Мазм ұ н ы кіріспе
Ноғай Ордасы мен Мәскеу патшалығы қатынастарының өзара статусы
жүктеу/скачать 314,5 Kb.
|
Дип.-Ноғай-Ордасы
| Ноғай Ордасы мен Мәскеу патшалығы қатынастарының өзара статусы ноғайтанудың негізгі мәселелерінің бірі. Өйткені бұл мәселе Ноғай Ордасының Мәскеу патшалығына тәуелділік деңгейін анықтап беретін еді. Ол байланыс вассалдық па, протекторат па, әлде бодандлық па? Осы мәселеге байланысты ғылыми әдебиетте ноғай және орыс билеушілерінің бір-бірін атаған лауазымын негізге алған тұжырымдар жеткілікті.
Маңғыт беклербегі Едіге алтынордалық ақсүйектердің өкілі ретінде лауазымы бойынша татар және вассалдық иеліктердің билеушілердің бәрінен де жоғары болатын. Ол сондықтан да Орыс ұлысының басшысы Василий Дмитриевичке ешқандай дәреже санаспай, хандарға тән асқақтықпен “Едігеден Васильге” деп хат жолдаған. Ал Үлкен Орда мен Қырым жұртының билеушісі Темір б. Мансұр Иван Васильевичті балам деп атаса, ол әкем деп атаған. Беклербек Жанидан б. Дінсопы Иван ІІІ патшаны бауырым деп атады. Беклербек Мұса б. Уақас орыс билеушісіне “ұлым немесе бауырым дейсің бе – өз қалауың білсін” деп жазды [45, 628–629]. 1552 жылға дейін Мәскеу мен Ноғай Ордасының арасындағы теңқұқықты әріптестікке негізделген бірін-бірі қолдап, қуаттайтын достық қатынас қалыптасқан. Бұл негізінен дұрыс, бірақ бұл жағдай екі ел арасындағы риясыз достық байланысты білдірмейтін. Бұл жерде екі жақтың да ықпалдастығымен емес, ноғайлар жағының үнемі ағалыққа ұмтылған әрекетінен туындады. Ал 1550 жылдардан бастап патшаның ноғай ақсүектерімен қатынасы жаңа сипат алады. Оның державасының әскери қуаты, әзірге тәуелсіз болса да Еділ бойы хандарын ақтырып алған әрекеті Алтын Орда жұртындағы елдерге Иван ІҮ саяси салмағы мен статусын мойындатты. Қазан мен Астраханьды жаулап алғаннан кейін оның беделі аспандап кетті. Оны “Ұлы Шыңғысханның тікелей ұрпағы” [29, д 6, л 224] деп дәріптеу орын алды. Соған сәйкес беделді Исмаил бидің Иван Васильевичке “сен маған ұл бол, әкелі-балалы болып” ел басқарамыз [29, д 4, л 219] деген ұсынысы қолдау таппады. Орыс би кезінде әлсіреген Ноғай Ордасы Мәскеуден ешқандай теңқұқылықты талап ете алмады. Мырзалармен арадағы жазбаларда мәскеуліктер “холоп” сөзін қолдана бастады. Орыс бұл сөзге намыстанса, содан кейін Борис Годунов таққа отырғызған Иштерек би ондай мазақ атауды қаперіне де алмады. ОлБұлғақ кезінде патша наместнигіне “Сенің патшаңа мен сияқты ешкім де дос бола алған жоқ” деген сөзіне “холоп патшаға дос бола алмайды” деген қатқыл жауап алады [29. Д. 2. Л 6–7]. Осылайша ХҮ ғасырдан ХҮІІ ғасырдың басына дейін ноғай билеушілерінің орыс сонархтарымен байланысының статусы әкеден басталып, туыстан досқа ұласып, ақыр соңында холоппен аяқталды. Бұл әлеуметтік регресс Ноғай Ордасының Ресейге тәуелділігінің деңгейін анықтауда жарқын иллюстрация бола алады. жүктеу/скачать 314,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|