—  бул  енді  әлеуметтік  гылым-

раторияларда арылта алармыз ба ? Егер соган сэйкес келетін 

негурлым  маңызда  әлеуметтік,  эмоциялық  жэне  интеллек- 

туалдық проблемаларды  шеіиіп алмай турып,  қур білімді кө- 

бейту тек  жаман магынасында  алгандагы  жагдайга  бейім- 

делу,  улкен  тусінбеушілік,  улкен  қогамдық  толкулар,  жоне 

осыдан келіп жаңа согыстар мен төңкерістерге алып келген- 

нен басқа ештеңе де бермейді ” .

Қоғамдық өмір саласында батыл тәжірибелер жүргізілуі 

тиіс жөне адамзат баласы тарихында түңғыш рст жүзеге асы- 

рылатын  —  қары м -қаты настағы   ж әне  экономикадағы 

тәуелсіздік  — осындай  принциптердің  бірі  болып  табыла- 

тын  —  жаңа  біріктіруші  принциптерді  іздеуіміз  де  керек 

болады.  Егер біз богетті қолмен нүсқап корсеткеннен горі 

олдеқайда маңызды іс тындырамыз десек, егер біз топан су 

тасқынынан қүтылып шығамыз десек,  адамдардьщ қайыр- 

шылығына, олардьщ омірлерінің бүзылуына қарсылығымыз- 

ды  күшейтеміз  десек,  ол  уақытты  біз  қоғамдық  процеске 

адам мінез қулқын зертгеу, жеке адам мен қоғам табиғатын 

зерттеуді енгізуіміз қажет.  Бүл зерттеу озінің объектісі етіп 

адам күндылығын бүлтарыссыз зертгеу міндетін косып алуы 

тиіс. Адамдарга қогамдық қысым ғана  осер етіп қоймайды, 

сонымен бірге олар мэдениет орнықтырған идеяландырыл- 

ған мақсатгар тарапынан да ыкпал — әсерге үшырайды. Ральф 

Бартон Перри айтпақшы,  егер адам  омірінде идеялар ягни 

үстанған мүраттар әйтеуір  бір роль атқаратын болса,  онда 

бүл мүраттар басты роль атқаратын да бір жағдайлар болуы 

мүмкін  ғой.

Адамдарды жеке алып қарамай, оларды адамдар тобымен 

алып қараған кездегі бүлардын қажеттіліктеріндегі қарама- 

қайшылық ең алдымен қүндылықтар жүйесіндегі айырма- 

шылықтардан  туындайды.  Өте  жиі  айтылатындай,  біздін 

заманымыздың дағдарысы, бүл -  қүндылықтар дағдарысы. 

Бүрынғыдан горі түрақты болатын жаңа әлеуметтік инсти- 

туттар жасауға үміт аз, ол үшін жаңа,  неғүрлым еркін жоне 

негүрлым күрделі озара қарым-қатынастардың жалпы жүрт 

мойындаған және терең сезім сүзгісінен откен күндылык- 

тарға негізделуі ғана жеткіліксіз, сонымен бірге олар белгілі 

бір дорежеде гылыми кепілдікке де ие болуы керек.

Біз үшін “ғылым және қүндылық бір-бірімен үйлеспей- 

тін үгым” дейтүгын калып алып қалган фольклорлық қасан 

қагиданың бүлдірушілік, қиратушылық зардабы зор болды.

478

Егер де күндылықтарды тану діннің немесе гуманитарлық 

гьілымдардың ғана эксклюзивтік яки тек осыларға ғана тән 

артыкшылықтар болатүғын болса,  адамдар тәжірибесін та- 

нып түсіну мүмкін емес.  Бірак бүл сияқты өз пайдасына бас 

тартудың логикалық түрғыдан қажеттігін айтып, талап етудің 

де ешкандай қисыны жоқ. Қүндылықтар — белгілі бір түрдегі 

елеуметтік факгілер болып есептеледі, оларды лингвистика- 

лык күрылым немесе қызыл балық аулау техникасы сияқ- 

ты етіп  сипаттауға,  танытуға  өбден  болады.  Өзінің сипаты 

жағынан белгілі бір дөрежеде күрал ретінде көрінетін қүнды- 

лықтар өзінің нөтижесіне қарап,  соның көмегімен тексері- 

летінін айтуымыз керек.  Шын мәнінде осы қүралдар козде- 

ген мақсатқа жету жолында қаншалыкты тиімді?

Егер шаруа нағыз немесе  “абсолюттік”  қүндылықтарға 

тірелетін болса,  қолда бар әдіс-тәсілдер мен түжырымдар- 

дың осы қүндылықтардың өзгеру деңгейін бүлжытпай айқ- 

ындауға  шамасы  жетпейді,  ғылыми  түрде  үсынылған  бүл 

түжырымдар табиғат факгілеріне сүйене, солармен  келісімде 

жасалуы  керек  болады.  Әйтсе  де  қалыптасқан  бір  жағдай 

бар: — осы күнге дейін ғалымдарымыз осы сфераға жатпай- 

тын жайларды сын көзімен қабылдаған жоқ, қабылдай қалса 

да  оте  сирек  жағдайда  қабылдады.  Шындығында,  қүнды- 

лықтарға ғылыми негіз табуға болады.  Кейбір қүндылықтар 

табиғаттың өзінен  беріліп  жатады,  мәселен,  адам денесі — 

ауадан ауыр дейтін сияқты фактілер. Бірде бір қоғам қайғы- 

қасірет  кору,  азап  шегуді  қүндылық  ретінде  мойындаған 

емес, егер мойьшдаса, тек бір норсеге жетудің қүралы ретінде 

ғана мойындады, мысалы, жазалау қоғамдық айыптау қүралы 

сияқты.  Бізге  жыныстық  ләззатқа  күштеу  жолымен  жету 

жаман нәрсе дегенді үғыну үшін табиғаттан тыс жаңалық- 

тарға  иек  артудың  қажеті  жоқ.  Мүның  өзі  жай  көзге  де 

көрініп  түрған  фактілер,  мәселен,  әр  түрлі  обьектілердің 

тығыздығы өр түрлі екені сырт көздің өзіне де бірден байқ- 

алып түрады емес пе?  Бүл да сол сияқты. Ақиқат шындық 

пен сүлулық трансцендентальдық  адами күндылықтар деп 

Жобалау  адам  өмірі  туу  мен  өлудің  аралығы  дейтін  үғым- 

Дармен  бірдей  жүретіні  бар.  Ф.  Нортроптың  үлкен  еңбегі 

сол,  ол  —  үлкен  монге  ие  жалпылама  бағдар  жасап  берді: 

“этикалық мінез-күлы қ нормаларын білуге жол ашық бо­

луы тиіс, физика ғылымында көпір салу нормаларын білуге 

жол қандай аш ық болса, адам табиғаты туралы нақты білім

479

1

алу кезінде де осылай болуға тиіс”,  —  деді ол.  Бұл пробле- 

маны  егжей-тегжейіне  шейін  зерттеп  зерделеу  үшін  ең аз 

дегенде зертгеушілердің түтас бір үрпағы керек, әрине, егерде 

әлемнің коптеген елдеріндегі ең  үздік ақыл-ой  иелері осы 

іске бел шеше кірісер болса. Бүл ретте таусылып болмайтын 

қиындықтар, бүрмалану қаупі, әсіресе тым қарапайымдан- 

дыру деген жолды үстанған кезде туатын бүрмалану жайы 

да туындап жатады.  Ең бастысы болып қала беретіні — өмбе- 

бап адами қүндылықтар.  Нақты адамдар немесе мөдениет- 

тер үшін қолданысқа қаншалықты ыңғайлы, өзге тәртіптегі 

қүндылықтардың озін-озі актауы, міне, осыған  тікелей бай­

ланысты. Ал кейбір қүндылықты (мысалы,  мен капустаны 

дүрыс  көремін  бе,  әлде  шпинат  жақсы  ма  деген  сияқты) 

адамдардьщ жеке талғамына байланысты нэрсе жоне олар 

олеуметтік түрғыда бейтарап больш келеді. Әмбебап қүнды- 

лықтарды айқындау жоне оларды бір сапқа түрғызу алдын 

ала бағамдалған мөдени жетістіктер деңгейі шегіндегі есеп- 

теулерге, алатын орындарына негізделе алмайды. Қолда бар 

фактілердің барлығы да айтарлықтай күрделі.  Біз —  копте­

ген (жиырмадан кем емес) нақты мәдениетгердің бір бөлігіміз. 

Біздер тарапынан қолдау тапқан, ең жақсы деп есептелетін 

үлгілердің  бірі  — дара  неке  дейтін  болсақ,  оны  өлгіде  біз 

айтқан мәдениеттер өкілдерінің төрттен бірі ғана үстанады, 

өйтсе де осы принципті ягни дара некеде болуды жер бетіндегі 

“ең артта қалған” тайпалардың да бөлісетінін айтуымыз ке­

рек.  Әйтсе  де  барлық  қиындықтарға  карамастан  ғылыми 

талдау одістері табысқа жеткізерліктей үлкен үмітпен адам 

күндылығына да  қолданыла алады.

Антропологияның оте ерте, тіпті алыста қалған жылдар- 

да болған жайларды зерттейтін ғылым ретінде қаралмайты- 

нына  да коп уақыт болды. Антропологияның адам табиға- 

тын  жоне  адамдар  арасындағы талас-тартысты  зерттеудегі 

жоне  оларды  мүмкіндігінше  азайту  қүралдары  мен  амал- 

тәсілдерінің ойластыруьшьщ өзі-ақ баға жетпес бедел әперді. 

Оның бойына борін жинақтай білер қасиетінің озі-ақ жар- 

қын мәдениетке ие адамзат қауымдастығын кандай фактор­

лар қүрайды жөне оларды азып-тозып,  қүрып кетуден сақ- 

тайтьш нэрсе не деген сауалдарға жауап беріп, стратегиялык 

позициясын айқындауга мүмкіндік береді. Адамдар мэдени 

әсердің ыкпалына қаншалықты дорежеде түсіп, соны анык- 

тау үшін қандай одіс-төсілдерді қолдану керек,  антрополо-

480

гия  соның  барлық  принциптерін  қолға  ұстата  алатындай 

мүмкіндікке ие.  Бүл ретте ол қайда болса да өзге күштердің 

билігіне бағынбайды.  Эйзенштейннен:  — Сіз салыстырма- 

лык теориясын ашуға қалай қол жеткіздіңіз?  -  деп сүраса 

керек, сонда ол:

— Мен аксиомаларға қарсы түрьш, онымен өзімнің келіс- 

пейтінімді білдірдім,  — деген екен. Антропологгар оздерінің 

мэдениет саласындагы жарыса зертгеулері  салдарьшан, тіпті, 

ец жақын әріптестері үшін де ақиқат шындық болып табы- 

латын жайларға  сенбеу еркіндігіне  ие  болады.  Әлемдік та- 

рихтың қазіргі кезеңінде дәстүрлі түрде козге үрып түрған 

акдқат сияқты жайлардың өзіне конструкгивті түрде күмән- 

дана қарауға қабілетті адамдар ғана бір-біріне кереғар өмір 

салтын үстанатын бірнеше топтың арасындагы аттап өтуге, 

қосуға болмайтын сияқты корінетін терең шыңыраулардың 

арасына көпір бола алады.

Лаймен Брайсон  “Ғылым жөне еркіндік” деп аталатын 

кітабында “адам үшін ең қиын проблема — оның өзі” деген 

қорытындыға келеді. Атом қаруы және оның жаңа түрлсрі 

өз-өзінен  қауіпті емес, ең қауіптісі — соларды қолданатын 

ерік күші  қайдан бастау алады — сол зерттелуі керек жэне 

оны эр алуан мәдениеттер түрғысынан қарастыру жэне ола- 

рға бақылау қою  қажет.  Ғылым  кең ауқымда  қиратуларға 

жол  бермей, өзі әрекет ететіндей жағдайды озі жасауы тиіс. 

Адам туралы ғылым адам мінез-қүлқы мен іс-әрекетіне та- 

биғаттың өзге аспектілеріне қатысты жайларда тиімділігін, 

дүрыстығын дөлелдеген қалыпты процедураларды колдана 

отырып,  осы үшін  қажет жағдайлардың кейбіреулерін жа­

сау  мүмкіндігіне  қол  жеткізе  алар  еді.  Әйтсе  де  ол  бүған 

жеке дара жүріп жете  алмайды,  тіпті антропология психо- 

логиямен,  социологиямен  жэне  адам  географиясымен  то- 

лықтырылған күннің озінде де жете алмас еді. Адам туралы 

ғылым бүл моселені шешуге қоғам тарапынан түсіністік пен 

қолдау,  адам  ресурсы  мен  капитал  арқылы демеу болмай- 

ынша,  толық  мөнінде  үлес  коса  алмайды.  Тура  қойылған 

сүракка тиянақты жауап алу  үшін жүргізілетін зерттеулер, 

атмосфера кабаты біздің планетамыздың барлық қатынаста- 

рына қаншалықты қатысты болса, күні кеше жүргізіліп кет­

кен зертеулерге де  соншалықты  қатынасты.  Эдвин  Эмбри 

осы бағдарламаға қарсы бағьпталған неғүрлым кең тараған 

қарсылыктарға айқын пікірмен тойтарыс берді:

“Көптеген  адамдар  біздің  өмірімізді  және  қарым-қаты- 

насымызды жетілдіру ниетімізге қолдан келмес қиял ретінде 

қарайды.  Олар бул тақырыптагы  оңгімені  “Адам табигатын 

өзгерту  қолымыздан  келмейді”  деген  мшімдемемен  жауып 

тастауга  болады  деп  есептейді.  Несі бар,  біз  әлемдегі физи- 

калық  табигатқа  өзгеріс  жасай  алмадық,  бірақ  біз  сансыз 

көп тәсілдермен табиги урдістер агынын өзімізге қажет жоне 

ыңгайлы арнага бурдық.  Үиіуды уйрене отырып, біз тартылыс 

кушін жеңе алмадық.  Біз қысым куиіі мен тарту кушін тузе- 

туге тиісті емес едік, бізге тек соларды тусінудің өзі жеткілікті 

болатын.  Бул  бізге көпір  салу  уиіін және  аспанмен  таласқан 

уйлер тургызу ушін немесе двигательдерді сагатына жуз миль 

қашықтықты  алатындай  қуатқа  жеткізу  уиіін  қажет  еді. 

Біз  климатты  өзгерткен  жоқпыз,  әйтсе  де  орталық  жылу 

жуйесінің  көмегімен  қыстың  қақаган  суық  кундерінің  өзінде 

өзіміз  ушін  жанга  жайлы  жагдай  жасай  алдық,  сол  сияқты 

ми қайнатқан ыстық жаздың кундерінде де ауаны салқында- 

татын  қурылгылардыц  көмегімен  өзімізге  тамаша  жагдай 

жасап, рахаттана аламыз. Үшқыр жылқы,  семіз шошқа өсіру 

немесе жабайы турде өскен туыстарында болып көрмегендей 

керемет сапалы жугері мен бидай  өсіру ушін,  ойтпесе қашыр 

немесе  грейпфрут  сияқты  пайдалы  будандарды  шыгару  ушін 

біз биология заңдарын өзгерткен жоқпыз... ” .

Ал  адам  табигатына  келетін  болсақ,  моселе  бастау  бо- 

ларлық негіздер мен  инстинктілерді  “өзгертуде ”  емес;  әңгіме 

осы  куиітер  мен  багыттарды  тусіне  білуде  жоне  оларды  не- 

гурлым конструктивті мақсатты арнага багыттай білуде;  ал 

кейде  біз  осыган  керісінше  әлгі  айтылган  жайлармен  куресуге 

бейімбіз,  тіпті  болып-толып  турган материалдық  жагдайы- 

мыз осыны қажет етпесе де,  осындай қадамдарга барамыз ”.

Қоғамның көп бөлігі өлі күнге дейін жете үғынып бол- 

маған әлеуметтік ғылым дамуындағы жаңа саты атом энер- 

гиясын игерудегі жаңа кезең сияқты дол сондай революция- 

лы к өзгерістер окелуі мүмкін, оның үстіне олемдік өркениет 

адамдардың арманы мен үмітіне сай тез арада жаңа форма- 

ларды қабылдай қояды деп болжау қүр қиял болып шығар 

еді.  Мэдениет  пен  адамның  діни  сенімі,  бейімділігі  мен 

сезімдері біздің жүрдек қарқынды өміріміздің өзінде де баяу 

өзгереді. Ақылға салып ойлайық жоне кейбір факгілерді на- 

зарда  үстайық.  Лесли Уайт мына жайды біздің есімізге са-

482

лады: жер өндеу кәсібі дамығаннан бері барлық адамзат та- 

рихының  екі пайыздық кезеңі өткен екен, алғашқы алфавит 

ойлап табылған кезден бері адамзат тарихының 0,35 пайызы, 

Дарвиннің “Түрлердің шығуы” еңбегі жарық көргеннен бергі 

уакытга  0,009  пайызы  өтіпті.  Қазіргі  әлеуметтік  ғылым  — 

өзге әлем епггеңе естімейтініне назырқанып,  бар даусымен 

айғай  салатын  мазасыз  балақай  істепті.  Әйтсе  де  егер  оны 

тым еркелетіп жібермейтіндей болса немесе қатты қалжыра- 

ғаннан өліп кетпесе, одан үлкен үміт күтуге болады.

Қоғамдағы әлеумеггік ғылымдардың әдіс-тәсілдері мен 

теориясына қатысты мағлүматтың жоқтығы, сонымен бірге 

бүл  ғылымның  әлі  де  пісіп-жетілмегені  түралы  үндемей 

калуга болмайды.  Кок патшалығы туралы арман-қиялдары- 

нан бірте-бірте арылып келе жатқан адамзат жердегі патша- 

лыққа бір-ақ күнде оп-оңай қол жеткіземіз деп уағыз айта- 

тын арзанқол мессияның ырқында кетпеуі тиіс.  Мөдениет- 

тер,  белгілі  бір  дәрежеде  оздерін  оздері  жасайды.  Шағын 

ғана көлемдегі сырттай бақылаушының көзімен қарар бол- 

сак, адам баласының өзі толық билікке араласпай-ақ, ешуа- 

кытта  озгермейтін тенденциялардың  шапағатына  үміт  ар- 

туы ғана қалды. Айта кетер жайт,  неғүрлым кең масштабта 

алып қарағанда,  әлеуметтік ғылымдар болып жатқан қүбы- 

лыстарды түсінуге жоне алда болатын жағдайларды болжап 

білуге, көңіліне қонатын процестерді жеделдетуге, мүмкін- 

діктер туғызады, қалыптасып қалған жағдайдың тізгінін қолға 

үстатпаған күннің өзінде, соған қарай өз орайымен бейім- 

делуге жағдайлар жасайды.

Адам өмірі коптеген бөлмелерден түратын өз үйін тас­

тап кетуі тиіс емес.  Әйтсе де өзінің соншалықты алуан түр- 

лілігіне  қарамастан,  әлем  біртүтас  болуы  қажет жэне  бар­

лык  адамдарға  ортақ  қарапайым  мақсаттарға  адал  болып 

қалуы керек.  Өзара түсінікке кедергі келтіретін шекаралар- 

дың барлығы ортақ идеяларды белсенді түрде дамьггу арқа- 

сьшда және өзара алыс-беріс, қьізмет корсету арқасьшда жігі 

білінбей жойылып  кетеді.  Әрбір  қоғамның аясында  адами 

қарым-қатынастарды зертгеу үшін ғылыми одістерді қолда- 

ну біздегі мөдени дайын үлгілерді озгеріске үшыратып, жаңа 

технологиямен бірге, жалпыөлемдік экономикалык тәуел- 

сіздікке өкеледі.  Бүлай болуы мүмкін де.  Бұл, олбетте, мүм- 

кін жағдай.  Бірақ ол қашан болады?

483

6.  А Н Т Р О П О Л О Г И Я Н Ы Ң   М АҚСАТТАРЫ

Клод Леви-Строе

МАСКАЛАР  ЖОЛЫ 

I. 

Нәсіл жэне тарих

Нәсілдік артықшылық туралы түсініктермен күреске ар- 

налған  брошюралар  жинагында,  адамзат  нәсілінің  бүкіл- 

әлемдік өркениетке  қосқан  үлесі  үлкен  әңгіме  өзегіне  ай­

налуы танданыс сезімін тудыруы да  ықтимал.  Бір нәсілдің 

екінші бір нәсілден парасатының асып туғанын не болмаса 

кем туғанын дәлелдеу үшін,  адамзат баласының басқалар- 

дан саны артық этникалық  топтары ортақ қүндылықтарға 

айрықша үлес қосты деп сендіру үшін небір қүйтұрқы әре- 

кеттеге бара отырьш, соншама күш-жігер мен қайран қабілетгі 

қор қылу ғылымның дәл қазіргі деңгей-дәрежесінде босқа 

кеткен  еңбек болады.  Ал  нәсілшілдік доктринасын тонын 

айналдырып пайдаланғысы келетін тап мүндай әрекеттердің 

біздің  мақсатымызға  мүлдем  катысы  жоқ.  Биологиялық 

нәсілдерді психологиялық жағынан артық қасиетке ие етіп 

өспеттеу,  ол  ақтау  не  қаралау  ниетін  көздесе  де,  ғылыми 

ақиқат ауылынан алшақ кетеді. Тарихта нәсілшілдік теория- 

сының атасы ретінде аты қалған Гобино,  “адамзат нәсілінің 

теңсіздігін” саньша байланысты емес, сапасына байланысты 

деп түсіндіріп  кетті.  Ол үшін,  адамзат баласы жаратылған 

замандағы ең ірі өкілдері — ақ,  сары,  қара нәсілдердің тең- 

сіздігі олардың абсолютті қүндылықтарында емес,  өр нәсіл 

өкілінің жеке басының қабілетіне байланысты болды.  Гоби- 

оның  үғымына  сәйкес,  кемістіктен  азғындау,  әр  нәсілдің 

қүндылық деңгейін басқалармен салыстыра қарағанда ала­

тын орынына қарап емес,  метисация жағдайына байланыс­

ты болды; бүл үкім үмітсіз барша адамзат баласына нәсіліне 

қарамай,  метисация өсуіне тоуелді шығарылды. Алайда ант- 

ропологияның  ең  басты  күнасы,  нәсілдің  биологиялык 

үғымын (жалпылама, тар аяда қарастырғанда бүл үғымның 

өділдіктен дөмесін ескере отырып — оған қазіргі генетика-

484

ның дауы бары да рас) жэне адамзат мөдениетінің психоло- 

гиялық,  әлеуметтік нәтижелерін шатыстырғанында болып 

отыр.  Гобиноның  сайтанның азғыруына еріп, тар шеңберге 

қамалып  қалуына,  мүмкін  әдейі  болмаса  да,  әртүрлі  кем- 

сітушілік пен қүлдықта үстауға тырысуды оз-озінен заңда- 

стыруға әкелетін,  парасат қателігінен кеткен осы күнаның 

өзі жеткілікті болды.

Бүл еңбекте,  адамзат нәсілінің оркениетке қосқан үлесі 

туралы әңгіме қозғай отырып, біз, Азия немесе Европаның, 

Африка немесе Американың модени үлесінің ерекшелігі, бүл 

қүрылықтарда, түтастай алғанда,  оралуан нөсіл окілдерінің 

негізі қоныстанғанына байланысты еді деген ойды білдіруден 

аулақпыз.  Егерде  ондай  ерекшелік бар  болғанның  озінде, 

оның  озі  қара,  ақ,  немесе  сары  носілдердің  анатомиялық 

немесе физиологиялық жаратылысына қарай ерекшеленетін 

касиеттеріне байланысты емес, жағрапиялық, тарихи жэне 

өлеуметтік жағдайаттарға байланысты екендігіне еш күмон 

жоқ. Алайда біз, бүл сериядағы брошюралардың теріс козқа- 

растарды оң деп долелдеуді мүрат түтқанын коріп отырып, 

бірқальшты ырғақ тортібінде дамып отыратьш, алайда қоғам- 

дар мен оркениеттің оралуан формалары арқылы огетін адам­

зат баласы  омірінің тағы бір  оте  маңызды  қырының кейін 

ысырылып тастау қауіпі тонгенін байқадык.  Бүл интеллек- 

туалдық, эстетикалық, әлеуметгік әртүрлілік  себеп пен салдар 

қатынасы ретінде, адамдар топтары аспекгілерінде биология- 

лык түргыда байқалатын айырмашылық, ерекшелікпен, тек 

сырттай, жанама үқсастығы ғана болмаса еш байланысы жоқ. 

Солай бола түра,  бүл өртүрліліктің екі бірдей маңызды си­

паты бар.  Біріншіден, колем, ауқым айырмашылығы. Адам­

зат тудырған мьшдаған мэдениет үлгісі бар, ал нәсіл саусақ- 

пен санарлық қана.  Бір нәсілдің окілдері саналатын адамдар 

қалыптастырған мэдениет,  екі түрлі нәсіл окілдерінің мәде- 

ниетімен салыстырғанда, бір-біріне үқсамауы, тіпті мүлдем 

өзгеше сипатга болуы кездеседі.  Екіншіден,  нәсілдердің ор- 

алуандығына қарама-қайш ы ,  басты  назар,  осыған байла­

нысты олардьщ шығу тарихы мен кеңістікке таралуына қаты- 

сты  болып  отыр,  модениеттің  орқилылығы  коптеген  про- 

блемалардың тууына  алып  келеді,  ал  ол,  адамзат дамуына 

оң ықпал ете ме, әлде, тосқауыл бола ма деген жалпы сауал, 

әрі қарай мың сүраққа айналады.

485

Ақар  аяғында,  бұл  әрқилы лы қ табиғаты  қандай деген 

сүрақ қойып  көрсеңіз,  нәсілдік артықш ылық туралы түсі- 

ніктер биологиялық негіздемесінен айырылған бойда-ақ, өзге 

топыраққа тамырын жіберіп, көктей бастағанын байқайсыз. 

Қарапайым пенде, адам баласының ақылы терең не тайыз, 

немесе иманға үйыған жан болуы оның өңінің қара не ақ, 

шашының бүйра не жалбыр болуына болуына байланысты 

деген үғыммен мүлдем келіспейтінін айтқанмен де, тәжірибе 

көрсетіп  отырғанындай,  сол  бойда,  табан  астында  туатын 

тағы бір сауал алдында жауап беруге дәрменсіздік танытьш 

алады:  егерде әр түрлі нөсілдің бір-бірінен туабітті артық- 

шылығы болмаса, ақ адамдардьщ ой-санасының арқасында 

оркениеттің  қарқынды  дамып  кетуі  мен,  қоңы рқай  өнді 

нәсілдердің өркениетінің,  бірі — орта жолда,  ал енді бірінің 

мындаған,  тіпті,  он  мындаған  жыл  артта  қалуын  қалай 

түсіндіруге болады?

Адамзат  мәдениеті  теңсіздігі  мәселесін  немесе  — өр- 

алуандығын  талқылап  алмай  түрап,  адамзат  нәсілінің 

теңсіздігі мәселесі бүрыс,  қиыс шешілген деп санауға бол­

майды.  Бүл  екеуі  кәдуілігі  түсінікте  бір-бірімен  кіндіктес 

жатқан мәселелер.

Мэдениет әр алуандығы

Адамзат баласының мәдениеггері бір-бірінен айырмашы- 

лығы,  өзгешелігі бар жоғын,  бүл ерекшеліктер бір-бірімен 

қарама-қайш ылыққа түсе ме,  әлде,  кірігіп,  бітісіп кете ме, 

немесе, әдемі үйлесім тауып, салтанат қүра ма деген сүрақтың 

басын ашьш алу үшін алдымен, олардьщ қүрамын түзіп алуға 

талпынып көрейік.

Алайда әп дегеннен-ак киыңдықтардың басы қылтия бас­

тайды, өйткені, адамзат мәдениетінің бір-бірінен ерекшелігінің 

ертүрлі  болатындығын,  төлтума  мэдениет  үлгілерінің  өзге- 

шеліктін ескеріп отыруымыз керек. Алдымен коз алдымызға, 

кеңістікте озара байланысып жатқан — бірі алыс, бірі жақын 

қазіргі заман  коғамдары келеді.  Одан соң,  қанша зер салып 

қарасаң да  біліне  қоймайтын,  бірі  уақыт  көшінің  басында, 

енді  бірі  соңында  үздік-создық  келе  жатқан  де  өлеуметгік 

түрмыс формалары барын ескеруіміз керек.  Кез келген адам 

өзі қызыққан коғамньщ түрмыс-тіршілігімен танысу үшін сол

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: