дорежеде дербес эрі тэуелсіз, бірақ та мөдениетгің озі эмпи-

с J [

; 

2 - т а р 4 ;

рьілады 

мүнын 

Сенімде^ 

т^сініліп 

ерімен ба ғ

олардың

сенімдер

бағалауь»

өлшемдер

Бүл

да сенімнщ психологиялық деңгеилері қарасты- 

ерекше көңіл мүнда психиканың әлеуметтік маз- 

мтитын  қоғамдық  сана  деңгейіне  бөлінеді. 

ң  деңгейлері  әлі  күнге  шейін  лайықты  түрде 

бір  бірімен  байланыстырылған  жоқ,  бірақ  олар 

г лауға келетін тағы бір иерархияны білдіреді.  Бүл

деңгейлерпң өр қаисысының дөл шекараларын, сол сияқты

^ндық  сипаттамаларын  білгіміз  келер  еді.  Жаңа 

қабылдап,  ескілерден  босану жылдамдығын 

[ыз  керек;  қоғамдық  сананың  кейбір  сандық 

н білуіміз жөн.

іселелердің бәрі — психологиялық, бірақ та іс ба-

3

Қарастыі 

тщцегі этс 

жиыны 

тілген  т} 

Нәрсенің 

Пропорци 

кезімізде 

Матикал

іысындаюізгс адмзат мөдениетін зерттеуде өлеуметтік пси­

хология м зсслелерін қозғау керек болғанымен, ол мөдениет 

туралы  әіі еуметтік  ғылымдардың  міндетті  түрде  психоло- 

гияға  неіг зделу  керек  екенін  мүлде  білдірмейтінін  айтып 

кету  қажот.  Одан  гөрі  ол  мүлде  қарама-қарсы  нәрсені 

білдіреді: тғни, мөдениет күштері психикаға терендей еніп, 

әлеуметтс сенімдерді қолдау жүретін санадан тыс деңгей- 

лерге жепщі.  Олай болса,  әлеуметтік психология мэдениет 

туралы ғыиымдарда негізделеді. Біз адамзаг модениетін зер- 

ттеуге баіланысты пайда болатын олеуметтік-психология- 

лық мосе; слермен, сол сияқты қоғамдық ғылымдардың ба­

ска да  мә зелелерімен  айналысқан кезде,  бізді ең  алдымен 

психолошя  емес,  мэдениет қызықтыратынын  ескертуіміз 

керек.  N  4 ндай  бағдар  модениетті  зерттеуді  жеңілдетеді 

жоне олеуметтік психологияның қүбьшыстары мен таби- 

ғатын ай ?, лндайды.

3-тар i >да этнос пен оның мифтегі модени корінісі қара- 

стырыла,ш.  Бүл  тарауда  этос  мэдени  координата  ретінде

. лған. Модени байланыстардың кеңірек контекс- 

<; озімен мифтің қарқынды жағын, ал түсіндірулер 

эның қарқынсыз жағын білдіреді.  Этоста кеңей- 

де  модениетті  үйымдастыруда  корініс  табатын 

фюғырлануы орьш алған. Бүл жерде біздерде мүндай 

іарды

  санды  түрде  анықтау  амалын  таба  алған 

түсіндіруге мүмкін болатын функционалды мате- 

қ пропорция бар.  Ол моденит туралы ғылымның 

Корсеткі і[[|герін жаратудағы алғашқы қадамдардың бірі бола 

алатын е !

f  j

137

4-тарауда мәдениеттердің түтастықтар ретіндегі логика- 

лык  үйымдастырылуы,  ал  ең  алдымен  олар  айналасында 

үйымдасатын мәдениеттердің сол негізгі элементі, дөлірек 

айтқанда — басымды онтологаясы қарастырылады. Адамзат- 

тың үш қажеттілігінің ортаның эмпирикалық деңгейлерінің 

жағдайларына шынайы тап болған кезде пайда болатын озара 

қатынастары санды түрде салыстырмалы қызметтер болып 

табылады.  Басымды онтология өзінің түрақтылығы түрінде 

де,  орі  оның  корініс  табу  ауқымы  түрғысында да  өлшене 

алады.  Белгілі бір алғышарттардан жоне осы алғышарттар- 

дан дедуктивті түрде шығарылатын салдарынан қүралатын 

логикалық жүйе ретінде ол келісілген жүйені қүрайды және 

басқа  да  логикалық  жүйелер  секілді  санауға  келеді. 

Мөдениетті қоршаған ортаның эмпирикалық деңгейлеріне 

сәйкес келетін деңгейлерге талдаулы түрде болу,  мэдениет 

деңгейлерін  1 -тарауда сипатгалған тура сондай эмпирика- 

лык деңгейлердегі торізді амалдармен өлшеуге болатынын 

түжырымдайды.

5-тарауда келесі мөдениетті қүраушылар қарастырыла- 

ды:  басымды  онтология,  мораль  және  ізгілікгің  сыртқы 

қүндылығы. Біз олардың алғашқысының бағалауға келетінін 

көрдік.  Дол  солай  мораль  да  бағалана  алады.  Әлеуметтік 

топтарда қабылданған моральдік ереже белгілі бір консти- 

туцияға, яғни белгілі бір үйымдасушылық пен күшке ие, ал 

мүндай қасиетгерге ие болатын барлық нөрсе сандық олшеу 

мүмкіндігін  білдіреді.  Ал  ізгіліктің  сыртқы  қүндылығына 

келетін болсақ,  оның өлшемі  — өлдеқайда күрделі моселе. 

Себебі, модениетті ізгілікті етіп жасайтын заттардың көрініс 

табу дөрежесі,  олардың көлемі бойынша  бүкіл болмыстан 

азырақ  болғн  жағдайда  ғана  анықтала  алады;  бірақ  та 

модениетгің түтастай  болмысы  үшін  ізгілігі жоне  сыртқы 

қүндылығы адам түсінуінің шектерінен тыс шығады.  Бол­

мыс игеретін барлық нэрселер өлшеу онері үшін ашық, деді 

Платон, бірақ та оның болмыстың 

бүкіл тутастыгын

 

айтқа- 

ны  күдік  туғызады.  Анықтама  бойынша,  барлық  болмыс 

шексіз,  ал шексіз болса, тағы да анықтама бойынша, өлшеу- 

ге келмейді.

5-тарауда (өлеуметтік)  институтгардың иерархиясы си- 

патталған.  Мэдениет қүндылығы  координаттарыныц бірі,

138

мумкін, оның институттарының саны мен түрактылығы бо­

лып  табылады.  Олар  өздеріне  мәдениетте  берілген  орнын 

жалпы мэдениет құндылығына зиян келтірмей, жоғалта ал­

майды, яғни өздеріне тиеселі түрғыдан жоғары көтеріле және 

төмен тұсе алмайды. Берілген мэдениет институтгарьшьщ саны 

мен түрақтылығын бағалау, сонымен бірге оларды иерархия- 

да дүрыс орналастыру мөдени қүндылықтарды өлшеудегі са- 

лыстырмалы жеңіл міндетгердің бірі болуы керек.

5-тарауда, сонымен қатар өлеуметтік деңгейдің зандары 

мен дамуы  мәселесі  қарастырылған  зандар,  өрине,  олшеу 

мүмкіндігін білдіреді; зандар үнемі сондай. Ал дамуға келетін 

болсақ, оның себептері мен механизмдерін мүқият қарасты- 

ру оны өлшеу өдістеріне кіріспесімен толықтыру мақсатын- 

да 7-тарауға дейін ығыстырылды.

6-тарауда мәдениеттің эр түрлі типтері қарастырылады 

және  оның жеті  болек  гиптері қысқаша  түрде  талданады; 

сонымен бірге коптеген типтер тармақтарының бар болуы 

мүмкін.  Мэдениет типтерін зерттеу нэтижесінде алынатын 

салыстырмалы деректер олшемдердің кең жүйесін қүрасты- 

ру үшін негіз туғызады. Әр түрлі типтерге тиеселі дерекгерді 

салыстыру, ал осы салыстыруларды мэдениеттерден талдау- 

лы түрде болінген элементтердің негізінде,  олардың инсти- 

тутгарының  саны  мен  түрақтылығы  негізінде,  біз  барлық 

мәдениетгерге тэн деп басқа тарауларда айтқан барлық дерлік 

қасиеттер негізінде бағалау үшін жетерліктей коп амалдары 

бар. Сонымен қатар, мэдениет типтері оларға олі қолданыл- 

маған эдістер арқылы зерттеліне алады. Модениетгердің да- 

мыған типтері,  мысалға,  антропологиялық түрғыдан зерт- 

теуге  болады.  Мидлтаундағы  Линдтердің  істегенін  жалпы 

алғанда қазіргі мэдениеттерге де жасауға болады.  Бүл жерге 

статистикалық жағынан кемірек ж эне гипотезалар жағынан 

әлде қайды соны басқа да зерттеулерді қосуға болады.

7-тарауда мэдениеттердің бастаулары,  пайда болуы, да­

муы жэне қүлдырауы — қысқаша айтқанда,  олардың даму- 

ьіның бүкіл жолы қарастырылады.  Мәдениеттер дамуының 

анықталған үлгісі бар, сондықтан да ғылым үшін модениетгің 

Дамуы онда белгілі бір үнемі болатын қызметтердің корініс 

табуьша байланысты ғана қызықты  болып табылады. Логи- 

Калық талдау үшін  мэдениеттердің  дамуы мен  қүлдырауы

139

трансформация

 деңгейін қоспағанда,  ешқандай ықьілас та- 

нытпайды. Мэдениет туралы ғылым өзін мәдени өзгерістер 

түрақты  шамасында  көрініс тапқан  қызметтерді зерттеуге 

сарып етсе болатын еді. Сонымен қатар, мәдениеттер дамуы 

туралы тарау ғылыми ізденістердің басқа да бағьптарьш аша- 

ды.  Мәдениеттер  сыртқы  ықпалымен  де,  ішкі  әлсіздігіне 

байланысты да өзгереді. Мәдениеттердің қарқынсыздығы мен 

қарқындылығын олардың қозғалыста болған жағдайында, 

яғни, олардың оскен, дамыған және қиындықтарға тап бол­

ган кездерінде ғана көруге болады.  Мөдениет туралы ғылым 

мәдениеттердің өздерінде қаншалықты коп нәрселерді қам- 

титынын жөне олардың қүрамында бар нәрселердің қанша- 

лықты берік тамырланғанын айқындағысы келеді.  Бүл үшін 

ол модени  қүндылықтың екі маңызды  координаттарына: 

мөдениеттерге төн қүндылықтардың өздеріне жэне оларды 

үйымдастырудың кемелдігін зерттеуге коңіл тоқтату керек. 

Бүл  міндетті  шынайы  мәдениеттерді,  яғни  қозғалыстағы 

мәдениетгерді зерттеу негізінде шешу жон.

Даму барысыңда мәдениетгер бір-біріне ықпал етеді. Олар­

дын кейбіреулері, басқаларға қарағанда мәдени араласу жағ- 

дайында, осындай ықпаддарға олдеқайда табиғи түрде қарсы 

түра алады.  Біз 7-тарауда мәдениеттердің отімділікке және 

күштерді біріктіруге деген тең қабілетгіліктерінің болу мүм- 

кіндігін кордік.  Оларды сан түрғысынан зерттеу керек.

Біз айтып кеткендей, білім көрінісінің идеалды форма­

сы — ол тендеу мен мәтін. Тендеулерде математикалық функ- 

циялар  белгіленеді,  ал  мөтінде  осы  теңдеулердің  мөні 

түсіндіріледі.  Демек,  мэдениет туралы  ғылымның міндет- 

теріне ен алдымен адамзат мөдениетінің озгермелі әлеміндегі 

озгермейтін қызметтерді іздеу кіреді.  Бүл міндетті тек шы­

найы  мәдениеттерді  зерттеу арқылы  ғана,  яғни,  гипотеза- 

ларды шығарып,  оларды нақты эмпирикалық мөдени мате- 

риалда  тексере  отырып  шешуге  болады.  Биологиялык 

деңгейдің ең қарапайым үйымдасуына да,  мысалы, прото­

плазма қүрылымына тон аса күрделілікті сол болса да корген 

жэне әлеуметтіктің эмпирикалық деңгейіңде биологиялык- 

пен  қатар  басқа да  коптеген деңгейлердің  бар  екенін  есте 

сақтаған адам, қоғамды зертгеушінің (немесе біз оны атауға 

үнататын,  мэдени зерттеушінің)  алдында түратын мэселе-

140

лердін  қаншалықты  қиын  екенін  түсінеді.  Ғылымды 

әлеуметтік деңгейге  қолдану сәл  ығыстыруға  үшырағаны- 

мен де,  ешбір эмпирикалық нәрсе ғылыми әдіс үшін бөтен 

немесе жабық болуы мүмкін емес.  Сондай-ақ,  күрделі бо­

латын  нәрсе  — өз бетінше  ол  әлі мүмкін  болмайтын нәрсе 

емес  жоне  де  белгілі  бір  мэдениет  туралы  ғылым  бәрібір 

болады.  Ол біртүтас ғылым емес, физикалық немесе биоло- 

гиялық ғылымдардың топтары торіздес коптеген ғылымдар 

болуы да мүмкін.  Бірақ қазіргі оз салаларында физика мен 

биологияның басым болуы сияқты, оларда да бір ғана ғылым 

басымдылық ететін болады. Ал мүндай ғылым ретінде адам­

зат мәдениеті туралы ғылым болады.

В.  Мэдениет туралы ғылымның даму мумкіндіктері

Бүл кітапта біз мәдениетті зерттеушілер алдындағы мақ- 

сатты,  яғни,  оны  ғылымға  айналдыру  мақсатын  белгілеп, 

мэдениетті зерттеудің қалайша  мэдениет туралы  ғылымға 

айналатыны жөнінде бірқатар пікірлер айттық.  Мэдениетті 

зертгеудің ғылым бола алатыны жоніндегі сүрақ ендігі жер­

де  орынсыз,  себебі,  әрине,  қазір  біз  оның  бола  алатынын 

білеміз. Тіршілік ететіндердің барлығы өлшенеді, ал олше- 

нетіндердің барлығығылыми зерттеу объекгісіне айнала ала­

ды. Сонда да, мәдениетті зерттеу қашан ғылымға айналаты­

ны жөніндегі келесі сүрақ жауапты қажет етеді. Оған қана- 

ғаттанарлық жауап беру үшін, онымен байланысты тағы екі 

сүраққа жауап беру керек.

Біріншісі  —  ол  Батыс  жэне  Шығыстың  дамыған  мә- 

дениетгеріндегі элеуметгік топтар үшін табиғи әлемнің түрлі 

салаларын шексіз зерттеуді мүмкін еткен жағдайлар туралы 

сҮРақ. 

Теңдессіз прогресс пен физикалық жэне биология- 

льіқ ғылымдарда қолданумен келісілген қазіргі омірдің шарт- 

тары,  ғылыми  зерттеулермен  қатар  бүкіл  үйымдасқан  іс- 

әрекеттің барлығын  қауіпті етті.  Мэдениет туралы  қоғам- 

Дьіқ ғылымдар өз зерттеулерін олардың практикалық кол- 

Данылуы  элеуметтік  іс-эрекеттің  кездейсоқтық  элементін 

болашақ ғылыми іс-эрекетгің қауіпсіздік кепілдіктері орна- 

ғанға  дейін  жоя  алатын  кезге  шейін  жеткізуге  уақыттары 

Жете ме? Әлемде бүл сүраққа нақты жауап бере алатын пай 

гамбар  жоқ.  Осы  жолдар  жазылып  жатқан  мезетте,  олем

141

қазір ғана Екінші дүниежүзілік соғыстан шықты,  ал жеңіс 

нөтижелері  және  біздің  алдымыздағы  бейбітшілік  сипаты 

әлі де күдік туғызады.  Осы соғысты бастан кешірген адам­

дардьщ  өз  ғылыми  әрекетін,  ол  қайтадан  өлеумеггік даму 

және  өзгеру  күштерімен  үзіледі деп  қорқпай,  жайлы  жал- 

ғастыра алатынын білгенше әлі көп жылдар өтеді.

Жауабынан мэдениет туралы қоғамдық ғылымның бо- 

лашағы төуелді екінші сүрақ осындай ғылымның тез пайда 

болуы мүмкін бе дегенде түйықталады.  Оны біз екі болікке 

болейік,  себебі  бізге  келесі  екі  сүраққа  жауап  қайтару 

керек:  Қоғамтанудың  ғылыми  талдауға  келмейтіндігі 

жоніндегі  және  қоғамтанушылардың  ғылыми  әдістерді 

өдепті қолдана алмайтыны жоніндегі ереженің қанағаттан- 

ғысыздығын корсете аламыз ба.

Әлеуметтік зерттеулердің ғылым категорияларына жат- 

пайтыны жоніндегі жаңсақтықтың тамырлары ен алдымен 

неміс философиясына кетеді.  Неміс философиясы филосо- 

фиядағы субъективизм қателігіне толыктай жауапты,  сон- 

дай-ақ ғылымдарды қоғамдық және жаратылыстанулық деп 

мүлдем  қате  болу  де  солардың  мойнында.  Алғашқылары 

Geistwissenschaften,

 ал екіншілері — Naturwissenschaften ретінде 

танымал болды; алғашқылары нормативті, екіншілері — эм- 

пирикалық ғылымдар ретінде анықталды. Әлеуметгік ғылым- 

дар  емделуге  келмейтін,  субъективизмді  жүқтырып  алған 

кезде,  тек  жаратылыстану  ғылымдарына  ғана  объективті 

болуға рүқсат болды.  Неміс ойшылдарының пікірінше, тек 

физикалық  жоне  объективті  дүние  ғана  олшеуге  келеді. 

Осылайша,  қоғамдық ғылымдар олар үшін мағынасыз не­

месе  мүлде  басқа  мағынадағы  ғылымдар  болып  корінді. 

Ақырында,  ғылыми  әдіс  жаратылыстану  ғылымдарының 

біріңғай меншігі болып шықты.

Неміс ойшылдарына біз олардың олеуметтік ғылымдар 

концепциясы  жалған  метафизикаға,  дәлірек  айтқанда, 

номиналистік метафизикаға,  яғни,  озінде істің солипсизм 

мүмкіндігі бар субъекгивті қьірын қамтитын, ерекше екпіні 

бар, физикалық болшектерінің тендесіз шынайылығына де­

ген сенімде негізделеді деп қарсы шыға аламыз.  Іс жүзінде, 

біз  олардың пікіріне  осы  кітапта  оз түрғымызды  білдірген

142

кез  ;е жауап беріп  кеттік.  Бізді  эмпирикалық  шындықтың 

бар  ық салаларының иерархиялы түрде үйымдасқанын және 

осъ  ндай  үйымдасу табиғаттың бөріне де  үлгеруші шексіз- 

дігі  [сіз мүмкін бола алмайтынын толықтай көрсеткенімізге 

үмі  тенемін. Эмпирикалық шындықтың салалары бір-біріне 

кез  кпен  қабатталады  және  бір-бірімен  үйымдасу  кур- 

дел  гінің дөрежесімен ажыратылған. Демек, жалпы логика- 

лыі  , соның ішінде ғылыми әдістер,  егер олар біреуіне ғана 

к,ол  іанбалы  болса,  онда  олар  бүкіл  эмпирикалық деңгей- 

лер  е  қолданбалы  болуы тиіс.  Эмиирикалық  шындықтың 

бар  іық  саһалары,  олай  болса  барлық  ғылымдар  да  — тең 

дөр  жеде эпирикалык жөне тең дәрежеде табиғи болып та- 

бьи  зды.  Зерттеу  саласы  табиғи  объектілердің  белгілі  бір 

жүі  есі  болып  табылатындықтан,  осы  мағынасында  бүкіл 

ғыі  эімдарды  бірдей  объективті дейміз.  Олардың  барлығы 

бар  яәрсені бейнелемей, болуы керек нөрсені бейнелеуі ма- 

ғьп  ісында бірдей нормативті болады.

"оңғы  түжырым  белгілі  бір  түсіндіруді  қажет  етеді. 

Ғы.  ым  зандарды,  гипотезаларды  олардың деректерге және 

бас  ,а зандарға сәйкес келуіне қарай тексеру арқылы ашуға 

эре  :ет жасайды. Бірақ та ғылым шын мәнісінде болып жатқ- 

ан ;  ағдайды ешқашан айтпайды, ол тек болуы керек жағдай- 

ды  елгілейді. Эмпирикалық және нормативті ғылымдар ара- 

сыі  тағы айырмашылықтардан біз эмпирикалық ғылымдар- 

дьп  бірдей уақьпта нормативті, ал нормативтілердің — эмпи­

рик  ілық болуын корсете алған кезде ғана бас тарта аламыз.

Эм:

бар

ныі

та^,

атм

иде

Тас

пат

тив

ирикалық ғылымдар бізге болуы керек жағдайларды ха- 

ағанына  байланысты  нормативті  болады.  Физикалық

объ|ктілер өздерін қалай қаласа, солай үстайды, бірақ орта- 

заңдары мен кездейсоқтығьшан шарасыз қысылғандық- 

оздерін ылғи болуы тиіс қалпында үстай алмайды.  Егер 

•сфера  болмаса,  онда  тас  секундына  32  фунт  үдеуімен 

КҮЛ 

1УЫ 

тиіс  еді.  Вакуумдағы  қүлау жылдамдығын  анықтау 

лды,  яғни,  болуы  керек оқиғаны  анықтауды  білдіреді. 

ар өзінің қүлауына ықпал тигізетін нақты жағдайларды 

өзгх  эте  алмайды жоне соған байланысты өздігінше бүл си- 

амаға келетін, барлык күбылыстарды басқаратьш норма- 

е жақындай алмайды. Эмпирикалықтың нормативті қыры 

^УР:  іы коп айтылды, енді нормативтінің эмпирикалық қьірьша

143

келейік. Адамдар араласатын оқиғалар нормативті деп анық- 

талады, бірақ бүл жәйт олардың эмпирикалық қырынан ай- 

ырылғанын  білдірмейді.  Адамзат  мәдениетінің  әлеуметгік 

деңгейі, -  яғни, адамдық қарым-қатынастар мен еңбек қүрал- 

дары  — бүлар деректер және  еш  нәрсе  олардың табиғатын 

өзгерте алмайды. Адамдардьщ эмпирикалық зандарға багы- 

ныштылығы тастардан мүлде кем емес. Сонда да адамдар екі 

дерекке, яғни, заңға жэне ортаның кездейсоқ жағдайларына 

үшіншісін  де  қоса  алады;  олар  жарым-жартылай  болса  да 

осыган қабілетсіз тастарға қарағанда мәдениеттің материалды 

қүралдарының комегімен өзінің қоршаған ортасын бақылай 

алады  жоне  соның  арқасында  эмпирикалық  арқылы  нор- 

мативтікке жақындай алады. Бүл жәйт адамзатгың олеуметгік 

деңгейіне ғылымның зерттеу объектісі болуға кедергі жаса- 

майды;  ол ғылымның көмегімен бүл деңгейде  басқаларына 

қарағанда өлдеқайда коп нөрселерді жасауға болатьшьш ғана 

білдіреді. Ғылымның болашақ мүмкіндіктерінің үлы ауқьімы 

оны  жарату  әрекеттерінде  пайда  болған  қиыншылықтарга 

тікелей пропорционалды.

Бірақ та, егер сощы түжырымдар дүрыс болса, оңда қогам- 

дық ғылымдардың басқаларға қарағанда тезірек дамуьгаа не 

кедергі жасап отыр? Біз өлеуметгік деректердің басқалар секілді 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: