Мазм ұ н ы кіріспе
жүктеу/скачать 314,5 Kb.
|
Дип.-Ноғай-Ордасы
| Маңғыт елінің статусы. Едігенің қазасынан кейінгі кезде оның балалары Жошы ұлысындағы маңғыт билігінің ықпалын сақтап қалды және беклер бек лауазымын өздеріне басыбайлы иемденді. Олардың қызмет баспалдағындағы бұндай сәтті, нәтижелі табыстары – олардың алдындағы ұлы тұлғаның ықпалынан болса керек. Әйтсе де маңғыт көсемдерінің өзге тайпалар арасында беделінің биік болуы – нақты саяси жағдайлармен және Едігенің соңында қалдырған саяси мұрасымен де тығыз байланысты болды. Қалай дегенде де Дешті-Қыпшақтағы жүздеген тайпалардың арасында тек маңғыттар ғана артықшылық жағдайға қол жеткізе алды.
Тарихи деректерде Маңғыттардан қай қанатқа жататындығы туралы дерек жоқ. Ал Шыңғысханның Маңғұттардың серіктері көште шығыс (сол) қанатында болса, шайқаста әскердің сол қанатында болатын; империя құрылған кезде маңғұттардың “мыңдығы”оның сол қанатын иемденді. Жошы ұлысында да маңғыттар мемлекеттің оңтүстік-шығысында, яғни сол қанатта болды. Едігенің өзі де “Тоқтамыс ханның сол қанатындағы әмірлердің бірі еді” [15, 54]. Оның Темірдің жорығынан бой тасалап көшіп кету туралы бұйрығы да осы сол қанат тайпаларына арналған еді. Бұхар және Қасым хандығында да маңғыт игі-жақсылары тақтың сол қанатынан орын алған [20, 168]. Әдетте сол қанат құрметті болып есептелгенімен, ол өзінен-өзі ешқандай артықшылық бере қоймайтын. Маңғыттар да өзге елдер алдында бастапқы кезде ешқандай артықшылықтар иемденген жоқ. Тіпті олардың шежіресінде де ешқандай ақсүйектік бастаулар жоқ. Кейбір деректерде маңғыттарды зорлықшыл, бүлікшіл тайпа ретінде халықтардың жек көретіндігі жазылады. Дегенмен қазақ халқының арасында Едіге ұрпақтары “ақ сүйек” ретінде дәріптеледі. Ол кезде бұл артықшылық Шығыс әулетіне жақындығына байланысты берілетін. Едіге әулетінің оларға қатысы болмағандықтан бұл әлеуметтік аңыздың себебін басқадан іздеу керек сияқты. Қазақ аңыздарындағы ақсүйектік негіз Едігенің бабасының Баба-Туклас екендігінен туындайды. Маңғыт-Ноғай билерінің арғы тегін қасиетті әулие Қожа Ахмет Баба Тукластан (Баба Түкті Шашты Әзиз) таратуы оларға ерекше статус берді. Бұл дәстүрдің негізі Нұр-ад-диннің Тоқтамысты өлтіруінен басталады. Қайтыс болған хан Шыңғыс ұрпағы еді, оны өлтіріп бізді билемекші Нұр-ад-дин “бұл тайпадан емес” деп наразы бола бастағанда Нұр-ад-дин “Мен туған кезімнен бастап Құдайдың бірлігіне сендім. Құдай қайда жүрсем де менің жолымды оңғарды. Мен қасиетті кітаптарды көп оқыдым. Менің Шыңғысхан тұқымынан емес екендігім мені ешқандай да мазаламайды. Өйткені мен даңқты түрік батыры Қожа Ахмет Баба Тукластың тайпасынанмын” [45, 86] деп жар салды. Ал Баба Туклас Әбу Бәкір халифтың ұрпағы, Алтын Ордада ХҮ ғасырда қоғамда беделді тұлға саналатын. Ноғай Ордасында бұл концепция ресми саналып, мырзалар өздерінің тегін Мұхаммед пайғамбар дәуірінен, алғашқы халифтерден бастап тарататын болды. Билікке қолы жеткен Едіге осы билікті және Жошы ұрпақтарының үстінен жүргізетін билігін негіздеуі қажет болды. Ақсүйектер әулетіне жатпайтын болғандықтан беклербек олардың алдындағы өзінің артықшылығын басқа жақтан іздей бастады. Сол үшін де оған өзінің тегін мың жыл бұрынғы халифтен тарату Шыңғысханмен туыс болуды дәлелдеуден оңай еді. Әйтсе де бүкілхалықтық мойындау үшін өзін бірінші халифтың ұрпағымын деп жариялау жеткіліксіз еді. Ол үшін біріншіден, Әбу Бәкірді Алтын Орда халқы үшін маңызды тұлғаға айналдыру, екіншіден, генеалогиялық аңызды халықты беклербектің төңірегіне топтастыратын қару ретінде пайдалану. Осы мақсаттар үшін қыпшақ тұрғындар арасында мұсылмандандыру процесі белсенді жүргізілді, Едіге өз билігіндегі иеліктерде бұны барынша қатты қолға алды. Маңғыт көсемінің гегемондығын нығайтудың бір құралы оның бейнесін өлең-жырға қосу болды. Едіге қайтыс болған алғашқы жылдардың өзінде оның тұлғасы мен өмірбаяны туралы өлең-жырлар пайда болды. Маңғыт-ноғай билері әулетінің негізін қалаған Едігені өлең-жырға қосқан идеологиялық күш ендігі кезекте оның ұрпағын да дәріптеуге көшті. Қырымның қырық батыры туралы айтулы эпикалық жыр осы кезде дүниеге келді. Бұл күнде “Қырымның қырық батыры” деп аталатын осынау тамаша жыр-дастанның толық нұсқасы тек қазақ тілінде ғана сақталғандығын атап көрсетуге болады. Зерттеу жұмысына деректік материал болғандықтан сәл шегініс жасап, “Қырымның қырық батыры” эпосының қалай жазып алғандығына тоқталсақ болады. 1942 жылы СССР ҒА Қазақ филиалының президиумы төрағасының орынбасары Қ.Сәтбаевтың Республика Үкіметі алдында мәселе қоюымен әйгілі эпос халық жыршысы Мұрын Сеңгірбайұлынан алынды. Ол осы жырды Қазақстан, Өзбекстан, Қарақалпақ жерлерімен бірге Каспий сырты Қаратеңіздің оңтүстік жағалауын мекендеген халықтар арасында жырлаған Демек, бұл жырды ол жерлерді мекендеген халықтардың аудармасыз түсінгендігі көп жайды аңғартса керек. Енді осы жырдың құрылымына тоқталайық. Мұрын жыраудан жазып алынған жырда Баба Түкті Шашты Әзизге бөлек жыр арналады. Одан әрі “Парпария” батыр, “Оның ұлы Құттықия батыр[, “Оның ұлы Едіге батыр”, “Оның ұлы Нұрадын батыр”, “Оның ұлы Мұса батыр” болып жалғаса береді. Бұл жырлардың атауының өзінен біз осы кезге дейін тақырыбымызда сөз етілген тарихи тұлғаларды танимыз. Әйтсе де олардың жырдағы бейнесі мен жазба деректердегі тарихи тұлғасы арасында біршама алшақтық болуы мүмкін. Әйтсе де бұл батырлық эпостың негізгі концепциясы Ноғай Ордасының негізділігі мен ынтымақтастығы, бірлігі идеясына негізделгендігін аңғарамыз. Қорыта айтқанда, маңғыт ақсүйектерінің Алтын Орда билеушілерімен үнемі қатынаста болуы олардың хан сайлауында артықшылық құқықтарын сақтауына, орнықтыруына мүмкіндік берді. жүктеу/скачать 314,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|