«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц

мағынада алғанда да әлемдегі барлық елдер ушін ортақ негізіі 

мәселе болып отыр. Бұл мөселені кез келген қолда бар қүрал- 

дардың көмегімен шешу керек. Соғыстың алдын алудың бір 

ғана  тәсілі  —  кез  келген  қогамда  мазасыздык  тудыратын 

ашу-ызага  тиетін  жайларды  азайту  болып  табылады.  Бүл 

дегеніңіз — ең алдымен барлық елдердегі халықтардың эко­

номикалык түрмыс ахуалын белгілі бір дөрежеде қамтама- 

сыз ету және денсаулық жағдайларын жақсарту деген сөз. 

Әйтсе де атқарылар міндеттің тек мүнымен шектелмейтіні 

де  айқын.  Халық  экономикалык жағынан  гүлденіп түруы 

және екінші жагынан жаулық ниетпен іштері қазандай қай- 

нап  жатуы  да  мүмкін.  1939  жылы  Норвегия  Германияға 

Караганда кедей болатын, соган қарамастан оларда ешқан- 

дай ескериленген топтар болган жоқ.

Қазіргі  күні жауласудың түпкі  қайнар  көзі жөне  оның 

дамуы  туралы  жайлар  белгілі  болып  жатыр.  Өкгемдіктің 

жекелей алгандағы психологиялық негіздері өлеумсттендіруге 

тән қиындықтармен сабақтас туындайды. Кез келген қоғамда 

кішкентай баланы тентектік жасағаны үшін қүлағынан тар- 

татын жагдайлар болып жататыны белгілі, дегенмен мүндай 

әдет озінің орындалу тосілдері және уақыт олшемдері жа­

гынан әр елде әр қилы болып келуі мүмкін.  Балалар мінез- 

қүлкыньщ кейбір нормалары я тым қатаң,  я болмаса мүндай 

нормаларды сақтамай-ақ қоюга болатын реті бар.  Енді бір 

нормалар қаталдықпен орнықкан. Әйтсе де оны да айналып 

отуге болады. Тагы да Лоренс Франктан үзінді келтірейік:

“Егер біз адам табигаты айқын белгіленіп қойьілган жэне 

ол  өзгермейтін  нэрсе  деп  сенсек жэне  адам  багынышты  бо- 

луга,  мәжбурлікке,  зорлыққа  уіиырауга  тиіс  дейтугын  тео- 

логиялық  тужырымдамага  иек  арта  беретін  болсақ,  ол  ~ 

салиқалы  адам  болуы  ушін  және  қогамның  толық  қуқы  бар 

мушесі  болуы  ушін  жаратылыстан  тыс  қуатты  куш  керек 

дейтін  болсақ,  біз  қогамдық  тәртіпке  қол  жеткіземіз  деп 

ниеттенген  барлық  ойымыздың,  кул  талқанын  иіыгармаган 

куннің  өзінде  улкен  қауіп-қатерге  алып  келетін азгындаган, 

бузылган,  тура  жолдан  тайган  адамдарды  жасап  шыгара- 

тын боламыз ”.

Жауапкершілікті түсінетін ересек түлгалар тәрбиелеуде 

кейбір  коңілге  қаяу  салар  жайлар,  мүқтаждықтар  болмай 

қалмайды. Осыдан келіп туындайтын шиеленістің негүрлым 

тиімді жолмен алдын алуга болады, откен кездердегі адам-

470

зат коғамының көгаділігінде осындай болған: қоғамдық пай­

далы  жарыстар,  спорт  немесе  басқа да табылған  тәсілдер 

аркылы адам бойындағы агрессивті күнггерді қауіпсіз жол- 

мен босатқан.

Өзі қауіпсіз жағдайда түрмаған адам айналасындағы өзін 

коршаған  адамдарға  қатысты  агрессивті  мінез  танытады. 

Соғыстың психологиялык себеп-салдарларьш әлемдегі адам 

баласына үрей өкелетін нақты жэне болуы мүмкін жагдай- 

ларды азайту арқылы бақылауға болады. Әрине, соғыс күш 

колданылатын бағыттардың бірі ғана. Әдетте қоғамның оз 

ішіндегі агрессия сыртқа шығатын агрессияға  қайтарымды 

түрде  сэйкес  болып  келеді.  Коптеген  шаралар  жауластық 

пигылды азайту орнына, керісінше, кобейтеді. Ашық түрдегі 

немесе бүркемеленген  агрессия адамдардьщ үрейге  қарсы 

қоятын бірден-бір мүмкін реакциясы болып табылады. Ал- 

шақтау, белсенді  әрекеттен бой тарту, сублимация, татула- 

су, үйьггқымалы мінез және басқа да реакциялар қауіп-қатер- 

ден жапа шеккен адамдардьщ басындагы шиеленісті ахуал- 

дың оң шешілуіне ықпал ететіні болады.  Коптеген мәдени- 

етгер өздерінің гүлдену кезеңінде оздерінің бойындагы бо- 

сатылган жаулық сезімдерін әлеуметтік творчестволық ар- 

нага жүмсады, дәлірек айтқанда, әдебиет пен онерге, қогам- 

дық жүмыстарга, өнер  тапқыпггыққа, географиялық жаңа- 

лықтар ашуга жөне сол сияқты істерге багыттады.  Коптеген 

мәдениетгерде,  негізінен  қазіргі  мәдениеттерде,  олардың 

күш-қуатының  негізгі  бөлігі  бірнеиіе  арналарга  болінеді: 

күнделікгі болып түратын азды-копті ашу-ыза шарпуы,  кон- 

структивтік қызмет,  мерзімдік согыстар.  Қогамдагы  үлкен 

апаттардан кейін үдайы болып түратын талқандаушы агрес­

сия  арада  біраз  уақыттар  өткеннен  кейін  байқалады.  Фа­

шизм оператордан соң ілі-шала пайда болган жоқ, сол сияқ- 

ты нацизм да Версаль келісімнен соң ілі-шала пайда болган 

жоқ.  Ақыр  соңында  мынаны  ескерте  кеткен  жөн,  әдетте 

согыс болуы үшін ең болмаганда, екі үлт болуы талап етіледі, 

онан  соң  өзара  сенімсіздік,  абыржушылык  және  омірден 

түңілушілік сияқты психологиялык ахуал жагдайы болады- 

осының бәрі — өлемді жаулыкқа әкелуге  де себепші болады 

Және  қауіп-қатерге де әкеліп тіркейді.

Согыс — сауда-саттық пен онеркәсіп процесіне бақылау 

жасаушы гана емес,  ол — ең алдымен билік үшін күрес.  Кең 

таралган түжырым бойынша, экономикалык жөне өлеуметтік

471

жақсы  ахуал барлық уақытта бірдей саяси артықшылықта- 

рға  байланысты болмайды. Екі дүниежүзілік соғыстың ара- 

лығындағы  кезенде  Швейцария  мен Дания  түргындары- 

ның түрмыс деңгейі  коптеген үлы державаларға  Караганда 

жақсы болған.  Міне, сол сияқты соғыстың себебіне  ерекше 

көзқарас түрғысынан, әлемді ерекше тану түрғысынан қарау 

керек  болады,  ойткені  шын  мәнісіндегі  теренде  жатқан 

себептердің бәрі жанама түрде көрініс береді, сөйтіп ол жеке 

адамға эсер етіп, санасына сәуле түсіреді.  Билікке үмтылыс, 

қоғам тандап алған характер типі, осы қоғамның экономи­

калык жемісі,  оның идеологиясы,  үстемдікке  үмтылудағы 

үлгілері — осылардың барлығы  бір-бірімен тығыз байланы- 

сьш жатқаны сондай, егер осы факгорлардың бірінде  өзгеріс 

болса, қалған барлығында  да өзгеріс болады.  Мэдени көзқа- 

растағы  жарыс  —  халыкаралық қатынастағы  бейберекеттікке 

баға  берген кезде үстанатын ең дүрыс бағыт.  Осындай ар- 

тықшылығы бар мінберден қарап бақылаған да,  эрбір эрке- 

ниеттің адасуына  тэн ерекше  сипаттарды да, мэдени айыр- 

машылықтың жемісті  қүндылығын да коруге  болады.

Бүл “көзқарас” откеннен болашаққа бағьпталған. Адам- 

гершілік,  мейлі  ол  жеке  адамға  қатысты  болсын,  мейлі ол 

үлтқа немесе халықаралық жагдайга қатысты болсын, белгілі 

бір дэрежеде  алдан күту  қүрылымы болып табылады. Алда 

болар жагдайларга  болжам жасауда, сырткы факторлар қалай 

шешуші  роль атқарса,  күту табигаты  дэл сондай шешуші 

мэнге ие.

Халық қогамдагы болып жатқан жоқшылыққа да,  киын- 

дықтарга да  қабақ  шытпай төзе  білді.  Бейбіт  уақытта  бүл 

тэрізді  жоқшылық  халықтың  толқуына  жэне  қогамдық 

тэртіптің жаппай бүзылуына океліп соқтырар еді. Сыртқы 

факторлар  дэл  сондай,  бірақ  біз  күткен  жагдай  өзгереді. 

Европа мен Азияда больш жатқан жайлардың көпшілігі азық- 

түліктің  жетіспеушілігінен,  қазіргі  саяси  институт  қүры- 

лымдарының формасьшан, өнеркәсіп орьщцарьш қайта КҮРУ" 

дан жэне осыган  үқсас басқа да жагдайларга  байланысты 

емес, мүның бэрі көбіне-көп осы қойылган шарггардың бар­

лык  жайларын  адамдардьщ  күтіп  жүрген  істерімен  сәй- 

кестендіруге байланысты болып отыр.

Антрополог эр түрлі мэдениетгердің откен тарихы  тура­

лы бас қатырып жүрген кезде, ол міндетті түрде уақьгг фак- 

торьшың маңыздылыгына  коз жеткізетін  болады.  Бір био-

472

догиялык топтың мэдени өзгерістерге қабілеттілігі, өткенге 

бет бүруы — практикалық түрғыдан алғанда, шегі жоқ нэр­

се.  Игі  ниет  жолында  еңбек  етіп  жүрген  әлеуметтік  сала- 

дағы 

реформаторлардың қателігі  сол -  олар барлық уақыт- 

та  бірдей  тамаша зандар жасаумен ғана шектеліп қалмай- 

дьі. 

Кейде жағымды іс шаралар түрғындардың  бір топтары 

үціін шын мәнінде үлкен ақылмен ойластырылған шаралар 

болып шығады, өйткені  бүлар соларға арнап арнайы жасал­

ган шаралар болғандықтан да осындай нәтежелі болады, бірақ 

кейде 

тым асығыстық салдарынан осы шаралардың, артық- 

шылықтарынан  айырылып  қалатын  кездері болады.  “Коп 

асықпа” — кімде  кім  олеуметтік салада өзгерістер жасағысы 

келеді немесе соған жаңа бағыт бергісі келеді — бүл — солар 

үшін жақсы девиз. Логикаға қайшы іс өрекеттер жасау дағ- 

дысының  түрақтылығы  сондай,  осы  орайда  бірдеңелерді 

өзгертемін деп асьпыс талаптану  қарсылықты күшейте түседі 

тіпті  қарама-қарсы  реакция түрғызуы  мүмкін.  Жаңа  әлем 

жобасы шын мөнінде орасан үлкен жэне  батыл болуы тиіс, 

бірақ оны жүзеге асыру үшін үлкен шыдам жоне тәжірибе 

жинау жолындағы талмай талпыныс керек.

Бүл  —  алдын  ала  сақтандыру,  бірак  пессимизм  емес. 

Антропологияның бізге беретін үлы  сабағы сол — ол  “адам 

табиғатының”  икемшілдігіне шек жоқ екенін көрсетті.  Бір 

ғана  мәселе  үшін  ойлап  шығарылған  шешімдердің  сон- 

шалықга алуан түрлілігі (айталық, “секс” немесе “жеке меншік” 

мәселесі) шын мөнінде  қызығарлықтай жағдай жоне “  Бүл 

еш  уақытта  іске  аспайды  —  өйткені  бүл  адам  табиғатына 

қайшы” деген формада алға тартылған кез келген аргумент- 

ке байланысты күмәнмен, пгүбәлі  козбен қарайтындай  ой 

тудырады.  Әйтсе де,  модени детерминизм жөне ағартушы- 

лық  бағытындағы  кейбір энтузиастар өр түрлі коғамдарда 

адам оміріне  эксперимент жасау үшін  сандаған  үрпақтар 

өмір сүрген  кезендер, сандаған мың жылдар жүмсалғанын 

үмытып  кете  береді.  Homo  sapiens  жағдай  жасалатындай 

болса, нендей нәрсені болса да істей алады,  бірақ белгілі бір 

нәтижеге қол жеткізу үшін кажет уақыг шын мәнінде үзаққа 

созылуы мүмкін.

Әр түрлі халыктардың арасындағы ынтымақтастық үзақ 

болуы мүмкін бе?  Антропологияда біздің бүл айтқанымыз- 

га керісінше болатындай жайды куәландыратындай еш де- 

рек жоқ. Әрине,  әр түрлі тілде сойлейтін адамдар топтары-

473

201

. .11

ның арасында бейбіт,  тату-төггі қарым-қатынас,  ал кейде 

үзаққа созылған ынтымақтастықтың жекелеген мысалдарьщ 

білеміз,  дэл  осындай  кең  көлемде  болмаса  да  түр-келбеті 

бір-біріне  үқсамайтын  адамдар  топтарының  арасында да 

озара ынтымақтастықтың мысалы ж оқ емес. Жөне олар бір- 

бірімен бағындырушы-бағынушы жағдайында болған жоқ.

Бүл кітап — “экономикалык детерминизм” жоне “пси- 

хологиялық детерминизм”  арасынан орта деңгейіндегі ба- 

ғытты тандауды мақсат етеді. Ж ақын арада адамдар арасын­

дагы озара қарым-қатынасты зерттеуші бір топ, елдің бәріне 

жар салғандай етіп біздің барлығымыздың жағдайдан туын- 

дайтын факгорларға, осіресе технология мен экономикалық 

қысымға тоуелді екенімізді мәлімдеді. Жуық арада гана ерек­

ше танымал болған тағы  бір топ  негізінен мына ойды алға 

тартады:  “Қүралдар жоне экономикалык жүйе  — адамның 

жеке түлғасын танытушы,  онан басқа ештеңе емес. Әлемдік 

моселелерге кілт табудың жолы бөлістің жаңа тосілінде жа- 

тқан жоқ, немесе шикізатқа “әділет” жолымен қол жеткізуде 

де  жатқан  жоқ,  тіпті  халықаралық  үйымдардың  түрақты 

жүмысында да емес.  Бізге керегі — балаларды төрбиелеудің 

анағүрлым тиімді жолы, білім беруге анағүрлым дана оймен 

жету,  бар  болганы  сол  гана.  Осы  “түсініктемелердің”  өр 

қайсысы өзінен-өзі бір жақты және жемісті де емес.  Болкім, 

осы екі бағытгагы барлығын да оңайлатуга, неғүрлым қара- 

пайым етуге тырысу ниеті Ежелгі Греция доуірінен бері келе 

жатқан  тарихты  адам  әрекетінен  тыс  күштердің  қимыл  - 

әрекеті деп, эйтпесе жеке адамдардьщ драмасы ретінде қара- 

стыратын бір-біріне қарама-қарсы екі тарихи мекгепке үқсай- 

ды. Түжырымдама шамасы басы аш ық түрде күрделі мәсе- 

лелердің шешімін  қолға  үстататын  қарапайым  сүрақтарға 

зәру адам баласына сүрау салып түр, бірақ осы түжырымда- 

маның ешқайсысы да біздің көкейдегі бар сауалдарымызға 

жауап бере алмайды, бізге бүлардың екеуі де керек.

Бізге  мәселенің  кейпі  аспектісі  қаншалықты  маңызды 

болса,  ішкі қыр-сырыда соншалықты мәнді.  Егер қырсык 

тонгендей  жагдай  болса,  егер  біздің  оз  басымыздан  откен 

тожірибе онан әрі қауіп төндірердей болса, адамдар осы екі 

жолдың бірімен жүретін болады немесе екеуімен де бірдей 

жүреді.  Олар  жагдайды  өзгерте  алады,  сыртқы  қоршаган 

ортаны озгерте алады немесе өздері озгере алады.  Батыс Ев­

ропа  халыктарының  күні  кешеге  дейінгі  тірлігінде  козге

474

бірден байқалатын қолданыстағы бірден-бір алғашқы әдісі, 

щьінын  айтқанда,  осы.  Екінші  төсіл,  бұл  азия  халықтары 

меН біздің американ индейцгері қодцанатьш бірден-бір амал. 

Осы  жолдардың  бірден-бірі  өздігінен  тепе-тендікке,  көп 

адамдар үшін жақсы өмір есігіне апаратьш жол бола алмайды. 

Түжырымдамасы жоқ негізге сүйеніп долбар жасау,  үстан- 

ган принциптеріміздің бірі болмаса, бірі тығырықтан алып 

шығады деп  алдын  ала кесіп-пішу,  аристотельдік ой үлгісі 

бойынша бірін-бірі өзара жоққа шығаратын альтернативті 

яки баламалы жолды үстану біздің өмір салтымыздағы тра- 

гедиялық жагдай десе де болады.  Біз үшін екі жол да кажет 

және екеуі де біз үшін аш ық болуы тиіс. Демократия  үшін 

бізге еркін болуға қабілеті жететін жеке түлғалар кажет. Әйтсе 

де жеке түлғаның еркіндігін  қалыптастыру үшін жасалған 

әлеуметтендірудің  немесе  формальды  білім  берудің  бірде- 

бір  схемасы  қорқыныштан  ада,  күрескер  организм  жасап 

шығаруға  кепілдік бере  алмайды,ол  үшін  әулеметтік жөне 

экономикалык қүрылым осы бағьпты үстанғаны үшін нақты 

сый-сияпатпен ьпггаландырып отыруы тиіс.

Ішкі өзгеріс адам өміріне мағына-мақсат беретін сенім- 

нің дамуынан туындауы кажет,  бірақ бүл сенім біздің өмі- 

ріміздің ғылыми жолмен алынған фактыларымен жақсы та­

ныс, ақыл-ойға жетік адамның сенімі болуы тиіс. Антропо­

логия үсына алатын неғүрлым кең индукциялық қорьггын- 

ды  ой  түйіні  мынаған  саяды:  орбір  қоғам  жалпыға  бірдей 

қалыптасқан адамгершілік ережелерін,  ал дінде өлім, жеке 

адамның жауапкершілігі және басқа да ең алдымен ауызға 

алынуы тиіс қүндылықтарға қатысты позиция сынды айна­

лып  өтуге болмайтын  моселелерге  қатысты  бағыт-бағдар- 

дың болуын қажет етеді.  Осы түрғыдан алғанда, дін қоғам- 

дық ынтымақты жөне адамның қауіпсіздігін жалпыға ортак 

жүйедегі  мақсат-мүраттарды  бекіту,  символды түрде  қал- 

пына келтіру жолымен жүзеге асады.  Менің пікірімше, жа- 

лған  мойынсүнуды  немесе дау-дамайды  эйтпесе  адамдар­

дьщ  бірінен-бірін бөліп қарайтын пиғылды мансүқ ететін 

сенім керек. Дол осы айтылғандай сенім, казіргі сөтге таби- 

ғатган тыс қүдіретті күштерге негізделуі мүмкін еместігіне 

сенемін.  Бүл  — зиялы дін болуы керек.  Адам мінез-қүлқы 

туралы  ғылымда  кісілердің іс-әрекеті  мен  оларға  қатысты 

іс-әрекеттердегі  “абсолютті жайларды”  ж оққа  шығаратын 

ештеңе жок.  Әйтсе де гуманитарлық ғылымдар осы айтыл-

475

ған “абсолютгік жайлардың” табиғатган тыс күиггерге қатыс- 

ты қүжаттар арқылы емес,  эмпирикалык ягни адам баласьі- 

ның  төжірибесіне  негізделген  бақылаулар  арқылы  жүруі 

мүмкін екенін жэне солай болуы тиістігін  айқын алға тар- 

тады. Чарльз Моррис өзінің “Өмір соқпақтары” аггы кітабьь 

мен  әлемдік  зиялы дін  іздеу жолында  алғаш  қадам  жасап 

ізашар болды.  Осы бағытта ізденушілер өз ой-толғамдарын 

алға тартты. Әрине, бүл реттегі қиындықтардың үшы-қиыры 

жоқ,  бірақ осындай діннің қажеттілігі көзге көрініп түрған 

жай.  “Зиялы дін дегеніміз, осы сөздің шын мағынасындағы 

түсінігінде  “атеизм” деген соз емес.  Өзінің “Процесс жөне 

шындық” деп аталатьш еңбегінде философ Уайтхед суретгеге- 

ніндей жаратылыстан тыс қүдіретті күштерден горі жараты- 

лыс  күштеріне  ден  қоятын  ғалымдардың  кобі  Қүдайға 

сенеді. Олар мынау жаратылыс әлемінің белгілі бір тәртіпке, 

жүйеге бағынатынына, адамгершілік түргыдан алғанда има- 

ни  олем  екеніне  сенеді.  Табиғаттан  тыс  қүдіретті жақтау- 

шылар  мен  олардьщ  арасындагы  талас  -   Жаратқан  иенің 

төртібі туралы қалай білуге болады және Жаратқан Ие прин- 

циптерімен қалай өмір сүру керек деген сүрақтардан келіп 

гуындайды.

Бүкіл адамзат тағдырына қатысты жауапкершілікті адам 

баласы терең түсіне отырып,  батыл түрде өз мойнына алуы 

керек.  Егер басқаша болатын болса,  бүл -  магынасыз бей- 

берекеттікке  агіарып  соктыратын  кері  кету  болады.  Адам 

органикалык емес табигатты жоне  үй жануарларын  қалай 

түсініп,  қалай  бақылап  тізгіндеп  үстайтын  болса,  дол  сол 

дәрежеде өзін де бақылап, озін-озі түсініп, өзін-өзі тізііндеп 

үстай алатын болады.  Ең соңында осыган талпыныс жасап 

кору  керек.  Жиырмасыншы  гасырдың  екінші  жартысын- 

дагы үлы “Сезімдік нүрлану” не дейтін болсақ, біз енді “бүган 

дейін  кең тараган  трансценденттік күдірет,  ягни логикага 

сыймайтьш, төжірибеден тыс қүдірет” дейтінге, адамды адам 

қанаудың,  қүлданудың  барлық  формаларын  жасауы  тиіс 

күдірет туралы ойларга соншалықты нөрсіз, тіпті кісі үялар- 

лықтай  түрпайы жөне  қызықсыз  норсе  ретінде  карайтын 

болдық. Адамды зертгеудегі осы “нүрлануга” тек кейбір негізгі 

багыттарды  қосып  қоюмен  гана  шектелмей,  тагы  бір  оте 

мөнді нәрсе: кең колемді ақпаратгарды сақтау жолдарын да 

косуга болады.

476

r

Адам 

туралы ғылымның гүлденіп дамуы антропология- 

НЫН 

жоне оган туыстас ғылымдардың даму кажеттігіне, со­

нымен  бірге  оларды  қолдау  қажеттігіне  коз  жеткіздіреді. 

дмерикан модениетіндегі материалдық затгарға үлкен мон 

беру үрдісі жоне физика ғылымдарының үлкен табыстарға 

зкетуі ақыл-ойға кемел адамдардьщ заң саласына, бизнес пен 

зсаратылыстану ғылымдарына қарай ағылуына окелді.  Егер 

орта деңгейдегі  антрополог орта деңгейдегі  физик сияқты 

акылды болатьш болса, адам табигатын бойлап зерттеу үшін 

едәуір колемде адам күші,  қыруар уақыт пен  қаржы  керек 

болар еді. Тіпті керемет тамаша, өз ісінің шебері боп санала- 

тын ең жақсы оққагардың озі түтас армияны ауыстыра ал­

майды емес ne? Әзірге америка қогамы адам омірін үш жыл 

бойы зерттеуге (медицинаны қоса есептегенде) кететін ақша- 

дан  гөрі  бір  телескоп  алуга  қаржыны  көп  жүмсап  отыр. 

Согыстың  алдындагы  жылдарда  американдықтар  европа 

өркениеті келбеті алдында тез жогалып кету қаупі бар адам 

мәдениетіне катысты ешқашан бага жетпес материалдар жи- 

науга бөлінген қаржыга қараганда,  зоологиялық және бота- 

никалық үлгілерді жинауга бір жыл ішінде он есе коп қаржы 

бөлді.  Мортимер Грейвз орынды байқагандай:

“Aman  айтарлық ерекиіе маңызы  бар  факт мынау:  адамга 

қатысты негізгі проблемаларды біз жаратылыстану гылым- 

дарынан емес, мына сияқты сфералардан іздеуіміз керек.  Олар: 

носілдік тургыдагы қарым-қатынастар,  еңбек қарым-қаты- 

настары,  олеуметтік мақсаттарды орындауга қызмет ететін 

билік қурылымдарының  уйымдасуын бақылау,  философиялық 

өмірлік принциптер негізі,  әлеуметтік жэне саяси қурылым- 

дарды  модернизациялау,  ықпалды  куштер  мен  демократия- 

ны  уйлестіру.  Осы  проблемалардың  барлыгы  да  адамның  өзі 

әмір суретін қауырт қозгалыстагы гылыми және олеуметтік 

омірге бейімделуінен туындайды. Дені сау қогам,  егер мысалга 

алатын  болсақ,  таза  биологиялық  магынасындагы  аурумен 

ягни зерттеу моселесімен бас қатырмайды.  Біздің әзімізде бар 

медициналық білімімізді адам өмірін сақтап қалуга,  сол білімді 

тиімді  пайдалануга  умтылу

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: