Цикл мен дағдарыстың негізгі сипаттамалары

• 
  Климаттық және ауа райының өзгерісі;
  
• 
  Демографиялық өзгерістер – халқы санының өсуі және қартаюы;
  
• 
  Әлеуметтік жылжу – теңдік үшін қозғалыстар, феминизм;
  
• 
  Саяси сілкіністер – соғыстар, көтерілістер, жанжалдар, тәжірибелер;
  
• 
  Географиялық және ғылыми ашулар мен жаңалықтар;
  

Экономикалық циклды, сол процесстегі экономикалық көр­сет­кіштердің өзгермелілігіне байланысты проциклды, контр­циклды және ациклды деп бөліп қарастырады.

Циклдар заманауи шарттарда өздеріне деген мемлекеттік экономикалық бақылаудың әсерін сезініп отыр және сипаттарына немесе ұзақтығына қарай циклдардың классикалық нұсқасынан едәуір ерекшеленеді. Бірақ оған қарамастан, экономикалық циклдар фазасының кез келген ерекше жылжуына тән сипаттарды көрсетуге болады.

Дағдарыс іскерлік белсенділіктің біртіндеп бәсеңдеуінен басталып, өндірістің жылдам құлауымен сипатталады. Экономика­лық дағдарыс қапиладың шамадан тыс жинақталуын білдіреді. Капиталдың шамадан тыс жинақталуының 3 формасы болады: тауарлы капиталдың көп өндірілуі (өтпеген заттар көлемінің өсуі), өндірістік капиталдың коп жинақталуы (жұмыссыздықтың өсуі, өндірістік куаттың толық пайдаланылмауы), ақшалай капиталдың аса коп жинақталуы (өндіріске салынбаған ақша санының өсуі). Капиталдың тым көп жинақталуының жалпы нәтижесінде өндірістік шығындар өсіп, табыс пен бағалар төмен түсіп кетеді.

Сатылмаған тауар күйіндегі капиталдың құнсыздануы себебінен фирма ағымдағы төлемдер үшін ақшалай жетіспеушілікті сезінеді, сол себепті несиелік ақы мөлшері – қарыздық пайыз койылымы тез өседі. Бағалы қағаздар бағамы түсіп, құлдырау кезеңі басталады.

Экономикалық дағдарыс экономикалық дамудың шегі ғана емес, сонымен қатар ынталандырушы («тазартушы») функция атқара отырып, экономикалық дамуға серпін болады. Дағдарыс кезінде өндірістік шығындарды азайтуға, табысты жоғарлатуға, капиталды жаңа техникалық негізге жаңартуға деген нақты себептер болады. Дағдарыс депрессияның келуімен бітеді.

Құлдырау – бұл фаза айтарлықтай тұрақтылықпен сипат­талады. Өнеркәсіптік өндіріс көлемінің және бағалардың төмендеуі тоқтайды. Жалақы, жұмыссыздық белгілі бір деңгейде тұрақталады. Іскерлік белсенділік жоғары және ақшаға деген сұраныс көп емес болғандықтан қарыздық пайыз қойлымы төмендейді.

Жандану – бұл фаза барлық экономикалық көрсеткіш­тердің өсімімен сипатталады. Бағалардың, жұмысбастылықтың, жа­лақы­ның, қарыздық пайыз қойылымының жайлап өсімі байқалады. Тұтыну заттарына деген сұраныс өсіп, негізгі капитал жаңарады. Жандану өрлеу фазасына жалғасады.

Өрлеу кезінде барлық макроэкономикалық көрсеткіштердің өсімі байқалады. Бағалардың өсуі жалақы мен пайданың өсірілуімен өтеледі. Барлық өндірілген өнім көлемі сұраныстың ұлғаюымен ақталады да, жұмысбастылық жоғарлайды. Біршама уақыт уақыттан соң өрлеу өзінің ең жоғарғы нүктесіне жетеді. Ол нүкте шарықтау нүктесі (бум) деп аталады. Шарықтау өндірістің кеңеюімен, өндіріске қосымша ресурстарды тартумен, шығындарға байланысты бағалардың өсуімен сипатталады. Сұраныс пен ұсыныс арасындағы сәйкессіздік өсіп, шарықтау үзіледі.

Экономика ғылымы шаруашылық тәжірибе талдауына не­гіз­деле отырып, өзінің даму тарихында экономикалық цикл­дар­дың бірнеше түрлерін атап көрсетеді. Олардық біразына тоқталып өтсек:

Салалық циклдр – ұзақтығы бір аптадан (БАҚ), бір жылға дейін (ауыл шаруашылығы, туризм), тіпті, бірнеше жылға дейін (білім беру, денсаулық сақтау, сот құрылымы) болады. Салалық цикл­дардың пайда болу себебі – экономиканың әр түрлі саласын­дағы тауарларды өндіру ерекшелігі.

«Шағын» циклдар – ағылшын экономисті Дж. Китчиннің атымен тікелей байланысты. Бұл циклдардың ұзақтылығы 2-4 жыл. Себебі – айнымалы капиталдың ұдайы өндірісінің біркелкі болмауы.

«Үлкен» циклдар – Карл Маркспен сипатталған, ұзақтығы 8 - 13 жыл болатын циклдар. Үлкен циклдардың пайда болуының себебі – негізгі капиталдың ұдайы өндірісінің беркелкі болмауы.

«Құрылыстық» циклдар – С. Кузнецовпен сипатталған, ұзақтығы 16 – 25 жыл болатын циклдар. Бұл циклдың пайда болуы тұрғын үй құрылыстындағы сұраныстың біркелкі болмауымен байланысты.

Экономика ғылымында төмендегідей дағдарыстың түрлері айқындалған:

Циклды дағдарыс қайтаөндіру экономиканың барлық салаларын жаулап алады: моральдық тұрғыда көнерген құрал-жабдықтарды шығарып тастайды, өндірістік шығындарды төмен­детеді, өндірістік құрылымды жаңартады және бұрыңғыдан тиімдірек өндірістегі жаңа тепе – теңдіктің орнауына әкеледі. Қайтаөндірудегі циклдық дағдарыс, экономиканың біріне соң бірі жалғасқан төрт фазасын қайта басынан өткізітін жаңа циклын бастайды және келесі дағдарысқа база дайындайды.

Аралық дағдарыс циклдық дағдарыстан, жаңа циклға бастау бермейтіндігімен, қайта керісінше өрлеу мен жандану фазаларының ағымына белгілі бір уақытқа тоқтау салатындығымен ерекшеленеді. Аралық дағдарыс экономикадағы сәйкессіздік әсері­нен туындайтын уақытша құбылыс. Ол циклдық дағдарыспен салыстырғанда терең емес, бірақ ұзақтау және жергілікті сипатқа ие. Бұл дағдарыс әсерінен қарама – қарсылықтар айтарлықтай азайып, циклды дағдарыс та аса ауыр соққы бермейді.

Ішінара дағдарыс аралық дағдарыстан экономиканық тек бір ғана саласын қаптитындығымен ерекшеленеді. Ол өрлеу фаза­сында да, жандану мен құлдырау фазаларында да орындала береді.

Салалық дағдарыс ұлттық экономиканың білгілі бір саласын қозғайды. Салалық дағдарыстың туындауына бірнеше себеп­­тер әсер етеді. Олар: салалар дамуының сәйкессіздігі, құры­лымдық қайтақұрылу, қайтаөндіру, шикізатқа деген бағаның өсуі, жұмысшы-эмигранттар өсімі, арзан импорт және т.б.

Құрылымдық дағдарыс, өндірістік сала мен жеке сфера­дағы дамудың терең сәйкессіздігінен пайда болады. Ол ұзақ сипатқа ие. Бірнеше циклдарды қамтиды. Өндіріс құрылымының жаңа технология негізінде жаңартылуын пайымдайды.