Мазм ұ н ы кіріспе
жүктеу/скачать 314,5 Kb.
|
Дип.-Ноғай-Ордасы
| Едіге және Нұр ад-дин. Едіге беклербек қызметінде жүріп, Алтын Орданың барлық мемлекеттік істерін басқарды. Соның ішінде Маңғыт жұртын басқаруды тек өзінің ұлдарына ғана сеніп тапсырған. Әртүрлі деректерде оның ең жақын сенімді адамы ретінде Нұр-ад-диннің есімі аталады.”Едіге” дастанының кейбір нұсқаларында Нұр-ад-дин әкесі өлгеннен кейін бірден таққа отырған. Біздің халықтың арасында тараған Едіге жырында Қадырбердінің Жошы хан тағына отырғанын естіген әкелі-балалы екеуі бірдей күйіктен өледі.
Ал ғылыми әдебиеттерде керісінше, Нұр-ад-диннің 1426–1440 жылдары билік құрғандығы айтылады [17, 182]. Әйтсе де ешқандай сілтемесіз келтірілген бұл деректерге сене қою қиын. Ортағасырлық авторлар Едіге өлген соң Маңғыт жұртының билігі оның балалары Мансұр мен Қазыға өткендігін жазды. Демек, Нұр-ад-диннің билігі әкесі тірі кезімен шектелген болса керек. Өйткені Едігенің жасы ұлғайған шағында Нұр-ад-димен жанжалдасқандығы айтылды. Бұл жанжалдың неден шыққандығы жөнінде дерек “Едіге” жырының татар нұсқасында жақсы сақталған. Онда 1400 жылы Шәдібекті хан сайлайды, соған орай туындаған жанжалға байланысты Нұр-ад-динді қуып жібереді. Содан барып ол “қазақлық” жасап, Сығанақ пен Хажы Тархан арасында көшіп жүреді. Ал келесі бір деректе осыған қарама-қарсы деректер келтіріледі. Едіге 1410 ж. Полат ханды орнынан алып, өз ұлдарының, соның ішінде Нұр-ад-диннің де келісімінен тыс Темірді хан сайлайды. Осыған ренжіген Нұр-ад-дин әкесіне қарсы соғыс ашады. Жанжалды қанды қырғынға ұластырмау үшін Едіге Хорезм жеріне кетеді. Бұндай шешімге жаны күйзелген Нұр-ад-дин әкесінің қайтып оралуын талап етеді [45, 83]. Орыс жылнамаларында да Едігенің Ордадан кетуі Темірдің хан тағына отыруынан кейін екендігін жазады. Ноғай фольклорында Нұр-ад-диннің дербес билік құруы, яғни Қадыр Бердімен бірге билік құруының 1412–1419 жж. Екендігі жөнінде дерек сақталған. Ноғай аңыздарының айтуы бойынша Кадыр Берді мен Нұр-ад-дин арасында ұзаққа созылған соғыс болады да, соңында екеуі келісімге келеді. Нәтижесінде Нұр-ад-дин Тоқтамыстың баласын Алтын Орданың бірден бір ханы ретінде мойындап, өзі ханның адал қолбасшысы болып қалатындығына сендіреді. Едіге Тоқтамыстан Еділдің шығысындағы халықтан салық алмауды талап етеді. Ол жерлерде маңғыттар өмір сүретін. Кейін Еділ мен Жайық арасының билігі Нұр-ад-динге өтеді. Ол осы жерлерде Темір-Құтлығ кезінде қырық мың алтын салық жинаған [45, 84]. Нұр-ад-дин бұндай артықшылығын әкесі Хорезмге кеткен 1410 жылдан кейінгі уақытта да сақтап қалған. Оның үстіне дағыстандық ноғайлардың арасындағы “Едіге”жыры нұсқасында Нұр-ад-динге Қадыр Берді “Терек пен сулак өзендері суландыратын жерлерді жекеменшікке бергендігі” айтылады. Нұр-ад-диннің қазасы туралы деректер де әртүрлі. Бір дереккөздерінде оны іш аурудан қайтыс болды десе, енді бірінде батырларға лайық өлім – шайқастан қайтқанда ескі жарасы ашылып кетіп, қан кетуден қайтыс болды делінеді. Оның денесі Еділ өзені жағасына, жүрегі “жаны шыққан жерге” жерленді деген де деректер айтылады. Қадыр Әли бектің дерегі бойынша Нұр-ад-дин 1419 жылы Жайық бойындағы шайқаста әкесінен бұрын қайтыс болған. Осы мәліметті бірден-бір ақылға қонымды дерек ретінде қарастыру орныққан қазіргі ғылыми әдебиетте. жүктеу/скачать 314,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|