Мазм ұ н ы кіріспе
Тақырыптың зерттелу деңгейі
жүктеу/скачать 314,5 Kb.
|
Дип.-Ноғай-Ордасы
| Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ноғай Ордасы тарихнамасы бойынша орасан зор материалдар жинақталған. Бұл ғылыми әдебиеттерді – негізгі және басты деректер ретінде Ресейлік тарихнаманы қарастырамыз – бірнеше кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Бірінші кезең әдебиеті ХҮІІІ–ХІХ ғасырлар аралығын қамтиды. Ресей тарихындағы ең алғашқы ноғайлық сюжет М.М.Шербатовтың “История россиской от древнейших времен” (1770–1791 жылдары жарық көрді) еңбегінде Мәскеудің сыртқы саясатының субъектісі ретінде баяндалды. Ноғай-орыс қатынастары Н.М.Карамзиннің “История государства Российского” (1816–1829) атты он екі томдық еңбегінде біршама кеңінен ашылды. Ол өзінің беделі арқылы ноғай атауының моңғол әскербасы Ноғайдан тарағандығы жөніндегі версияны орнықтырды. Әйтсе де бұл версия бірде-бір ортағасырлық мәтіндерден, бірде-бір фольклорлық еңбектен өз тиянағын таба алған жоқ. Ноғайтануға қосылған үлестің бірі С.М.Соловьевтің “История России с древнейших времен” (1851–1879) еңбегі болды. Оның еңбегінде ноғай-орыс қатынастарына қатысты көптеген архивтік құжаттар ғылыми айналымға шығарылып, тың тұжырымдар жасауға негіз қалады. Осындай еңбектер орыс тарихшылары Ф.Миллер, Н.Э.Фишер, Г.И.Перетяткович, В.Д.Смирновтардың авторлығымен жарық көрді. Осындай кәсіпқой тарихшылардың еңбектерімен бірге ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде ұлттық ағартушылар – солардың арасында Шәкәрім Құдайбердіұлы да бар – тарихи тақырыпта еңбектер жазды.Олардың еңбектерінің қазіргі уақытта ғылыми құндылығы жоқ, олар Еділбойы мен Қазақстанның ұлттық тарихнамасының белгілі бір кезеңінің ескерткіштері ғана. Тек жекелеген Ш.Уәлиханов сияқты ғалымдар ғана империяның ғылыми элитасының ортасына кіре алды. Оның еңбегінде Ноғайлы жұрты туралы деректер эпикалық ескерткіштер мысалында кәсіпқойлық деңгейде ғылыми айналымға ұсынылды. Екінші кезең 1920–1930 жылдарды қамтиды және Ноғай халқынан шыққан белгілі тарихшы М.Г.Сафаргалиевтің есімімен тығыз байланысты. Бұл кезеңде орталық ғылыми мекемелер В.В.Бартольд, А.Н.Самойлович және олардың шәкірттері еңбегімен түрік халықтарының тарихын зерттеуді қолға алды. Ноғайтанудың сол кездегі өзекті мәселелері Е.И.Чернышеваның 1925 жылы “Вестник научного общества татароведения” (Казань) журналында жарияланған мақалада кеңінен қамтылды. Ноғайтануға тікелей арналған еңбек М.С.Сафаргалиевтің “Ногайская Орда в середине ХҮІ века” (1938) деп аталатын кандидаттық диссертациясы болды. Жалпы Магомет Гарифович Сафаргалиев көшпелі ноғай империясын монографиялық тұрғыда зерттеген дүние жүзіндегі бірден бір ғалым ретінде атап өтуге лайық. Оның іргелі еңбектері Ноғай Ордасының тұтас тарихын қалпына келтіруде ғылыми жанкешті еңбектің үлгісі бола алады. Ноғайтанудың үшінші кезеңі 1940–1960 жылдарды қамтиды және бұл кезеңнің жетістіктері мен бағындырған биіктері А.А.Новосельскийдің есімімен байланыстырылды. Оның “Борьба Московского государства с татарами в первой половине ХҮІІ века” (1948) еңбегі жарық көрді. Оның бұл еңбегі Ноғай Ордасының ХҮІ–ХҮІІІ ғасырлардағы тарихы толық қамтылды және архив құжаттарын сөйлету арқылы сол дәуірдің халықаралық қатынастарын жан-жақты ашып бере алды. Ноғай тарихын зерттеудегі келесі кезең 1970 жылдардың үлесіне тиесілі және бұл кезеңдегі басты еңбектер В.М.Жирмунский мен Е.А.Поноженконың есімдерімен байланысты. М.Жирмунскийдің қаламынан “Тюркский героический эпос”, “Эпические сказания о ногайских богатырях в свете исторических источников” деп аталатын іргелі еңбектер дүниеге келді. Е.А.Поноженконың “Общественно-политический строй Ногайский Орды в ХҮ – середине ХҮІ в” деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясы да осы саладағы зерттеулердің ең негізгісі болды. Ноғайтануға байланысты Ресейдің автономиялық республикалары мен одақтас республикаларда жүргізілген зерттеулер де маңызды. Ноғай Ордасының орасан зор территорияны алып жатуы және көптеген елдермен шекаралас болуы оның тарихына сол елдерде де қызығушылық танытуға негіз болады. Дегенмен түрік республикаларының тарих ғылымы саяси басшылық тарапынан ауыр соққыға алынып, бас көтерместей сыналды. Бастапқы кезде, 1929–31 жылдары пантүркизммен айыпталып, өлкетанушылық жұмыстар талқандалды. Ал, 1944 ж. ВКП (б) Татар обкомы Алтын Орданы дәріптегені, “Едіге” жырын мадақтағандығы үшін идеологиялық қыспаққа алынды. Қырым татарларын депортациялап, ендігі кезекте осы ноқтаны Қазан татарларына да қолдануды жоспарластырған саяси басшылықтың осындай дөрекі, қатал әрекеттерінен ұлт ғалымдары ортағасырлық тарихты зерттеуден қол үзуге мәжбүр болды. Көшпелі өзбек мемлекеті және Ноғай Ордасы қазіргі Қазақстанның территориясында өмір сүргендіктен де қазақ тарихшылары ноғай мәселесін басқалардан да көп және тереңірек зерттеуді қажет еді. Өкінішке орай Отандық тарихнамада Ноғай мәселесі Қазақстан тарихында қосалқы тақырып деңгейінде ғана зерттеліп келді. Бұл тақырып бойынша Қазақстанда орындалған А.И.Исиннің “Взаимоотношения между Казахским Ханством и Ногайской Орды в ХҮІ в.” (198) деген еңбегін ғана атауға болады. Ол еңбекте Ноғай Ордасының шығыс бағыттағы сыртқы саясаты мәселесі толық ашылды. Шетелдік тарихнамада ұзақ уақыт бойы Ноғай Ордасының тарихы назардан қалып келген. Кейінгі кездері ғана шетелдік тарихшылар ноғайтануға қызығушылық танытуда. Қорыта айтқанда, тарихшылардың бірнеше буыны тарихи деректердің негізінде ортағасырлық көшпелі империялардың бірі – Ноғай Ордасының тарихын қалпына келтіре алды. жүктеу/скачать 314,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|