1916 жыл оқиғаларына арналған ӛлең-жырлар

54 
 
Ал  Омар  Шипиннің  жырларында  июнь  жарлығын  іске  асыру  мақсатымен 
елге шыққан губернаторға Аманкелді батырдың ел алдында тайсалмай қарсы 
сӛйлеп, “ат бауырынан қызыл қан ағызбай, елден адам бермеймін” деп кесіп 
айтқаны жарқын сипатталады. 
Сӛйтіп,  бірінші  топтағы  ӛлеңдер  “қалың  бұқараны  азаттық  күреске 
рухтандырып,  бірлесуге  шақырған,  сол  кӛтерілістің  ұйымдасу-кемелдену 
кезеңдерін бейнелейтін жалынды да ӛткір жырлар болды” (Б.Кенжебаев). 
Екінші  топқа  Бӛлтіріктің  “Ел  жарыла  кӛшкенде”,  Жәнекеевтің  “Босқын”, 
Сартайдың  “Тар  заман”,  Тӛлеудің  “Сарыарқаның  зары”,  “Асқардың 
қоштасуы”,  А.Ұлтарақовтың  “Қош  аман  бол”,  Б.Имановтың  “Аманкелдінің 
анасымен 
қоштасқаны”,  халық 
аузындағы 
“Қоштасу”, 
“Жұбату”, 
“Аманкелдінің  ӛліміне”  және  “Балымның  жоқтауы”  секілді  ӛлең-жырлар 
кіреді. Қарсақ ақынның жырлары мен “Ел жарыла кӛшкенде”, “Босқын” атты 
толғауларда  июнь  жарлығына  байланысты  “Кіндік  кесіп,  кір  жуған”  ата 
қоныстан  ауып,  босқын  болған  елдің  халі,  шеккен  қорлық-азаптары 
сипатталып,  халықты  сергелдеңге  ұшыратқан  жауыздарға  нәлет  айтылады, 
“қараңғы  түнек  серпіліп,  бостандық  таңы  ататын  күнді  кӛреміз  бе?”  деген 
арман сезіледі. Ақындар кӛбінесе “кемесі тәуекелдің суға кетпес”, “алдынан 
үміт  етіп  отырмыз”,  “үзілмесін  күдері”  деген  жігерге  толы  үмітті  байлам 
жасайды. 
Жоғарыда  айтылған  қоштасу,  жоқтау,  жұбату  жырларының  түп  негізі 
әріден басталып, түр мен мазмұн жағынан ӛзара ұқсас болып отырса да, 1916 
жылғы ұлт-азаттық кӛтерілісіне байланысты бұл жырлардың әлеуметтік мәні 
артып,  ӛткірлене  түсті.  Бұрынғы  жырларда  әлсіздік  пен  дәрменсіздік, 
“жасаған  иеге”  жалбарыну  сарыны  басым  болып  келсе,  ал  1916  жыл 
поэзиясында  бұл  жанр  жауыздық  пен  әділетсіздіктің  иесін  танып,  отаршыл 
патшаға  қарсы  күреске  үндеді.  Езілген  елдің  ызакегін  қозғап,  аңсаған 
азаттықтың тек күреспен келетінін аңғартады. 
Yшінші топқа жататын: Б.Берденовтың  “Он алтыншы жыл”, Есқайырдың 
“Зарлы  заман  кезінде”,  Т.Ӛмірбаевтың  “Жатқан  жерім  казарма”, 
М.Жаңабаевтың  “Ұзақ  жолға  аттандық”,  Ж.Қалымбетовтың  “Қайғының 
жылы туғанда”, Ә.Аманжолов пен Б.Қарамолдаевтың “Еріксіз кетіп елімнен” 
сияқты  жыр-толғаулары  майдан  ӛмірін  бейнелейді.  Бұл  жырлардың  басым 
кӛпшілігі ең алдымен сол кездегі кӛтеріліс пен ел жағдайын, жігіттердің ел-
жұртымен  қоштасуын  сипат-тап  алып,  содан  соң  ел-жұртқа  таныс  емес 
майдан ӛмірін суреттейді. Осы толғау-дастандарды шығарушылардың бәрі де 
майдан  жұмысына  алынып,  соғыс  ӛмірін  ӛз  кӛзімен  кӛргендер,  сондықтан 
бұл шығармаларда қазақ жігіттерінің жат жерде жүрген қара жұмыстағы күйі 
шындықты  түрде  кӛрсетіледі.  Аталған  жыр-толғаулардың  ішінде 
Б.Берденовтың  “Он  алтыншы  жыл”  атты  дастаны  майдан  ӛмірін  мол 
қамтуымен,  соғыс  кӛріністерін  нақты  суреттеуімен  құнды.  Поэма  он  алты 

55 
 
бӛлімнен  тұрады.  Ақын  приемға  алынған  жігіттердің  бір  айға  жуық  ұзақ 
сапар  шеккенде  кӛрген  қорлық-азаптарын,  жол  әсерлері  мен  майдан 
кӛріністерін  желілі  түрде  тізбелеп,  күнделік  тәрізді  етіп  ӛлеңге  түсірген. 
Сондай-ақ  поэманың  “Алғашқы  әсер”  деген  тарауында  қазақ  жастарының 
зуылдаған  оқ  астында  еріксіз  тас  тӛсеп,  жол  салып  жүр-гені,  олардың 
соғыстағы  ауыр  жағдайы  шынайы  да  шындықты  бейнеленген.  Поэманың 
тақырыбы сонылығымен ерекшеленеді. Ақын майдандағы жігіттердің ӛмірін 
суреттегенде соғыс техникасына байланысты орыс тіліндегі жаңа атауларды 
да,  кейде  тұтас  сӛз  тізбектерін  де  қолданып  отырады.  Автор  кейбір  сәтте 
орыс  сӛздерін  тіпті  ұйқас  құрау  үшін  әдейі  алып  отырады.  “Режим,  жизнь, 
большевизм,  закондарын,  погондарын“  тәрізді  сӛздер  мен  сӛз  тіркестері 
соған  дәлел.  Б.Берденовтың  “Он  алтыншы  жыл”  дастаны  –  әдебиетімізде 
тұңғыш сұрапыл майдан ӛмірін шынайы кӛрсетіп, кӛркем суреттеген туынды 
болумен  бірге,  жанры  жағынан  да  жаңалықтары  бар,  күнделік-мемуарлық 
нышандары байқалатын соны шығарма. 
Тӛртінші  топқа,  ел  мен  майдан  арасындағы  байланысты  ашатын 
шығармаларға  мыналар  жатады:  Есқайыр  ақынның  толғауы,  Ақбастың 
“Нұржанға  хаты”,  Нұржанның  “Жауап  хаты”,  З.Әбдірахмановтың  “Окоптан 
хат”,  ел  аузындағы  “Ауылдан  хат”,  С.Бегімбетовтың  “Туған  елге  хаты”, 
Әлімхан  мен  Бӛлденің хаттары.  Хат үлгісіндегі  жазылған бұл жырлар қазақ 
жігіттерінің  жалпы  ел-жұртына,  туған  ел,  ӛскен  жеріне,  ата-ана,  жан-
жарларына деген ыстық сезімі мен сағыныш күйін, арман-мұңын бейнелейді.  
Сӛйтіп  ұлт-азаттық  кӛтеріліске  байланысты  туған  поэзия  үлгілері  1916 
жылғы  қазақ  халқы  ұлт-азаттық  қозғалысының  сан  қырлы  сипаты  мен  сан 
алуан  құбылысын  терең  қамтып,  жан-жақты  ашатын  жырлар  болып 
табылады. Бұларда июнь жарлығына жаппай наразылық толқынының жалпы 
халықтық  стихиялы  кӛтеріліске  ұласуы  мен  оның  ӛрлеу,  даму  кезеңдері, 
майдан ӛмірі сияқты ірі-ірі оқиғалары молынан елес беріп отырады. 
1916  жылғы  кӛтеріліске  байланысты  туған  жырлардың  эпикалық  түріне 
Иса  Дәукебаевтың  “Бекболат”,  Әлтай  Сүйіншәлиевтің  “Қалаба”,  Бӛлтірік 
ақынның  “Ел  жарыла  кӛшкенде”,  Қуандық  Бозаевтың  “Қарақойын 
кӛтерілісі”,  Күдері  Жолдыбаевтың  “Аманкелдінің  Торғайды  алғаны”,  Сәт 
Есембетовтың “Құмкен соғысы”, Омар Шипиннің “Аманкелді” тәрізді жыр-
дастандары  жатады.  Бұл  шығармалардың  ішінде  идеялық-кӛркемдік  құны 
жағынан кӛрнекті саналып жүргені – “Бекболат” дастаны. Дастанда негізінен 
кӛтеріліс  жеңіліс  тапқаннан  кейінгі  оқиға  сӛз  болып,  кӛтеріліс  басшысы 
Бекболат батырдың қолға түсіп, дарға асылуы, оның қайтпас қайсарлығы мен 
жау алдында тізе бүкпеген ерлігі жырланады. 
Дастанның басты кейіпкері – Бекболат Әшекеев. Ол Жайылмас болысына 
қарасты 4-ауылдың қазағы, 1843 жылы туған. 1916 жылғы кӛтеріліске оның 

56 
 
інісі  Сармамбет  Әшекеев,  баласы  Әбділдә  Бекболатовтар  да  белсене 
қатысып, басшылық еткен
25
. 
Бекболат Әшікеев түрмеге поэмада айтылатын 70 кісімен бірге түскенмен, 
оның  ісі  “бунттың  басшысы  есебінде”  Верный  қаласының  отряд  сотында 
кезектен  тыс  қаралып,  оған  1916  жылғы  7  сентябрь  күні  дарға  асып  ӛлтіру 
жазасына  кескен  үкім  шығарылған.  Тарихи  деректерге  қарағанда  Бекболат 
басқарған  кӛтерілісшілер  тобы  подполковник  Базилевский  мен  Малышев 
бастаған жазалаушы отрядпен екі рет кездесіп, арада қырғын шайқас болған. 
Жігіттер  қалың  жылқыны  жауға  қарсы  айдап  салып,  отрядтың  аз  ғана 
солдаттарын қоршап алып, жоқ қылуға әрекеттенген. 
Бекболат  бір  топ  жолдастарымен  Қарғалы  болысының  кӛтерілісшілеріне 
қосылмақшы  болып  кейін  шегінеді.  Осындай  қолайлы  кезеңді  пайдаланған 
қарсыластары  Күнтубаев  пен  Сүлейменов  ӛздеріне  тілектес  100  қаралы 
жігітпен  Бекболаттың  соңына  түседі.  Ақыры  опасыздық  жасап,  алдап, 
батырды жолдастарымен түгел қолға түсіреді де, 16 август күні Бекболатты 
Шамалғандағы  Балғабек  Тӛлегеновтың  үйіне  “келісім  үшін  шақырылған” 
жазалаушы отрядқа тапсырады. 
“Бекболат” поэмасы 1936 жылғы “1916” жыл атты тұңғыш жинақта алғаш 
рет  жарияланып,  содан  бері  түрліше  оқулықтар  мен  хрестоматияларда 
басылып келеді.  
Ғалым  Е.Ысмайылов:  “Бертіндегі  тарихи  жырларда,  әсіресе,  1916  жылғы 
кӛтеріліспен байланысты жырларда, дастандарда ылғи соғыс айтыла бермей, 
елдің қоғамдық тіршілігі кӛбірек жырланады да, соғыс, қанды қырғын оқиға 
екінші  планда  болып  отырады”
26
,  –  деп  кӛрсетеді.  Осы  пікір  “Бекболат” 
поэмасына дәл келеді. 
“Бекболат” поэмасының композициясын ақын күнделік іспетті етіп құрып, 
оны белгілі бір заңдылықпен ӛрбітеді. “Июнь жарлығы”, “Елдің қамдануы”, 
“Елге әскер шығуы”, “Жайылмастың кемпірлерінің, келіндерінің жылағаны”, 
“Жайылмастың  түрмедегілермен  жолығуы”,  “Ұлықтардың  Бекболаттан 
жауап  сұрағаны”,  “Бекболаттың  жауабы”,  “Бекболаттың  екінші  сұрағы”:, 
“Соттың  жауабы  мен  үкімі”,  “Бекболат  дарға  бара  жатқанда”,  “Дар  түбінде 
Бекболатқа  тӛрелердің  айтқаны”,  “Бекболаттың  жауабы”,  “Жайылмастың 
сұрағы”  деген  тараулар  бір-бірімен  тығыз  байланысып  жатыр.  Автордың 
идеялық  нысанасы  –  әділеттік  пен  азаттық үшін күрескен қалың  бұқараның 
кӛтеріліс  жеңіліс  тапқаннан  кейінгі  аянышты  халі  мен  кӛрген  ауыр  азабын, 
сол  күрестің  туын  ұстап  халыққа  басшы  болған  Бекболаттың  ерлікпен  қаза 
табуын баса жырлау екені осы тараулардың ӛзінен-ақ кӛрініп тұр. 
“Бекболат” поэмасы 1916 жылғы кӛтеріліске байланысты туған сан-алуан 
жыр-дастандардан  ӛзінің  кӛркемдік  шешімін  тапқан  жоғары  идеясымен, 
                                                 
25
 Жармұхамедов М. Бекболат поэмасы⁄⁄Жұлдыз, 1961.№ 9.
 
26
 Ысмайылов Е. Ақындар. –Алматы, 1956. -211-бет
 

57 
 
тартымды  сюжет,  композициялық  тіл  ерекшеліктерінің  тұтастығымен 
дараланып кӛзге түседі.  
“Бекболат” поэмасына қатысты бір мәселені айтпай кетуге болмайды. Бұл 
–  “дастан  авторы  кім?”  деген  сұрақ  тӛңірегіндегі  әңгіме.  Зерттеушілердің 
кӛбі  Иса  Дәукебаев  авторлығына  күмән  келтіреді.  Ӛйткені  Жетісу  ӛңірінде, 
жалпы  қазақ  сахарасында  Иса  Дәукебаев  деген  ақын  еш  жерде  кездеспейді. 
Ол туралы деректе, оның ӛзге шығармасы да жоқ. 1916 жыл оқиғаларын және 
оған қатысты шығармаларды жете зерттеген Мұхаммедрахым Жармұхамедов 
академия  қолжазба  қорында  сақталған  үлкен  жыр  нұсқасының  аяғына 
“Жинаушы Жүніс” деп қол қойылған, кімнің жыры екені айтылмаған дейді. 
Осы  зерттеушінің  пікірінше  1916  жыл  ӛлең-жырларын  алғаш  зерттеген 
Есмағамбет Смайлов ел арасында айтылып жүрген авторы белгісіз дастанның 
түрлі  нұсқаларын  жинап  алып,  бір  ақынға  ӛңдеткен  болуы  керек.  Ол  Иса 
деген  аттың  аталуына  қарағанда  Иса  Байзақов  емес  пе  екен  деген  пікірін 
және  қосып  қояды.  Ұлттық  әдебиетімізге  қосылар  асыл  дүниелерді  сақтап 
қалу  үшін,  оларды  кеңестік  талапқа  сай  етіп  беру  үшін  әдебиетіміздің 
жанашырлары қандай айла-тәсілдерге бармады десеңізші! Соның бір дәлелі – 
осы дастан. Есағаң үшін автордан бұрын отаршылдыққа қарсы қайсарлықпен 
күрескен,  ұлттың  ұлы  рухының  символындай  Бекболат  бейнесі  қымбат  еді. 
Сондықтан  да  ол  осы  дастанды  әдебиет  тарихында  авторы  бар  кӛркем 
шығарма ретінде қалдырды.  
1916  жылғы  кӛтеріліс  жырларында  халық  ауыз  әдебиетінде  жиі 
ұшырайтын  поэтикалық  жырдың  небір  кӛркем,  әдемі  үлгілері  де  мол  орын 
тепкен.  Әсіресе,  еске  түсіру,  сәлем  хат,  күнделік  үлгісіндегі  жырларда  адам 
ӛмірін табиғат кӛріністерімен салыстыра суреттеу басым жатады. Жалпы осы 
шағын жанрларға тән әдіс-тәсілдер іргелі шығармалар – поэма, дас-тандарда 
да кӛрініс тауып жатады. Осындай аз сӛзбен кӛп нәрсені аңғартатын ақындық 
тәсілді  аталмыш  поэмадан  да  кӛреміз.  Әрине,  “Бекболат”  поэмасы  –  жалпы 
1916  жылғы  ұлт-азаттық  кӛтерілісті  жырлаудағы  биіктікке  жеткен  туынды. 
Бірақ қандай бір шығарма болса да, кемшіліксіз болуы қиын нәрсе. Поэмада 
ретсіз  қайталау  мен  оқиға  шашырандылығы  кездесіп  отырады.  Бірақ  бұл 
кемшіліктер  поэманың  жалпы  кӛркемдігі  мен  идеясына  нұқсан  келтіре 
алмайды. 
Қуанышбай  Бозаевтың  “Қарақойын  кӛтерілісі”  жыры  “Июнь  жарлығы”, 
“Сарбаз”,  “Отряд”,  “Соғыс”,  “Босау”,  “Прием”,  “Манифест”  деген 
бӛлімдерден  құралған.  Оның  соңғы  бӛлімі  революциядан  кейін  жазылған, 
басқа  бӛлімдерін 1916 жылы  кӛтерілістің ізінше  шығарған  екен.  Бұл  жырда 
Орталық Қазақстанда, Атбасар жағында болған кӛтеріліс баяндалады. Халық 
жарлыққа, оны орындауға келген әкім, ұлықтарға қарсы тұрады, оны Жақып, 
Иса  Дәулетбеков  деген  кісілер  бастайды.  Олар  Қарақойын  деген  жерге 
барып,  бекініп  қорғануға,  соғысқа  әзірленеді.  Патша  ӛкіметі  жазалаушы 

58 
 
отряд шығарады. Соғыс кезінде Иса жүз шақты солдатқа қарсы жалғыз дара 
шабуылға  шығып,  үлкен  ерлік  кӛрсетеді.  Үш  солдатты  ӛлтіріп,  ӛзі  қатты 
жаралы болады, қоштасар сәтте артта қалған еліне, серіктес жолдастарына  
 

жүктеу/скачать 2,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: