Мазм ұ н ы кіріспе
Едіге ұрпақтарының ыдыраған Алтын Ордадағы ролі
жүктеу/скачать 314,5 Kb.
|
Дип.-Ноғай-Ордасы
| Едіге ұрпақтарының ыдыраған Алтын Ордадағы ролі олардың осы артықшылығын пайдалануына кең мүмкіндік жасады. Орыс және шығыстық зерттеушілер Едігенің ұлдарының санын ондап есептейді. “Қазан жылнамасы” “отыз қатыннан жетпіс ұлы” бар десе, Румянцев мұражайының қолжазбасында “тоғыз қатыннан отыз ұл” болды дейді. Ибн Арабшах “жиырмаға жуық ұлдары болды және олардың бәрі қуатты билеушілер еді” [15, 63] дейді. Оның дерегінің қараноғайлық дастанда Едігенің өз аузымен айтылатын “он сегіз мырзам – балам бар” деген дерегімен сәйкес келетінін көреміз. Әйтсе де орыс жылнамашылары Едігенің тұңғышы Нұр-ад-дин екендігін бір ауыздан қуаттайды. Әйтсе де оның ұлдарының саны ол дереккөздерінде оннан аспайды.
Жошы ұлысындағы маңғыт жұртының іргесін бекітіп, олардың көпсанды қыпшақ тайпалары арасындағы артықшылығын бекітуде Едігенің ролі аса зор болғанымен, ол осы қол жеткен жетістіктерін өзінің ұлдарына мұраға қалдыруды ойлаған. Бұл ниет кейін оның ұрпағының арасында билік дәстүрінің қалыптасуына алып келді. Маңғыт жұртынан шыққан қолбасшылар мен игі-жақсыларды б. Мұса, Ертістің сол жағасы Тобылға дейін Дәулет шейх б. Ибрагим биледі. Маңғыт жұрты ХҮ ғасырдың алғашқы ширегінде осы хандардың арасындағы қақтығыстарға тартылған жоқ. Осылайша 1420 жылдары Маңғыт жұрты дербес саяси бірлік ретінде нығая басталы. ХҮғасырдың басында билік басына келген Әбілқайыр хан көпсанды маңғыт жұртымен санасып, олармен бейбіт қатынастар орнатуға тырысты. Әбілқайыр мен маңғыт жұртының ара қатынасында Едіге ұрпағынан алдыңғы орынға шыққан Уақас бінұр ад-дин болды. Ол 1428 жылы Чимга-Тура қаласында Әбілқайырды таққа отырғызуға қатысқан. Қадыр Әли бек Уақас Әбілқайырды “бір ыдыстан ас ішіп еді” [20, 157] деп жазса, мұсылман жылнамашылары оның басты еңбегі ретінде өз билеушісіне “Сайын ханның тағын екі рет жаулап алып берді” деп жазады. Бұл жердегі Сайын хан Бату ханның көшпелілер арасындағы эпикалық атауы. Осы жеңістерден соң мешіттерде Әбілқайырдың атына құтба оқылып, оның атымен теңге соғыла бастаған. Уақастың осындай шынайы берілгендігіне құрмет ретінде оған Сырдария бойындағы Өзгент қаласы сыйға беріледі [3, 202]. Әбілқайыр маңғыт жұртынан алған әйелінен екі ұлы болды. Ол өзіне тартып, қанша құрметтегенімен маңғыт жұрты Әбілқайырдың көшпелі өзбек мемлекетіне сіңіп кеткен жоқ. Бұл кездегі маңғыттардың саяси тәуелсіздікке ұмтылуы Үлкен Ордаға қарсы күрестен көрінді. Маңғыт жұртының Өзбек хандығының құрамынан шығуы 1440 жылдары өлтірілген Уақас бидің балаларының Әбілқайырға бағынудан бас тартуымен басталады. Осы оқиғалар туралы дереккөздері Маңғыт жұртының яғни Ноғай Ордасының негізін қалаған Мұса б. Уақасты жиі атайды. Әбілқайырдың қырық жылғы билігі Өзбек мемлекетін нығайта түскенімен оның орнына хан тағына отырған Шейх Хайдар б.Әбілқайырға ұлыс билеушілерінің ешқайсы бағынғысы келмеді. Оған тек Үлкен Орда ханы Ахмед б. Күшүк-Мұхаммед қана жақтас болды. Әйтсе де бұл одақ та оған көмектесе алмады. Шейх Хайдарды Сібір ұлысының ханы Ибақ өлтірді. Хансыз қалған беклербек Мұса ендігі кезекте Шыңғыс ұрпағы арасынан өзіне хан іздеді. Мұса үшін бұндай кандидатура іздеу саяси шырғалаңдар арасында оңайға түскен жоқ. Ол бастапқы кезде Әбілқайырмен қарсылас болып 1465 жылы Шу өзені жағасындағы Қозыбасыда Қазақ Ордасын құрған Барақ ұлы Жәнібекті таңдады. Әбілқайыр өлген соң Жәнібек пен Керей Солтүстікке оралды. Қазан хандығының билігі Керейге өтті. Жәнібек кіші хан тізбегінде оларды “Едіге ұрығы маңғыт” деп ерекше бөліп атайтын болған. Демек, бір ғасыр уақыт ішінде (Едіге өлгеннен соңғы) оның ұрпағы өз алдына үлкен билеушілер әулетіне айналғандығына көзіміз жетеді. Осы әулеттің өз ішінде билік те мұрагерлік дәстүрді сақтай отырып берілетін болған. Көшпелі өмір салты бойынша тұңғыш ұл негізгі мұрагер болып саналады да одан кейінгілерде ондай құқық болмайды. Түркілік көшпелі дәстүрді қатаң сақтаған Жошы Ұлысында туыстық байланыстың жеті атаға дейін сақталуы, қыз алысуға сегізінші атадан кейін ғана рұқсат беру сияқты салт-дәстүрлер Едіге ұрпағының оларды тағдыр тәлкегі қайда жұмсаса да туыс болып, ынтымағын сақтауына негіз болды. Жошы ұлысы территориясындағы жошылық хандардың төңірегінде өздерінің даңқты бабасы Едігені үлгі тұтқан маңғыт билеушілерінің тобы болды. Бөлек мемлекеттік құрылымда болса да оларды өздерінің маңғыт жұртынан шыққандығы біріктіріп отыратын еді. Бұл жағдайдан олардың әрқайсысы бір хандықты билеген бірнеше “билеуші тайпалардан” құралғандығы туралы түсінік қалыптасуы керек. Қалай дегенмен де ел біреу, ұрық (бұл жерде ру мағынасында) біреу. 1419 жылы Едіге өліп, қара жамылған Маңғыт жұрты Жошы сұлтандары мен оғландарының арасында есебін тауып “Заманың қасқыр болса, түлкі боп шал” деген принциппен өмір сүруге мәжбүр болды. Сол кезде қалыптасқан саяси жағдайларға байланысты “Едіге ұрығы маңғыттар” өздерін беклербек қызметінде көргісі келетін билеушілерді оңай тауып алатын. Бұл жерде халықаралық ықпалдар да, сарай ішілік төңкерістер де, хандықтың өз ішіндегі саяси теке-тірестер де кәдеге жарап жатты. Ендігі мәселе Еділ мен Жайық арасындағы тікелей маңғыт жұртына қараған аймақ жөнінде. ХҮ ғасырдың бас кезінде Жайық даласы алтынордалық хан шайбанилік Полатқа тиесілі болатын. Оны 1411 жылы Сарайдан қуып, Тоқтамыстың баласы Жалал ад-дин өлтірген болатын. Шайбанилік билеушілер маңғыт жерінде көшіп жүрді. Соған қарағанда бұл кезде маңғыт жұрты хандықтың сол қанатын құраған, өздері тәуелсіздігін толық алмаған еді. Осыған байланысты Көк Орданың батыс иелігі Шыңғыс ұрпақтары мен маңғыттардың қосарлы билігінде болған деп тұжырым жасауға болады [45, 95]. Дешті-Қыпшақ жеріндегі ұлыстар Жошының ұлы Шибанның ұрпақтарының билігінде болды: Сарысу – Ембі арасын Жұмадық б. Суфи, Тобыл-Есіл арасын Махмудқожа б. Қағанбек, Атбасардың сол жағалауы, Есілдің оң жағалайы арасын Мұстафа хан болып, хандықтың батыс қанатын басқарып, маңғыттар мекендеген Жайық бойындағы Сарайшықты өзіне резиденция етті. Жәнібектің 1473–74 жылдары қайтыс болуына байланысты Маңғыт жұрты осы әулеттің күшеюін қаламағандықтан Бұрындық пен Қасым ханға бағынғысы келмеді. Батыс Қазақстан жері Қасым ханның қарауына өткенімен Мұса және оның үзеңгілестері өздеріне лайық билеуші таңдауды жалғастыра берді. Ендігі таңдау Әбілқайыр ханның немересі Мұхаммед Шейбаниге түсті. Бұл таңдауға оның Мұсаның қызына ғашық болуы да көмегін тигізген болуы керек. Жәнібектің өлімінен соң Мұса мырза Сығанақтағы Шейбаниді өз ордасына шақыртады. Бұндай әрекеттен сатқындық ниетті аңғарған Бұрындық 50 мың әскермен Мұсаның жұртына басып кіреді. Бұл жағдай Шейбанидің осы жолы Мұса қолынан хандық титул алуына кедергі жасайды. 1481 жылы Үлкен Орданың талқандалуы маңғыттарға олардың Еділ бойындағы иеліктерін өздеріне қаратуына мүмкіндік берді. Міне, осы кезде Мұса дербес билеуші болып толық қалыптаса бастады. Жаңа территорияларды иемдену Мұсаға Қазақ хандығымен тікелей шекаралас болып, сол арқылы Москва князьдығымен байланыс орнатуына мүмкіндік жасады. Бұл жағдай Ноғай Ордасының қысқа мерзімде Халықаралық деңгейде танылуына жол ашты. Осы кездегі жылнамаларда халық және аймақ ретінде Ноғай ұғымы орныға бастайды. ХҮ ғасырдың соңында Еділ мен Жайық арасында осы жерде өсіп-өнген үшінші немесе төртінші ұрпақ өмір сүріп жатты. Еділ сыртындағы “қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған” жерге Маңғыт билері Қазы мен Уақас иелігіндегі көшпелі тайпалар көптеп көшіп келуі және олардың біршама саяси, экономикалық жағдайы тұрақты қоғамда өмір сүруі жаңа этностың алғашқы кезде политном кейін этноним ретінде қалыптасуына мүмкіндік берді. Ноғай Ордасының негізін қалаған Мұсаның қайтыс болған уақыты жөнінде деректер сақталмаған. Тарихшылар бұл датаны 1502 жыл деп есептейді [39, 82]. Оның қайтыс болуымен Ноғай Ордасы тарихының жаңа кезеңі басталды. жүктеу/скачать 314,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|