көрген  емес.  Белгілі  бір  үлттарды  өзгелерден  бөліп  алып

денгейдегі қауіпсіздік пен  бақыт жеке  адамдардьщ қауіп- 

сіздігі мен  бақытының негізінде құрылуы тиіс.  Адамдар- 

дын жеке өміріндегі,  үлттық өміріндегі және халықарлық 

ясағдайдағы бейберекеттіктің түптамырлары бір.  Осы  мә- 

селеге 

орай Липпит пен Хендри жақсы жазды.

“Өркениет

  — 

адамдардың  араласуымен  болатын  және 

оларды  қалыптастыратын  удеріс.  Егер  біз  өмір  суріп  жат- 

қан өркениет жекелеген адамдардың кесірінен қулдырап кет­

кен  болса,  біз:  “Өркениетіміз  не  себепті  жеке  адамдардың 

басқа  типін  әмірге  әкелмеді?” деген  сауал  қоюымыз  керек. 

Біз өз әркениетіміздің жогалып кеткен куш-қуатының қай- 

нар булагын аиіып,  булагының бәрін жаңгыртуга тиіспіз.  Біз 

демократияның жанга жайлылыгын,  әр нәрсеге тусіністікпен 

қарайтынын,  жумсақтыгын  пайдаландық.  Осыган тым  иек 

артып,  арамтамақтыққа да урынган жайымыз бар.  Кемедегі 

жолаушы  әзіне  оте жайлы және қауіпсіз орын тауып алган­

да  өзін қалай  сезінеді,  демократия  да  бізге  man  сол  сияқты. 

Мунан басқа ештеңе де емес. Жолауиіы кемені өзінің қажетіне 

пайдаланады,  ал  өзі соның өтеуіне ештеңе де бермейді.  Егер 

біздің өркениет процесіне қатысушылар тоқырап қалган бол­

са,  сонда  біз  кімге  шагына  аламыз?”.

Коперник жердің ғалам кіндігі болып табылмайтынын 

айқындап дәлелдеген кезінде-ак философтар мен жараты- 

лыстанушы ғалымдардың ойлау жүйесінде төңкеріс жасады. 

Америка  Қүрама  Штаттары түрғындарының ойлау жүйесі 

туралы халықарлық қарым-қатынастарда қалыптасқан түсі- 

нікгерге  орай  айтарымыз:  батыс  өркениеті  —  әлем  мәде- 

ниетінің кіндігі деген үғым жалған нәрсе, мүндай түсінікке 

иек арту үлкен қателік.  1945 жылы жарық көрген орта білім 

туралы Гарвард есебі қай жагынан да терең ойластырылған 

шын мәніндегі тамаша күжат. Бірақ мүнда білімді қала азама- 

ты Азия тарихы, философиясы немесе өнері туралы, эйтпесе 

Африканың табиғи  байлықтары,  болмаса  европалық емес 

халықтардың тілдері туралы бір нәрсе білуі керек деген бір 

ауыз сөз жоқ. Тарих ертедегі гректерден басталады, ал адам­

зат мөдениетінің ауыз толтырып  айтарлықтай табыстары- 

ның бөрі Жерорта теңізі аумағымен,  Европамен және Аме- 

рикамен  ғана  шектеледі.  Ойлау  жүйесіндегі  мүндай  тар 

өрістілікке жол беруге болмайды, мүндай үғым-түсінік түге- 

лімен жокка шығарылуы керек — бірақ бейбіт жолмен.

Біз батыстық емес ойлау жүйесі мен іс-қимылдарды Ба- 

тьістық терминдер жөне категориялар арқылы өзімізше өрнек-

463

теп жүрсек,  бүған да таңқалуға  болмайды.  Біз,  өңгіме  бо­

лып  отырған  экономикалық  қызмет  —  олар  үшін  болуы 

мүмкін іс-қимыл әрекеттерінің бір түрі ғана болып табыла- 

тынына  көз жеткіздірген неғүрлым іргетасы мығым мэде­

ни  үлгілерді  игеру  орнына  күні  кеше  ғана  пайда  болған 

экономикалық, саяси және биологиялық үстем концепция- 

ларды жасап әлекпіз. Адамдар жасаган өзіне және өзгелерге 

қатысты осындай негізгі концепциялар мен бейнелерге соу­

ле түсіруге,  оларды жарыққа  шығарып,  елге танытуға ант­

рополог көмектеседі. Антропологга түсіністікке, озара сенімге 

жетуге  жол  ашатын  қүрал  —  тілдік,  идеологиялық  және 

үлттық кедергілерді жеңе білу тәжірибесі бар.  Өзгеге үқса- 

майтын мінез-қүлық,  іс-әрекет қай уақытта да бізге бейта- 

ныс халықтың түтас бір тәжірибесінің көрінісі екенін ант­

рополог жақсы түсінеді.

Өзге  үлттардың мәдени  дәстүрін  кабылдау — адамгер- 

шілік түргыдагы  сатқындықтың  мысалы деген  американ- 

дықтардың  түсінігі  олемдегі  бейбітшілікке  жетуге  үлкен 

кеселін тигізіп отыр.  Өзге елдің мәдениетімен арадагы қа- 

рым-қатынас қандай болуы керек? Өзге мәдениетті қабыл- 

дауга да, олардьщ омір сүру фактісін мойындауга да, түсінуге 

де болады.

Саяхатшылар мен ел түргындары қандай да болсын бір- 

біріне керегар козқарастагы, дүрдараз үлтгардың қүндылық- 

тарын  логикалық  дәлелдердің  ықпалымен  мойындатып, 

жоққа шыгарғандарынан аяқ астында ештеңе озгермейтінін 

қаншалықты  дөрежеде  түсінсе,  қай  жақтың да  бір-біріне 

күмәндана қарайтын әбден дертке айнальш кеткен қасиетгері 

азайып,  осыдан  келіп  туындайтын  қауіп-қатер  де  сейілер 

еді.  Екі жақты озара түсінбеушілік қашан бүлардың әрқай- 

сысы:  “Олардың  козқарасы  қаншалықты  ақылга  сыйым- 

ды?” деген сүрақты  “Бүл озі қаншалықты ақылга сыйымды 

жай?”  деген  сүраққа  ауыстырмайынша,  (соңгы  сүрақтың 

мөнісі  ешқашан  да  алдын  ала  келісіліп  ойластырылмаган 

біздің козқарасымызбен бүл озі қаншалықты үйлеседі де­

генге саяды) екі жақтың бір-бірімен текетіресуі салдарынан 

озара түсініспеушілік онан әрі үлғая түседі.  Екі немесе онан 

да коп жақтардың арасындагы негізгі талас-тартысгарды бар­

лык  уақытта  да  келісім  жолымен  шешуге  болар  еді,  бірак 

бүл үшін олар мөдени ахуалды дүрыс сараптамаулары сал­

дарынан бір-біріне қарама-қайшы келген ақылга конбейтін

464

күштер болмауы тиіс.  Бір топтың ойынша,  екіншісі  логи- 

калық шешім жасауға қабілетсіз,  ақылы таяз, іс-әрекеттері 

адамгершілікке жат, ақымақтыққа бой алдырған жандар бо­

лып  корінеді,  сондықтан  да  олар  мүндай  топты  мейірімі 

жоқ жауыз  күш деп  есептейді  және  оларға  қарсы  шабуыл 

жасау керек деп түсінеді.

Әрине, екі үлт өздерінің іс-қимылы әр түрлі алғы шарт- 

тан  бастау  алатынын,  әр  түрлі  жағдайдан  туындайтынын 

түсінер  кезге  де  келеді,  бірақ  мүның  өзі  оларды  бақытқа 

кенеліп, гүлдендіруге кепілдік бола алмайды.  Бүл тек озара 

түсіністікке бастар алғашқы қадам ғана, осының көмегімен 

акылға сыйымсыз өсер-ықпал күшін, соз жоқ, азайтуға қол 

жетеді. Алғы  шартгар  эр  алуан  болғанына  қарамастан,  екі 

жақ  озара  мәмлеге  келуі  де  мүмкін;  сонымен  қатар  алғы 

шарттардың  эр  алуан  болуы  себепті  екі  жақтың  озара 

келісімге келе  алмайтын жағдайларының да болатыны ай- 

кын.  Кеңес Одағы идеологиясы мен батыстық демократия 

арасындагы  тартысты  мысалға  ала  отырып,  Нортроп:  бір 

мэдениет екіншісін жойып жібермейінше, эйтпесе оз бойы­

на адамзат баласының қай-қайсысының бойындағы қүнды- 

лықтарды  алып,  бойына  олшеп,  сараптап,  таразылап  сал- 

мақтаған жаңа бір мәдени дәстүрдің жиынтығы түзілмейінше 

(осы айтылған жай шындыққа неғүрлым келеді), ешқашан 

түрақты тепе-тендік болмақ емес деп болжам жасаған еді. 

Тіпті қазірдің озінде откір саяси айтыстардың озегіне айна- 

луға  лайық  ортақ  негіздер  бар.  Мәселен,  совет  адамдары 

сияқты  американдықтар да  әлем  халықтарынан  оздерінің 

көзқарасгарымен — адамзат баласыньщ қоршаған ортаға билік 

жүргізетіні жэне оз тағдырын озі жасайтыны туралы үғым- 

түсінікгерімен ерекшеленіп болініп түрады.

Бейбіт әлемнің тарыла бастауы эр алуан халықтардың 

озара түсіністігі мен озара сыйластығының міндеттілігін та­

лап етеді. Эр алуан халықтардың омірге козқарасында алдан 

күтер үмітінде, оздері туралы және басқа үлттар туралы ой- 

ларында болар-болмас  эзгешеліктер  бар,  оларға тэн саяси 

институтгардьщ карама-қайшылығьшан туындайтын эр алуан 

психологиялық бағыт-бағдарлары да болуы ықтимал, олар­

ды озгелерден ерекшелеп түратын  “үлттық мінез сипатта- 

рьш” да ешкім жоққа шығармайды — міне, осылардың бәрі 

келіп  қосылғанда  халықтардың  бір-бірімен  түсінісуі  онан 

әрі қиындай түседі.  Міне, сондықтан да антропологтың ал-

465

дында  үлкен міндет  бар.  Ол  міндет  — адамның  “ақыл-ой” 

күші де, физикалық күші,  дене қуаты сияқты айтарлықтай 

нәтиже беретінін көрсету,  соған көз жеткізу.

Өзінің өмір салтын өзгелерге таңатын бір үлттың үстемдііі 

арқылы әлемдік төртіп орнай  ма,  әлде эр  алуан мөдениет- 

тердің байлығын сақтап қалудың озгешс бір амал-тәсілд ерін, 

қүралдарын ойлап табу керек бола ма,  біздің ғасырымызды 

толғандыратын бірінші кезектегі мәселе, міне, осы. Әлемдік 

мәдениеттің бірыңғайлылығы, бір ғана түрмен шектелуі эс- 

тетикалық түрғыдан  да,  адамгершілік  түрғысынан да  жа- 

лықтыратын нэрсе. Антрополог бүл мәселені өр алуандық- 

тың бірлігі жолымен шешеді. Ал мүның мәнісі — адамгер- 

шілік  принциптері  түтастығы  түрғысында  жалпы  өлемдік 

мәмле,  келісім және әлемдегі бейбітшілікке нүқсан келтір- 

мейгін барлық іс-әрекетке сыйластықпен және түсіністікпен 

қарауға саяды. Антрополог мүндай тәртіпке қол жеткізу адам 

айтқысыз күрделі шаруа екнін де мойындайды,  сойте түра 

бүл әбден жүзеге асыруға болатын іс деп біледі. Антрополо­

гия  бейбітшілік  үшін  күрес  механизмдерін  корсетіп,  осы 

үлы іске үлкен комек бере алады,  сонымен бірге ол антро­

пология  зерттейтін  мәселелердің  адам  баласының  нәзік 

сезімдеріне қозгайтынын, оның озі кобіне-коп сал-дәстүр- 

лерге, адам баласьшың сезімдік әлеміне қатысты екенін, сон- 

дықтан да  қасаң заң кагидаларын  алга тартатындар  ойла- 

ганнан өлдеқайда күрделі екенін корсетеді.  Сонымен бірге 

антропология,  осы создің кең магынасында,  алганда білім 

беруге комектеседі.  Кейбір халықтардагы қауіпті стереотип- 

тердің бетін ашуга жәрдем беретін материалдарды алга тарта 

алады. Ол кез келген елдің  түрмыс-тіршілігінен, әдет-гүрып, 

салт-санасынаң  мол  хабары  бар,осы  елдер  туралы  терең 

біліммен  қаруланган мамандар даярлау ісіне үлкен жәрдем 

бере алады,  антропологгар даярлаган мүндай мамандар оз 

елінің түрғындары үшін  басқа халықтардың  мінез-болмы- 

сың тамыршыдай тап баса танып айтып бере алады.  Копте­

ген тура жэне жанама амал-тәсілдер аркылы антропология 

қогамдық пікірге гылыми дүрыс,  практикалық түгыда па- 

расатты  ойларга  иек артқан айқын багыт-багдар бере ала­

ды. Адамзат баласы бойындагы азды-копті айырмашылык- 

тардьщ сипатьш танумен шектелмей, керісінше оларды  бірік- 

тіруге негіз қалау  антропологгор  атқарар сан қилы  қызмет- 

тердің бірі болмақ.

466

Эрине, антропологгар барлык сүрақтарға бірдей жауап  . 

беріп,  шешімін  қолға  үстата  алмайды.  Әйтсе  де  бір  нәрсе 

айкьш: антропологиялық біліммен санасы сәулеленген  адам 

ұлттық саясатта дүрыс  бағыт  үстануга  бейім  болады.  Кім 

де кім дәл де нақты жағдайды  білдіретін акпаратпен  қару- 

ланған болса, кім де кімнің істеген ісімнен нәтиже  шыгара- 

мын  деген дүрыс  ықылас-ниеті болса,  сол адам  ғана  өмір 

салты туралы  әртүрлі  үғымдардың арасына  копір орнату 

қажеттігі туралы  түсінікке қол жеткізе алады.  Барлық  ха- 

лықтардың  барша  мәдени  байлығын  біріктіре  зертгеу  оз 

кезінде жалпы адамзат  менталититіне үлкен  ықпал ететін 

болады.  Әлем  мәдениетін  салыстыра  талдап  зерттей  келе 

анропологтар озге үлтгардың  мәдени күндылыктарды  түсіну 

деңгейін  биіктетуге тырысады,  міне,  сойтіп халықаралық 

үйлесімнің негізгі шарты болып  табылатын өзара түсінісу 

рухын жасауга  комектеседі.

Егер адамдар басынан откен оқигаларға жеткілікті мөл- 

шердегі үлкен кеңістік жөне үзақ уақыт өлшемі ауқымында 

қарар болсақ, тарихымызда көзге үрып түрган жалпыға ортақ 

тенденция,  бағыт-бағдар бар екені шүбәсіздығын сезінесіз. 

Осындай  берік  тенденциялардың  бірі  —  ел  көлемі  және 

олар мекен ететің кеңістіктің түракты түрде үлғайып оты- 

ратыны.  Болашақта  бүкіләлемдік  қауымдастық  қүрылуы 

мүмкін бе дер болсақ,  бүл, өрине, антропологияның зертгеу 

міндетіне жататын норсе емес.  Осьшдай ой қылаң бергенде, 

бүған қарсы түрар бір сауал бар. Ол — “Қалайша тез? “Осын- 

шама  қайғы-қасірет  пен  қан  тогістерден  кейін  де  осылай 

болуы мүмкін бе?  деген сауал.

Әлемдегі тәртіпке қол жеткізудің саяси және экономи- 

калық қүралдарын егжей-тегжей сипаттап, талдау да антро- 

пологтың міндетіне кірмейді. Айқын нэрсе  сол -  адамдар­

дьщ жаңа әлем қүрамыз деген ой-ниетіне кол жеткіздіретін 

механизм  ойлап  табу  үшін  өр  алуан  елдердегі  экономис- 

тердің, саясаткерлердің,  заңгерлердің, инженерлердің,  гео- 

графтардың,  басқа да мамандық иелері мен іскер адамдар- 

Дың  ынтымактаса, жемісті еңбек етуі керек.  Әйтсе де ант- 

ропологтар жинаған мәліметгерден туындайтьш индуктивтік 

Қорытынды ойлап табылған өлеуметтік мәні бар жаңалық- 

тардьщ негізгі принциптеріне мегзейді, жацалык жүзеге асуы 

үшін осы  принциптермен  келісе жүмыс жасау керек бола- 

Дьі.  Қоғамды біртүтастықта қарап зерттеу, сан алуан халық-

467

тарды жэне олардьщ мөдениетін танып-біліп,  олармен бай­

ланыс жасау, араласу тәжірибесіне сүйене отырьш антропо- 

логтар  мен  басқа  да  қоғамдық  ғылым  салаларындагы  ма- 

мандар бірнеше теореманы дәлелдеді. Ал мемлекет басшы- 

лары мен қайраткерлерінің бүл теоремаларды елемеуі  әлемді 

үлкен қауіп-қатерге тірейді.

Бір уақытта экономиканы, технологияны, дін мен эсте- 

тиканы бірдей меңгеру қажетгігіне мойынсүна отырып, антро­

полог адам өмірінің бір-бірімен шатысып, байланысып жатқ- 

ан  орамындағы  эр  алуан  аспектілерді  бір-бірінен  айырып, 

тарқатуы керек.  Қолынан барлық іс келетін шебердің жүмы- 

сында бір “ шикілік” болмай қалмайды десек те, антрополог 

академиялық  абстракциялар туралы  ең соңғы  кезекте  ғана 

ойлауы керек болады”.  Экономикалық адам”,  “Саяси адам” 

жэне  т.б  терминдердің  алдамшы  соз  екенін  ол  бәрінен  де 

жақсы  біледі.  Өйткені  антропологтың  лабораториясы  — 

оздерінің кәдуілгі  күнделікті тірлігімен  айналысып жатқан 

тірі адамдар өмір сүретін түтас өлем, антропологтың жүмы- 

сынан  туатын  нәтиже де  психологтың  қатьш  қалған  есеп- 

қисабы сияқты мөліметтер түрінде орнектелмейді. Әйтсе де 

оның жүмысында да өзіне тән қиыншылық бар, өйткені ан­

трополог лабораториялық жагдайда шекгеулі колем ауқымында 

жүмыс  жүргізбейді,  ал  бақылауга  конбейтін  коп  іс-өрекет 

молшерінің  озі оларга аз қиындық тугызбайды.

Жогарыда  санамаланып айтылган себептерге байланыс­

ты антрополог саяси немесе экономикалык факторлардын 

деңгейіне  котеретін  кез келген  стратегияның ақылга сый- 

ымсыздыгын  мойындатуга  күш  салады.  Ол  геофафиялык 

жагдайдьщ,  табиги байлықтардың,  индустрияландырудын 

агымдагы  деңгейін,  сауатсыздык  деңгейін,  басқа  да  сан 

жеткізгісіз  факгорлардың маңыздылыгына келіседі.  Әйтсе 

де  ол  мэселеге  тек  геофафиялык  немесе  экономикалык, 

түргыдан келу елді тагы шатыстыратыньш айтып, осы пікірге 

табан тірейді. Әлемді механикалық жолмен басқару немесе 

халықаралық  саяси  күштер  схемасының  кай-қайсысы да 

әлемді күтқара алмайды.  Тәртіпке  қол жеткізу  үшін бүкіл 

қогамдық үйымдарга полициялык күш емес, онан өлдекай- 

да маңызды,  әлдеқайда ықпалды күш керек.

Атрополог осы мэселеге тек ознің кей өріптестері гана 

емес, солармен бірге бүкіл америка жүртшылыгы да тек кана 

ақыл-ой көмегімен гана қарай ма деп күмөнданады. Бүл елдеп

468

I

ен өміршең дәстүрлердің бірі — ақыл-ой күшіне деген сенім. 

Бүл, әрине, керемет дөстүр, бірақ оны тым асыра бағалау да 

кисынсыз болар еді. Егер біз біреудің мінез-қүлык, іс әрекетіне 

минут сайын сын айта беретін болсақ,  эйтпесе сын көзімен 

қарайтын болсақ,  сөз жоқ,  сол уақытта біз өзіміздің іс-әре- 

кетгеріміздің  коп  бөлігін  сезім  логикасына  билететінімізді 

байқар едік.  Егер барлық адамдар барлық уақытта да тек бір 

ғана сезім күйін бастарынан өткеретін болса,  онда біздің іс 

ерекеттеріміздің логикадан тыс элементгерінің орасан үлкен 

ролі; бәлкім, соншалықты қиындық туғызбаған да болар еді. 

Бірак адамдардьщ сезімі адамзат қауымының алдында түрған 

ауқымды мәселелермен ғана айқындалмайды, сонымен бірге 

әрбір  халыкты  қоршаған  физикалық  ортаның жағдайынан 

туындаған айрықша проблемалар мен ерекше тарихи төжіри- 

белеріне де сай айқындалады.

Тарихи  коллизиялардың  нәтижесінде  әрбір  халықтың 

белгілі бір дөрежеде өзге халықтардікімен де үқсас өзіндік 

сезім қүрылымдары ғана қалыптасып қоймайды,  сонымен 

қатар өзге дүние,  озге элем туралы азды-көпті бір-бірімен 

байланыста өрілген мінездемелік болжамдар жинағы да түзі- 

леді.  Ал  бүл  жинактың түзілуіне  акылдың  да,  сезімнің де 

қатысы  бар.  Мөселенің  туындайтын  жері  сол:  анағүрлым 

сыни  пікірлер  көбіне-көп  түжырымдалып  берілмейді,  ана 

топ  немесе  мына  топтағы  адамдардьщ  ішіндегі  ақыл-ойы 

терең жандардың өздері де  сол  пікірлерден түжырымдама 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: