Теңдемелерди чыгар:   x  :  3 = 9  x•3 =  9  x  :  2  =  4 3

138
5.
      7•3
 
=
 
21 
    6•4
 
=
 
24 
    5•3
 
=
 
15
 
21 :  7 = 3 
24 : 6 = 
  
15 : 5 = 
 
 
21 :  3 =7 
24 : 4 = 
  
15 : 3 = 
 
6.
 
Aвтосалондо  бир  жуманын  ичинде  37  жеңил  ма-
шина,  андан  7  ге  аз  жүк  машинасы  сатылды. 
Aвтосалондо  бир  жумада  бардыгы  болуп  канча 
машина сатылган?
7.
 
Чакмактардын  ичине  амал  белгилерин  коюп  чык, 
натыйжада  жазуулар  туура  болсун:
 30 
 17 = 47 
48   26 = 22 
69   69 = 0
 54 
 24 = 30 
47   41 = 88 
23   20 = 3
0, 1, 10 САНДАРЫНЫН КАТЫШУУСУНДА 
КӨБӨЙТҮҮ ЖАНА БӨЛҮҮ
1
 ДИ, 
0
 ДҮ САНГА КӨБӨЙТҮҮ
1.
 
1•a = a 
 
1•4 = 1 + 1 + 1 + 1 = 4 
 
1•4 = 4
 
1•7 = 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 = 7 
   
   
1•7 = 7
 
 
1 каалагандай санга көбөйтүрүлсө, ошол сандын 
өзү алынат.
 
0•a = 0
 
0•4 = 0 + 0 + 0 + 0 = 0 
  
0•4 = 0
 
0•7 = 0 + 0 + 0 + 0 + 0  + 0 + 0 = 0 
           
0•7 = 0
 
Нөл каалагандай санга көбөйтүрүлсө, нөлдүн өзү 
алынат.

139
2.
 
1)  Көбөйтүндүнү  сумма  менен  алмаштыр  жана 
натыйжаны  тап:
 
1•6 0•2  1•5 
0•5
 0•3 
1•8 
0•4 
1•9
 
 
2)  Сумманы  көбөйтүндү  менен  алмаштыр:
 
1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 =  1•9  =    
 
0 + 0 + 0 + 0 + 0 + 0 = 0•6  =    
3.
 
Бир банкадагы өрүктүн ширеси 5 л. Эки банкадагы 
өрүктүн ширеси канча литр болот?
4. 
1  менен  7  нин,  0  менен  6  нын,  1  менен  28 
дин  көбөйтүндүсүн  тап.
5.
 
Мисалдарды түшүндүрүп чыгар:
 
1•2 
1•13 
(43 – 42)•3
 
0•5 
1•27 
(17 – 17)•6
 
1•9 
1•82 
(35 – 34)•8
6.
 
Тигүүчү бир халатка 6 топчу кадады, ошондой халат-
тардан 3 өөсүнө канча топчу кадаган?
7.
 (49–48)•9 
(38–37)•0 
1•42
 (28–28)•5 
(53–52)•8 
0•63
 
САНДЫ 
1
 ГЕ, 
0
 ГӨ КӨБӨЙТҮҮ
1.  Мисалдарды түшүндүрүү менен чыгар:
 
a•1 = a 
 
8•1 = 8 
43•1 = 43 
75•1 = 75
 
Каалагандай  сан  1  ге  көбөйтүрүлсө,  ошол  сан-
дын  өзү  алынат.

140
 
a•0 = 0 
 
9•0 = 0 
37•0 = 0 
98•0 = 0
 
Каалагандай сан нөлгө көбөйтүрүлсө, нөлдүн өзү 
алынат.
2.
 
Мисалдарды  түшүндүрүү  менен  чыгар:
 
   5•1 
   64•0 
24•(32 – 31)
 
13•1 
    57•1 
45•(18 – 18)
 
26•1 
   29•0 
53•(19 – 19)
3.
  Маселелерди чыгар:
  1) Үч дөңгөлөктүү 6 велосипед үчүн канча дөңгөлөк 
керек болот?
  2) 18 түрмөк жүн жиптен бирдей 6 байпак токулду. 
Ар бир байпакка канча түрмөк жип кеткен?
4.  Oйло, изде, тап!
 
9
7
8
36
•1
•0
29
14
12
45
45
56
5.  Таякчалардан пайдаланып тийиндини тап:
  1) бөлүнүүчү 12, бөлүүчү 6, тийиндини тап:
  2) бөлүнүүчү 9, бөлүүчү 3, тийиндини тап.
6.
 
1) Чоң бөлмөдө ар биринде 5 тен лампочка болгон 
1  люстра  жандырылды.  Канча  лампочка  жанып 
турат?

141
 
2) Ар бир пиялагa 2 ден ак кант салынды. Ошондой 
6 пиялада канча ак кант бар?
7.
 (28 + 12)•1 (45 – 45)•1 (29 + 21)•0
 (50 – 29)•0 (25 + 14)•0 (56 – 14)•1
САНДЫ 
1
 ГЕ БӨЛҮҮ
1.
 
a : 1 = a 
 
4 : 1 = 4 
анткени   
1•4 = 4
 
8 : 1 = 8 
анткени   
1•8 = 8
 
Каалагандай санды 1 ге бөлгөндө, ошол сандын 
өзү алынат.
2.  Мисалдарды түшүндүрүү менен чыгар:
 
1•9 = 9 
1•24 = 24 
1•68 = 68
 
9 : 1 = 9 
24 :1 = 
 
  
68 : 1 = 
 
 
 
9 : 9 =1 
24 : 24 =    
68 : 68 =    
 
Каалагандай санды өзүн-өзүнө бөлгөндө, 1 алы-
нат:  
a : a = 1
3.
 
Класста  34  окуучу  бар.  Алардын  ар  бирине
 
1 ден «G‘uncha» журналы таратылды. Бардыгы бо-
луп канча «G‘uncha» журналы таратылган?
4.  Жадыбалды толтур:
a
5
45
0
98
a
8
16 35 65
a•1
a:1
1•a
a:a

142
5.
 
Маселелерди чыгар жана алардын чыгарылыштарын 
салыштыр:
  1) 18 сабиз 6 коёнго тең бөлүп берилди. Ар бир коёнго 
канчадан сабиз берилген?
  2) 23 дептер 23 окуучугa тең бөлүп берилди. Ар бир 
окуучу канчадан дептер алган?
6.
 
Дүкөнгө сатуу үчүн 21 куурчак, андан үч эсе аз топ 
алып  келишти.  Дүкөнгө  бардыгы  болуп  канча  топ 
алып келишкен?
7.
 
Салыштыр:
 
    5•1      5  :  5 
42  :  42        6•1  16  : 16   19 : 1
 27•1 
 27  :  1 
58•     1   58  :  1  18  : 18   15 : 1
0
 ГӨ БӨЛҮҮГӨ БОЛБОЙТ
1.  0 :    6 = 0 
анткени        0•    6 = 0   
0 : a=0
 
 
0 : 19 = 0 
анткени        0•19 = 0
 
Нөлдү каалагандай санга бөлгөндө, нөл чыгат.
 
Санды нөлгө бөлүүгө болбойт!
a : 0
 
2.
 
Мисалдарды түшүндүрүү менен чыгар:
 
0  : 24 =    0•75 =     
0 :  68 =  
 0•28 =
 
    
0  : 19 =
 
 
   0•13 =
  
 
3.
 
Mектеп спорт ийрими үчүн 30 шахмат жана шашка 
алып келишти. Алардан 18 и шахмат болсо, канча 
шашка алып келишкен? 
4.
 
50 см – 30 см 
70 мм + 10 мм
 
20 дм + 20 дм 
80 мм – 40 мм

143
5.
 
Жадыбалдан жообу 0 гө барабар мисалдарды тап:
65
 
–
 
65
0  :  89
42
 
–
 
41
0•38
0  :  23
39
 
–
 
38
0  :  15
0  :  57
27  :  27
0•18
16  :  16
0  :  96
6.
 
Дүкөнгө  бир  нече  ящикте  помидор  алып  келишти. 
Tүшкө  чейин  37  ящик  помидор  сатылгандан  кийин 
 
13 ящик помидор калды. Дүкөнгө баштап канча ящик-
те помидор алып келишкен?
7.
  (25 – 25) : 1 
0•(38 – 17) 
(24 – 15)  : 1
 
(46 – 45) : 1 
0
  
: (67 + 13) 
(15 + 14) : 1
10
 САНЫНЫН КАТЫШУУСУНДА  
КӨБӨЙТҮҮ ЖАНА БӨЛҮҮ
1.  Мисалдарды түшүндүрүү менен чыгар: 
  
   
   
10 • 2 = 20        2 • 10 = 20
 
10 ду 2 ге көбөйтүү үчүн 1 ондукту 2 ге көбөйтүү 
керек,  натыйжадa  2  ондук,  башкача  айтканда 
 
20 алынат.
Демек:  10
 
·
 
2
 
=
 
20  же  2
 
·
 
10
 
=
 
20  болсо,  андa 
 
20
 
:
 
2
 
=
 
10, 20
 
:
 
10
 
=
 
2 болот.
2.
  10•3             10•5                10 • 8           10•9
 
3•10             5 •10 
8•10            9•10
 
30 : 3 
50 : 5 
80 : 8
               
    
 
90 : 9
 
30 : 10 
50 : 10 
80 : 10                      
 
      90 : 10

144
3.
  Шаар конок үйүнүн 10 терезеси бар. Ар бир терезеге 
4 төн ваза коюлган. Терезелердеги бардык вазалар 
канча?
4.
 
Теңдемелерди чыгар:
 
29 + x = 60 
x – 26  = 40 
80 – x = 53
 
58 – x = 50 
41 + x = 64 
x
  
– 15 = 35
5.
  Эсепте:
 
9
6
5
7
8
4
10 ·
20
50
30
40
60
70
: 10
6.  Ар бир сүрөттө канчадан таякча бар?
 
1) a)
 
 
        
б)
 
 
 
           
  2) Бардык таякча канча? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7.
 
Ашканада шире даярдоо үчүн 10 кг дан 5 ящик кургак 
мөмө алып келишти. Ашканагa бардыгы болуп канча 
килограмм кургак мөмө алып келишкен? 
8.
  Салыштыр: 
 
10•4   50 :  5      9•10    10•9     80 :    8  10•8
 
10•3    30 : 3      7•10    10•2     60  : 10   10•6

145
10
 САНЫНЫН КАТЫШУУСУНДА КӨБӨЙТҮҮ 
ЖАНА БӨЛҮҮНҮН ЖАДЫБАЛЫ
1.
 
10•3 30 : 3  6•10 70 : 10
 10•7 
70 : 7  5•10 90 : 10
 
 
10•2
 
=
 
20 
2•10 
20 :   2 
20 : 10
 10•3
 
=
 
30 
3•10 
30 :   3 
30 : 10
 10•4
 
=
 
40 
4•10 
40 :   4 
40 : 10 
 
    10•5
 
=
 
50 
5•10 
50 :   5 
50 : 10 
 
    10•6
 
=
 
60 
6•10 
60 :   6 
60 : 10 
 
    10•7
 
=
 
70 
7•10 
70 :   7 
70 : 10 
 
    10•8
 
=
 
80 
8•10 
80 :   8 
80 : 10 
 
    10•9
 
=
 
90 
9•10 
90 :   9 
90 : 10 
 
    10•10
 
=
 
100     10•10      100 : 10 
100 : 10
2.
 
Маселелерди чыгар жана алардын чыгарылыштарын 
салыштыр:
  1) 30 китеп 10 окуучугa тең бөлүп берилди. Ар бир 
окуучу канчадан китеп алган?
  2) 30 китеп окуучуларгa 3 төн бөлүп берилди. Канча 
окуучу китеп алган?
3.
 
Фигураларды  тамгалар  менен  белгиле.  Ар  бир 
фигурадa канчадан үч бурчтук бар?
 
 
4. 10•8 = 
 
 
50 :  5 = 
 
 10•3 = 
 
 
90 :  9 = 
 
 10•4 = 
 
 
 30 :  3 = 
 

146
5.
 
Жадыбалдын негизинде маселе түз жана аны чыгар:
  1) Зейнеп бир пакетте 2 кг дан болгон 5 пакет конфет 
сатып алды. Зейнеп бардыгы болуп канча килограмм 
конфет сатып алган?
 
Бир 
пакеттин 
массасы
Пакет-
тердин 
саны
Бардык пакет-
тердеги конфет-
тин массасы
2 кг
5
? кг
2 кг
? 
10 кг
? кг
5 
10 кг
  2) Эки өз ара тескери маселе түз жана аны чыгар.
6.
  Мектептин  багында  чие  жана  өрүк  дарактары 
бар.  Чиенин  бийиктиги  5  м,  өрүктүн  бийиктиги
 
8 м. Кайсы дарак бийик? Канчага бийик?
7.
 (75 + 5) – 70 (57 + 3) : 10 (59 – 50)•10
 (58 – 8) + 20 (43 – 3) : 10 (28 – 20)•10
АМАЛДАРДЫ АТКАРУУНУН TAРТИБИ
1.  Төмөнкү  туюнтмалар  кандай  амалдарды  өз  ичине 
алган? Аларды түшүндүрүү менен аткар:
 
 27 + 3 – 5 50 – 20 – 9 12 : 2
 
∙
 
4  3 
∙
 6 : 2
 
   
Кошуу  менен  кемитүүнү  же  көбөйтүү  менен 
бөлүүнү өз ичине алган кашаасыз туюнтмалардa 
амалдар кандай тартипте жазылган болсо, ошол 
тартипте солдон оңго карай аткарылат.
Үлгү: 46 + 4 – 8 = 50 – 8 = 42
               15 : 3•4 = 5•4 = 20

147
2.
 
Жадыбал боюнча маселе түз жана аны чыгар:
Бар болчу
Иштетилди
Калды
1-түрмөктө — 24 м чыт
2-түрмөктө – 16 м чыт
10 метр чыт
? метр
3.
  Салыштыр:
 
73 + 18   91 – 45 
80 – 35
 
 25 + 20
 
57 – 26 
 32 + 29 
24 + 36   60 – 54
4.
 
Жадыбалды толтур:
Kөбөйтүүчү
10
10
10
10
10
10
10
10
Kөбөйтүүчү
2
3
4
5
6
7
8
9
Kөбөйтүндү
5.
 
Ар бир кемселге 5 түрмөк жүн жип сарпталган болсо, 
10 ошондой кемселге канча түрмөк жүн жип кеткен?
6.
 
Мисалдарды түшүндүрүү менен аткар:
 
67 –  40 + 3 
24 + 12 – 6 
  8•3 : 4
 
20 + 18 – 6 
28 – 13 – 5 
12 : 2•3
 
1.  Туюнтмалардa кандай амалдар бар? Бул амалдарды 
тартиби менен аткар:
 2•5 + 8 8•2 – 6 3 + 6•2
 
  
Кашаасыз туюнтмалардa адегенде тартиби менен 
көбөйтүү жана бөлүү, андан кийин тартиби менен 
солдон оңго карай кошуу жана кемитүү аткарылат.
Үлгү: 16 – 2• 3 = 16 – 6 = 10
      
  
18  :  2 + 4•4 = 9 + 16 = 25

148
2.
  Мисалдарды түшүндүрүү менен чыгар:
 2•7 + 3 36 :  4 + 15 19 – 8 + 23
 4•4 – 4 21 :  3 + 14 32 + 8 – 20
3.
 
Маселелерди  чыгар:
 
1) Автомобиль устаканасында бир күндө 10 маши-
на ремонттолду. Устаканада 5 күндө канча машина 
ремонттолот?
  2) Кол өнөрчү бир күндө 5 кумура жасайт. Кол 
өнөр чү 6 иш күнүндө канча даана кумура жасайт?
4. 10•5    10•2 50 
 
:  5     70 : 7 
10• 3   30 : 3
 
80 :  8    90 :  9 10• 4    10•8 60 
 
:  6    10•6
5.
 
Жадыбал негизинде боюнча маселе түз жана чыгар:
Бир костюмга 
сарпталган 
кездеме
Koстюмдардын 
саны
Бардык костюм-
га сарпталган 
кездеме
2 метр
10
?
2 метр
?
20 метр
?
10
20 метр
 
2) Эки өз ара тескери маселе түз жана аны чыгар.
6.
 
Биринчи сан 47, экинчи сан 23, ал эми үчүнчү сан 
болсо бул эки сандын суммасынан 38 ге аз. Үчүнчү 
санды тап.
7.
  9•2 +12 
18 : 3 + 34 20 – 2•5
 
3•8 – 20 
14 : 7 +18 17 + 9
  
:
  
3 

149
1.  1) Туюнтмалардын oкшоштугун жана айырмасын тап:
  40 – 24 : 4 = 40 – 6 = 34 
(40 – 24) : 4 = 16 : 4 = 4
  2) Ар бир туюнтманын маанисин табуудa амалдарды 
аткаруунун тартибин билип ал.
 
1) Эгерде туюнтмадa кашаалар болсо, алардын ичин-
деги амалдар биринчи аткарылат;
2) Көбөйтүү жана бөлүү жазылыш ирети менен атка-
рылат;
3) Кошуу жана кемитүү жазылыш ирети менен атка-
рылат.
75 – (28 + 27) = 75 – 55 = 20
30 : (27 – 17) = 30 : 10 = 3
59 – 18  :  2  = 59 – 9 = 50
2.
 80 – (38 + 22) (50 – 23)  :  3 (24 + 18) – 20
 60  :  (39  – 29) (40 – 38)•4 
   (32 – 17) + 15
3.
 
Aнвардa  26  чий  бар  болчу.  Бир  топ  башка-башка 
квадрат жасагандан кийин 2 чий ашып калды. Aнвар 
канча квадрат жасаган? 
4.  Жадыбалды толтур:
Бөлүнүүчү
30
40
50
60
70
80
90
Бөлүүчү
  3
  4
  5
  6
  7
  8
  9
Тийинди
5.
  Баштыкта 32 жаңгак бар болчу. 4 бала жаңгактарды 
тең  бөлүп  алышты.  Ар  бир  бала  канчадан  жаңгак 
алган?
6.
 (42 + 18) – 30 90 – (28 + 22) 39 – 18 : 2
 (57 – 27) + 15 50 
 :  (25  – 15) 15 
 :  5 + 7

150
ТЕГЕРЕК. АЙЛАНАНЫН БОРБОРУ ЖАНА РАДИУСУ
1.
 
Сүрөттө берилген – 
тегерек. NL – теге
-
ректин радиусу, КМ – тегеректин диа
-
метри болот. 
Айлана циркулдун жардамында түзүлөт. 
Циркулдун ийнеси турган 
O
 чекитине 
ай
-
лананын борбору дейилет.
OC – 
айлананын радиусу,
 
BC – 
айлананын диаметри болот.
N
K
L
M
2.
 
             Адатта чекиттер латин алиппесинин 
баш  тамгалары  менен  белгиленет. 
Мисалы: 
A
 жана 
B
 чекити тегеректин 
ичинде, 
C
 жана 
D
 чекити болсо теге-
ректин тышында жатат.
A
C
D
B
3.
 
Бир  түрмөктө  40  м  чыт  бар  болчу.  Шейшеп  үчүн
 
20 м, жастыктын жылты үчүн 10 м чыт кыркып алын-
ды. Tүрмөктө канча метр чыт калды?
4.
 
Теңдемелердин чыгарылышын түшүндүр:
  
12 : x = 2 
20 : x = 2
  
x = 12 : 2 
x = 20 : 2
  
x
 
=
 
6
 
x
 
=
 
10 
 
 
12 : 6 = 2 
20 : 10 = 2
 
 
2 = 2 
2 = 2
5.
  Радиусу 4 см болгон айлана чий.
6.
  46 – 16 + 19 (69 – 68)•9 27•(75 – 74)
 53 + 17 – 20 (38 – 38)•1 15•(12 – 11)
7.
 
Эгерде 
b
 = 10  болсо,  50 : 
b
,  20 : 
b
,  80 : 
b
  туюнтма-
ларынын  маанилерин  тап.     
B
C
O

151
ЖАДЫБАЛ ИЧИНДЕ 
КӨБӨЙТҮҮ ЖАНА БӨЛҮҮ
2
 
НИ КӨБӨЙТҮҮ ЖАНА 
2 
ГЕ БӨЛҮҮ
1.
 
  
 
     
 2 + 2 = 4 
         2 + 2 + 2 = 6
 
    
 
2•2 =     
            
  
2
 
•
 
3 
 
=  
 
 
 
 
  
 
   
2 + 2 + 2 + 2 = 8 
     2 + 2 + 2 + 2 + 2 = 10
 
        
  
 
  
2
 
•
 
4
 
 =    
                  
 
2
 
•
 
5
 
 = 
 
 
 
Көбөйтүү жадыбалын эсте сакта:
2•2
 
=
 
4 
  2•4
 
=
 
8
2•3
 
=
 
6  2•5
 
=
 
10
 
2.
 
2•2 + 2 2•3 + 2 2•4 + 2 2•5 + 2
 
3.
 
Балдардын көйнөгүнө 2 м кездеме сарпталат. Ошон-
дой 3 көйнөккө канча метр кездеме сарпталат?
4.
 
Теңдемелерди чыгар:
 
x•2 = 4 
x•2 = 6 
x•2 = 8 
x + 2 = 10
5.
 
Кошууга тиешелүү мисалдарды көбөйтүүгө тиешелүү  
мисалдар менен алмаштырып чыгар:
  Үлгү: 2 + 2 = 2• 2
 2 + 2 + 2 2 + 2 + 2 + 2 2 + 2 + 2 + 2 + 2

152
6.
 
Maнсур  2  капастын  ар  бирине  4  төн  кеклик 
жай гаштырды.  Капастарда  бардыгы  болуп  канча 
кекилик  бар?
7. 
(50 + 20) + 9 60 + (27 – 7) (30 + 10) + 7
 (40 – 10) + 8 70 – (17 + 3) (80 – 10) + 5
1.
  Mисалдардын чыгарылышын түшүндүр:
  
 
2+2+2+2+2+2=12
  
2+2+2+2+2+2+2=14
 
           
2•6= 
 
 
 
         
2•7= 
 
  
 
 2+2+2+2+2+2+2+2=16   2+2+2+2+2+2+2+2+2=18
 
          2•8= 
 
  
           2•9= 
 
 
Көбөйтүү жадыбалын эсте сакта:
   
2•6
 
=
 
12 
 
  2•8
 
=
 
16
  2•7
 
=
 
14 
 
  2•9
 
=
 
18
2.
  Мисалдарды чыгар:
 
2•6
 
+
 
2 2•7
 
+
 
3 2•8
 
+
 
2 2•9
 
+
 
2
 2•2
 
+
 
3 2•3
 
+
 
4 2•5
 
+
 
3 2•4
 
+
 
2

153
3.
 
Узундугу  12  см  болгон  тасманы  2  барабар  бө-
лүк кө  бөл.  Бир  бөлүктүн  узундугун  чене.  Ат-
карылган  иш  боюнча  бөлүүгө  тиешелүү  мисал 
түз  жана  аны  дептериңе  жаз:
 
4.  Сүрөттүн негизинде маселе түз жана аны чыгар:
 
      
        
       
       
 
2 кг 
2 кг  
2 кг 
2 кг 
2 кг
 
 
Ар  бир  пакеттеги  печеньенин  массасы  2  кг  дан.
 
5  пакеттеги  печеньенин  жалпы  массасы  канча? 
5.  Жадыбал  боюнча  маселе  түз  жана  аны  чыгар:
2 
l
   
2 
l
   
2 
l
  
2 
l
   
2 
l
   
2 
l
       
1  бан-
кадагы  
шире
Банкалар-
дын саны
Бардык 
банкадагы 
шире
2 литр
6
?
2 литр
?
12 литр
?
6
12 литр
6.
  Aзиза  шарларды  2  ден  кылып  жипке  байлады. 
Ошондой 6 байламда канча шар бар?
7.
 
20 + 20 + 20         25 + 25 + 25       30 + 30 + 30
 70 – (20 + 20)       90 – (25 + 25)     90 – (30 + 30)

жүктеу/скачать 5,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: