- ғылыми-оқулық шағын стилі (нақты бір ғылымның тео-
риялық негіздерін игерту, ғылыми түсінік қалыптастыру).
Зерттеушілер
15
ғылыми стильдің қазіргі жанрлық түрлерін
төмендегіше саралап көрсетеді:
- академиялық (таза ғылыми) мәтіндер: монография, ма-
қала, диссертация, тезис, ғылыми есеп, баяндама, хабарлама, жа-
рыссөз;
-ақпараттық-ресми мәтіндер: реферат, түйін (резюме),
түйіндеме (аннотация) т.т.;
-анықтамалық-энциклопедиялық ғылыми мәтіндер: эн-
циклопедия, анықтамалық, сөздіктер т.т.;
-ғылыми-бағалауыштық мәтіндер: рецензия, пікір, са-
раптама қорытындысы т.т.;
-ғылыми-оқу мәтіндері: оқулық, оқу құралдары, дәріс т.т.;
-ғылыми-нұсқаулық мәтіндер: нұсқаулық, әдістемелік
құралдар, бағдарлама, ұсыныстар т.т.;
-ғылыми-іскерлік мәтіндер: а) ғылыми
және техникалық
құжаттар; авторлық куәлік; стандарт, техникалық талаптар,
т.т.; ә) басқару мәтіндері: акт, ұсыным, келісім, жоба, қаулы,
шешім, жоспарлық құжат, есеп, т.т.
Жоғарыда берілген жанрлық түрлері көбінесе ғылыми
стильдің жазбаша түрлерін көрсетеді: монография, диссертация,
оқулық, оқу құралдары, мақала, пікір, сыни пікірлер, мақала не
баяндама тезистері, ғылыми есеп, т.б. Ал
ғылыми стильдің
ауызша түрлеріне: дәріс, баяндама, жиын, ғылыми конферен-
циялардағы жарыссөздер, ғылыми сұхбат, т.б. жатады.
Орыс тілі стилистикасының авторы М.Н.Кожина ғылыми
стильдің ауызша түрінде диалог пен монолог формалары бола-
тындығын айтады. Монологтің баяндау, сипаттау, толғам және
сыни түрлері бар деп есептейді. Ал диалогке пікірталас (дис-
куссия) не
ғылыми айтыс, интеллектуалдық әңгіме, пікір алма-
сулар, т.б. енеді. Монолог – бір жақтан ғана берілетін ой болса,
диалог – екі немесе бірнеше адамның арасында өзара ой бөлісу,
пікір айту болып табылады.
15
Жанры и жанровые разновидности научного стиля. М.,1989, с. 22-23
Функционалды стильдерді бір-бірінен ерекшелендіріп
көрсететін қыры – таза тілдік белгілері (лингвистикалық ерек-
шеліктері) екендігі белгілі. Демек, ғылыми стильдің лингвис-
тикалық сипаты дегенде, тілдің қандай құрылымдық түрлерінде
болмасын, әдеби тіл норма талаптары қатаң сақталынуы тиіс.
Мәселен, фонетикалық ерекшеліктері кез келген автордың,
ғалымның дәрісті дұрыс оқи білу, сөйлей білу шеберлігі тұр-
ғысынан байқалады. Ғалым ғылыми
ойын баяндауда не сөй-
леуде назар аударарлық белгілі бір ұғымға, жаңа ақпарат, түсі-
нікке айрықша екпін беріп, тілдік талдамаларын дауыс қарқыны,
интонация арқылы саралап, мәнді белгілерін көрсетуге ұмты-
лады. Лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін сипаттағанда, ең
басты көрсеткіші – терминологиялық жүйемен байланыстылы-
ғы, терминдерге қатыстылығы айқындалады. Яғни, терминдік
лексиканы, халықаралық, салалық терминдерді әр ғылым саласы
ерекшелігіне қарай жүйелі де жиі пайдаланады. Семантикада –
мағыналық дәлдіктің болғаны шарт. Сөздер негізінен тура ма-
ғынада жұмсалады, ауыспалы мәндегі сөздер болмайды. Лек-
сикада – атау сөздер мен жаңа бірліктер, морфологияда зат есім
тұлғалы сөз таптары, сондай-ақ сын есім, етістік, оның шақтық
категориясы, есімдік, шылаулар, қыстырмалар,т.б. түрлері, син-
таксис саласы бойынша сөз тіркестерінің көптеген түрлері, күр-
деленген
сөйлемдер, жай (толымды, жайылма, жақсыз) сөйлем
түрлері, құрмалас сөйлемнің құрылымдық түрлері қолданылады.
Мәселен, күрделі ойдың логикалық жүйесін бұзбай, бірізді
баяндалуы үшін жиі жұмсалатын сөйлемнің түрі – сабақтас
құрмаластар. Күрделі ойдың жүйелі, қисынды берілуін ғылыми
мәтіннен келтірілген төмендегі сөйлемдерден аңғаруға болады:
Бүгінгі таңдағы жеке тұлғаны тануға бағытталған ұмтылыс
ғылыми көзқарастардың жаңаруының негізгі мақсаты болып,
көптеген ғылымдардың нысанасына айналып отырғанына ғы-
лыми әдебиеттерді саралау барысында көз жеткіземіз. Тіл
білімі нысанына «тілдік тұлға» категориясының енгізілуі жал-
пы тұлға ұғымының жаңа мазмұнмен толығуына мүмкіндік
жасап, тілді зерттеудің құрылымдық-функционалдық аспек-
тісі аясынан шығып, адамның санасы, ойы мен рухани қыз-
метімен тығыз байланыстағы антропологиялық тіл біліміне
айналуына негіз жасалды. Антропоөзектік парадигмада «тіл-
дік тұлға» түсінігінің, анықтамасының пайда болуы, оны зерт-
теу қағидасы мен теориясы орыс тіл білімінде жасалғанымен,
«тіл және тұлға» мәселесі, тілдің қызметі мен өмір сүруін оны
тұтынушы тұлғамен байланыста зерттеу идеясы тіл білі-
мінде барлық кезеңдерде де болды (Ж.Ермекова. Мағжан
Жұмабаевтың тілдік тұлғасы).
Ғылыми стильдің қысқаша талдау үлгісі:
1.Қарым-қатынас аясы (қолданылатын орны): ғылыми
еңбектер мен зерттеулерде, ғылыми баяндамаларда, дәрістерде,
ғылыми кеңес, мәжілістер, пікір алысуларда, т.б.
2.Қарым-қатынас мақсаты:
заттар мен құбылыстардың
себеп-салдарын, жалпы ерекшелігін ашып, теориялық мәлімет
беру; мәнді белгісін көрсету; шындықты ұғым түрінде логика-
лық жүйемен пайымдау.
3.Стильдік сипаты: негізгі айтылатын ой дәлелді, логика-
лылық, дәлдік, қисындылық, т.б.
4.Тілдік ерекшеліктері:
а) лексика-фразеологиялық: тура мағыналы атау сөздер,
ғылыми терминдер,...
ә) морфологиялық: осы
шақ және ауыспалы келер шақ
тұлғалы етістіктер,...
б) синтаксистік: хабарлы, толымды, жайылма, сабақтас
сөйлем түрлері, күрделі синтаксистік тұтастық, ...
Достарыңызбен бөлісу: