдағы операциялар шотының сальдосы ішкі жинақ пен әлемдік пайыз қойылымы деңгейіндегі инвестицияның айырмасы ретінде анықталады.

Әлемдік пайыздың жоғарлауы кіші ашық экономикада инвестициялардың төмендеуін қалыптастырады. Жинақтар артады да, экспорт көбейе бастайды. Себебі. NX=S-I, I төмендеуі NX көбейтеді. Сонда, шетелдегі жинақтардың төмендеуінен кіші ашық экономикада ағымдағы операциялар шотының оң сальдосы пайда болады (6.3 сурет).

1. 
   Шығарылым көлемі белгіленген еңбек пен капитал көлемі және өндірістік функцияға тәуелді: .
   
2. 
   Шығарылым көлемі тұтыну, инвестиция, мемлекеттік шығындар мен таза экспорттың сомасы болып табылады: Y = C + I + G + NX.
   
3. 
   Тұтыну қолдағы бар табысқа байланысты: C = C(Y-T).
   
4. 
   Инвестиция көлемі нақты пайыз қойылымына тәуелді: I = I(r).
   
5. 
   Төлем балансының ағымдағы шотының жағдайы нақты айырбас бағамына байланысты: NX = NX(ε).
   
6. 
   Капитал қозғалысы шотының жағдайы ішкі пайыз қойылымы көлеміне байланысты: CF = CF(r).
   
7. 
   Капитал қозғалыс шоты мен ағымдағы операциялар шоты бір-бірін теңестіру қажет: NX + CF = 0.
   

Соңғы теңдікке жинақ, инвестиция, капитал ағымы формулаларын қоятын болсақ, онда келесідей теңдік алынады:

(6.5)
Бұл теңдік 6.5 суретінде көрсетілген. Қарыз қаражаттарының ұсыныс қисығы S + CF жоғары бағытталған, себебі пайыздың барынша жоғары қойылымы шетелден капиталдың ағылуын ынталандырады. Қарыз қаражаттарына деген сұраныс қисығы I төмен бағытталған, себебі пайыздың жоғары қойылымы инвестиция көлемінің төмендеуіне алып келеді. Пайыз қойылымының тепе-теңдік мәні сұраныс пен ұсыныс қисық­тарының қиылысу нүктесінде анықталады.

Егер үлкен экономикада кеңейтілген бюджет-салық саясаты жүргізілсе, бұл жағдай ел жинақтарын ғана қысқарта қоймай, S әлемдік жинақтарды да қысқартады. S̃(r) әлемдік жинақтар қисығы S̃1(r) дейін жылжиды. Инвестициялардың жинақтарға тепе-теңдік шартқа байла­нысты әлемдік пайыз мөлшерлемесі r*-r₁* дейін ұлғаяды (6.6-сурет).

6.7-сурет. Бюджет-салық саясатының ықпалы.

Сонымен, үлкен экономикада жиынтық сұраныс өседі, пайыз қойылымы төмендейді. Ал, бүкіл әлемде ұлттық валютаның қымбаттауынан жиынтық сұраныс төмендейді.

І Негізгі түсініктер

1. 
   Төлем балансының капитал қозғалысы шоты.
   
2. 
   Төлем балансының ағымдағы операциялар шоты.
   
3. 
   Шағын ашық экономика.
   
4. 
   Үлкен ашық экономика.
   
5. 
   Халықаралық қаржы нарығы.
   
6. 
   Протекционизм саясаты.
   
7. 
   Бюджет-салық саясаты.
   
8. 
   Экспорт. Импорт. Таза экспорт.
   
9. 
   Әлемдік пайыз мөлшері.
   
10. 
    Әлемдік инвестиция мөлшері. Әлемдік жинақтар мөлшері.
    

1. 
   Ашық экономикада ЖҰӨ мен ЖІӨ теңеседі.
   
2. 
   Төлем балансында әрбір операция бір рет жазылады.
   
3. 
   Бір жыл аралығында елдер арасындағы барлық экономикалық операциялар төлем балансында тіркеледі.
   
4. 
   Төлем балансының ағымдағы операциялар шоты біздің экспортқа айырбасқа алынатын ақша сомасын көрсетеді.
   
5. 
   Капитал қозғалысы шоты ішкі жинақтардың ішкі инвести­ция­лардан артықшылығын білдіреді.
   
6. 
   Жабық экономикада инвестициялар жинақтарға тең.
   
7. 
   Ұлттық жинақтар шамасы ЖҰӨ минус тұтыну минус мемлекеттік сатып алу ретінде есептеледі.
   
8. 
   Үлкен ашық экономика әлемдік пайыз мөлшерлемесіне әсер ете алмайды.
   
9. 
   Шағын ашық экономика үлкен экономикаға қарағанда әлемдік қаржы нарықтарына шыға алмайды.
   
10. 
    Жинақтар мен инвестициялардың өзгеруі төлем балансы­ның ағымдағы шотына әсер етпейді.
    
11. 
    Экспорт өскен сайын таза экспорт азаяды.
    
12. 
    Ел ішінде өндірістің ұлғаюы импортты ынталандырады, ал шетелдік экономикалық белсенділік экспортты өсіреді.
    
13. 
    Егер ішкі тепе-теңдік % мөлшер­лемесі әлемдіктен төмен болса капиталдың сыртқа ағыны басталады.
    
14. 
    Ашық экономикада ішкі % мөлшер­лемесі төмендегенде капиталдың сыртқа қарай ағыны орын алады.
    
15. 
    Ашық экономикада ішкі % мөлшер­лемесі төмендегенде ел ішіне капиталдың тартылуы орын алады.