ны  талдаудан,  жүйке  жүйесінің  қызметінен,  өлеуметтік

2.  МЭДЕНИЕТ  ТУРАЛЫ  ҒЫЛЫМ 

ТҮЖЫРЫМДАМАЛАРЫ

Лесли А.  Уайт

МЭДЕНИЕТ ТУРАЛЫ  ҒЫЛЫМ*

“Мэдениет  -   ерекше  бір  ғылымның 

зерттелуін  талап  ететін  белгілі  бір  сала 

екендігі  соңғы  жүзжылдық  барысында 

айқындала түсуде...”

Р.  Г.  Jloyu, 

Модени  антропология:  гылым.

“Homo  sapiens  түқымын  өзге  хайуан- 

дар  тобынан  ажырататын  адамзатқа  тән 

ерекшелік  “мэдениет”  деген  атаумен  қам- 

тылады;  демек,  адамзат  әрекетінің  ерек­

ше  қабілеттері  туралы  ғылымды  мәде- 

ниетгану деп  атауға  болар еді...”

Вильгельм  Оствальд, 

Білім  беру  теориясының  қагидалары.

Кез-келген тіршілік иесі  өмір  сүріп,  түқымын жалғас- 

тыру үшін эзінін қоршаған ортасына белгілі бір деңгейде аз 

да болса бейімделуітиіс (adjustment). Осы бейімделу үдерісінің 

бір жағын біз  “түсіну” деп атаймыз (understanding).  Әдетте, 

осімдік тэрізді омірдің томен түрлері туралы айта отырып, 

біздер  бүл  терминді  қолданбаймыз.  Бірақ та,  біз  “түсіну” 

созін  қолданатын түрғыда  осімдіктер  де  адамдарға  үқсас, 

тіптен бірдей мағынадағы әрекеттер істейді.  Маймылдарға 

жасалған ғылыми бақылаулар мен тэжірибелер олардьщ мінез- 

қүлығына  біз  “инсайт”  немесе  “түсіну”  деп  атай  алатын 

қасиеттердің тән екенін айқын корсетеді.  Сондай-ақ,  ада-

* 

W hite  L.  Science  o f C ulture  / /  The  Science  o f C ulture  A  Study  o f Man 

and  Civilization.  N .Y.,  1949.  P .379-415.

114

мға қарағанда нашарлау дамыған басқа да сүтқорекгілерде 

мүндай қасиеттердің бар болуы әбден мүмкін.  Бірак та түр 

ретінде тек адамда  ғана  біз түсінуді рәміздік қүралдармен 

жүзеге асатын бейімделу үрдісі ретінде анықтаймыз.

Рәмізде  биологиялық  эволюция  үдерісі  бейімделудің 

метасезімдік

 механизміне  әкеледі.  Адамға  жақын  келетін 

түрлердің бәрі өз бейімделуін сезім мүшелерімен қабылда- 

нып,  түсіндірілетін  мағыналар  көмегімен  жүзеге  асыруға 

мәжбүр.  Ал  адамдар  сезімдік өсерлер  шеңберінен  шығуға 

қабілетті;  ол  өзінің  әлемін  рәміздер  арқылы  қабылдап, 

тусіндіре алады. Осы қабілетінің арқасында ол түсінуге қол 

жеткізеді және басқа кез-келген жануарға қарағанда әлде- 

қайда жоғары дәрежедегі бейімделуді жүзеге асырады. Адам- 

ның түсінуі жетілген маймылдармен салыстыруға келмей- 

тіндей  бай  жэне  ол  осы  түсінуін  өзі  мәтіндерімен  оңай 

бөліседі. Осылайша, зоологиялық әлемде түсіну мен бейім- 

делудің жаңа түрі пайда болды.

Бейімделу  үдерісіндегі  жүйкелік-сезімдік-рәміздік 

қабілетті қолдану біз көзқарас деп атай алатын сөз форму- 

лаларында көрініс табады.  Қандай да бір адамдар тобының 

козқарастар  жиынтығын  біз  олардын  философиясы  деп 

белгілейміз. Демек, философия — хайуандардың белгілі тегі — 

адамның  аяқ  астындағы жер  мен  оны  қоршаған  ғарышқа 

бейімделуіне көмектесетін күрделі механизм.'  Философия, 

әрине,  өзі тек бөлшегі ретінде  саналатын мәдени жүйенің 

басқа қырларымен: технолошямен, әлеуметгік қүрылыммен, 

өнер формаларымен тығыз байланысты.  Бірақ та,  бүл жағ- 

Дайда  бізді  түсіндірудің,  өлемді  түсінікті  етудің  тәсілі 

ретіндегі,  яғни,  осы  өлеммен  озара  өрекеттесуді  адамнын 

үлы  артықшылығына  айналдыратындай  таза  философия 

Қызықтырады.

Философия,  жалпы мэдениет сияқты,  адам рәмізді  (to 

symbol) қолдана бастағаннан-ақ коптеген ғасырлар бойына 

Қалыптасып, дамьщы. Философия -  белгілі бір мақсаттарға 

арналған  және  қолданылатын  қүрал.  Бүл  мағынада  оның 

көдімгі балтадан ешбір айырмашылығы жоқ.  Бір балтаның 

өзге  біреуіне  қарағанда  жақсы  еңбек  қүралы  болатыны 

тәрізді,  бір философия екінші біреуіне қарағанда түсіндіру 

Мен бейімделудің олдеқайда күшті қүралы бола алады.  Фи­

лософия да балталар тәрізді және барлық мөдениет сияқты 

алға басып, дамыды. Алдыңға тарауларда мен осы дамудың

115

тарихынан  кейбір  жағдайларды  көрсетуге  тырыстым.  Ал- 

ғашқы  адамдар  заттар  мен  қүбылыстарды  өз  психикасы 

(psyches)  түрғысынан түсіндірді.  Бірақ,  олар  бүл түрғыны 

үғынбады, керісінше, олардың тәжірибесінің уақиғалары жат- 

қызылған сананы  (mind) өзінікі емес, рухтар, қүдайлар не­

месе шайтандардың санасы деп түсінді.  Сонда да бүл адам­

зат  менінің  сыртқы  әлемдегі  жай  ғана  туындысы  болды. 

Сойтіп, барлық космос, тәжірибенің бүкіл ауқымы сана мен 

рухтың, қүмарлықтың, ерік пен мақсаттың көрінісі ретінде 

түсіндірілді.  Ол анимизм мен супернатурализмнің, ал ең ал­

дымен  — антропоморфизмнің  философиясы  болды.  Адам­

дарга рәміз деп аталатын жаңадан игерілген қабілетті қолда- 

нудағы дагдылар  мен  шеберлікке  ие  болу  үшін  белгілі  бір 

уақыт керек  болды.  Космос  — адамзаттыкі  тәрізді  меннің 

көрінісі және басқа ешнәрсе емес деген бастапқы жөне ал- 

дамшы  пікірді  түңғыш  рет  жоққа  шығарғанша  мындаған 

жылдар өтті.  Ежелгі адамдар оз философиясында әлемді өз 

бейнесі  мен  үқсастығы  бойынша  жаратты.  Біз  бүгінде  де 

мүндай көзқарастан алые кете қойған жоқпыз, бүл жөнінде 

теологияның кең таралуы, қуатыжәне ықпалы айқын дәлел 

болады. Сонда да,  әлемді табигаттан тыс тіршілік иелерінің 

қүмарлықтары,  еріктері  мен  ниеттері  терминдерімен 

түсіндіріліп  өткен доуірлерді  артқа  салып,  жаңа деңгейге, 

алғышарттардың жаңа типіне қарай бет алу жүзеге асырыл- 

ды.  Рухтар орнын  болмыс,  мән  (essences),  қағидалар және 

т.б. алды.  Мысалға, тастарды Қүдай жаратты деудің орны­

на, оларды “тас жаратушы күштер” қүрады немесе олар “ла- 

пидификалық шырындардың қатаюының” нәтижесі деп ай- 

тыла  бастады.  Бүгінде  бос  жөне  мөнсіз  болып  көрінетін 

мүндай  түсіндірме  сол  уақытқа  шейін  үстем  болган 

анимистік, табиғаттан тыс түсіндіруге қарағанда әлдеқайда  1 

алға басу болды. 

I

Супернатурализм жауаптары толық жэне кесімді болды: 

бүл Қүдайдың ici;  Қүдайдың жазғанына қарай болады де- 

геннен басқа айтары болмады. Шындығында, бүл жауаптар 

ештеңе айтпады, олар қаншама кесімді болса, соншама бос 

еді. Өкініштісі сол, қандай да бір жақсы нөрселер үшін өмір 

жол бермеді; өрине, қайсыбір оқиға қүдайдың ici деп кесіп  I 

айтқан  соң не туралы  сүрап,  білуге  болады?  Кант сөзімен 

айтқанда, түсіндірудің метафизикалық түрі антропоморфизм- 

ге деген тәуелділіктен босатты. Егер де тастар  “тас жарату-

116

щьі күштен құралса”,  онда ол күштердің табиғатына еніп, 

соның арқасында шынайы өлеммен тікелей қатьшасқа түсу- 

ге, демек,  ол туралы білім алуға  шақыру болып табылады. 

Метафизикалық түсіндірмелер қаншама бос болса да,  алға 

басуды білдірді; олар жақсы нөрсеге — ғылымға жол ашты.

Қогамдық ғыльщдарда біздер өлі күнге шейін түсіндірудің 

метафизикалық  үлгісінен  шыға  алмай  отырмыз.  Біз  өлі  де 

окиғалардың “жергілікті түрғындардың сепаратизмі”,  “адам 

санасының (mind) тенденциялары”,  “бауырлардың балама- 

лық қағидалары”, “жазықтағы тайпалардьщ бастапқы демок- 

ратиясы” және т.б. терминдермен түсіндірілуін кездестіреміз. 

Бірақ та, ештеңеге қарамастан біздер алға басудамыз.

Егер  де  адам  түсіндірудің  метафизикалық типінде  “тас 

жаратушы күштердің” шын мәніңде не екенін білу талпыны- 

сында жасырын түйықталған шақыруды қабылдап, “табиғат- 

қа сүйеніп, таза күйінде деректерді алып,  оларды оздігінше 

қарастырған болса” (Агасси), онда ол ғылыми козқарасқа және 

ғылыми шеберлікке оту мүмкіндігіне ие болды. Қалай болса 

да, метафизикалық түсіндірулерден шыққан талқылаудың бүл 

типі  ақырында  олардың  орнын  басты.  Ендігі  жерде  заттар 

мен қүбылыстар аруақтардың мақсатгары мен ниетгері түрғы- 

сынан да, озінің себебі ретінде белгілі бір қағидалар немесе 

мәндерге  ие  нэрселер  ретінде де түсіндірілмеді;  олар  басқа 

затгар және оқиғалар терминдерінде түсіңдірмелерін табады. 

Осылайша, жер сілкінісі — бүл тек қүдайлардың наразылы- 

ғын,  біздің  күнәларымыз  үшін  жазасын  білдіруі  емес;  ол 

сонымен қатар “вулканизм қағидасының” жәй ғана корінісі 

де  емес.  Ол  баска  геологиялық  жағдайларға  сүйеніп 

түсіндірілетін геологиялық оқига.

Ғылымда адам тектес примат ақырьшда аман қалуы үшін 

озі  бейімделуге  мәжбүр  болатын  сыртқы  әлемді  шынайы 

Және нәтижелі қабылдауға қол жеткізді. Түсіндірудің қүралы 

Ретінде анимистік, антропоморфистік және супернатуралистік 

философиялар мүлде пайдасыз болды, себебі, жалған білім 

оның мүлде жоқ болғанынан әлдеқайда жаман. Философия- 

иың бүл типі  әкелген  зардап  колемін корсету мақсатында 

Жалмауыз және діннен безгендер деп олтірілген ерлер мен 

әиелдерді есімізге алсақ жеткілікті емес пе.  Шын мәнісінде 

Қараіпайым философиялардың түсіндіруге қарағанда басқа 

Қьізметтері бар; олар адамдарды қиялдармен қамтамасыз етті, 

°ған батырлық, комфорт сезімдерін сендірді, жүбаныш пен

117

сенімділікті  берді,  ал  негізінде  мұның  бәрі  биологиялық 

аман қалуы үшін маңызды болды. Бірақ түсіндірудің тәсілдері 

ретінде қарапайым философиялар толықтай күйреді.

Метафизикалық  философиялар  да  шынайы  әлемді 

түсіндір-меді,  бірақ олар ғылыми қағидаларға сүйену және 

оның  интелектуалдық  тәсілін  қолдану  арқасында  әлемді 

шынайы және нәтижелі түсіндіруге жол аиггы.  Қазіргі фи- 

лософияньщ келбеті оның генеологиясын, қүрылымын және 

композициясын ашады, яғни, жаңа,  қуатгы және дамудағы 

ғылыми қүраушы; бөлек салаларда күшті, бірақ оны қолда- 

ну өрісі  қысқарып және  қамтамасыз  ету  ортасы  тежелген 

сайын қүлдырауға келетін ескі, қарапайым супернатурализм; 

антропоморфизм мен еркін ерік салаларындагы, бірақ сонда 

да  әлдеқайда  қуатгы  және  тіршілікке  икемді  оркендерге 

біртіндеп орын беретін қарқынды осу; ең соңында метафи­

зика ой түжырымдарынан эр жерде қалған қалдықтар.

Егер философия — ол адам болып табылатын жануардың 

өзінің космостық ортасына бейімделу механизмі болса, онда 

адам  — ол  философиялық  қызығушылықтың негізгі  пөні. 

Біз  “Ғылым  орісін  кеңейту”  тарауында  корсеткеніміздей, 

ғылымның тарихы мен қалыптасуын адам мінез-қүлығы де- 

терминанттары

  түрғысынан  коруге  болады.  Астрология 

адам өрекеттеріндегі аспан денелерінің ролін бағалау және 

жүлдыздар орналасуына сүйеніп адам өмірінің қүбылыста- 

рын алдын-ала болжау талпынысы ретінде болды.  Ғылыми 

философия өзінің алғашқы көрінісін астрономия ғылымын- 

да тапты, себебі аспан денелері адам мінез-қүлығы детерми- 

нантгарыньщ ішінде магынасы аз болғандықтан 

“MeHHiH”(self) 

“мен 

eMecneH”(n o t-self) 

араласатын  антропоморфистік 

дәстүрінен  оңай  алынуы  мүмкін  еді.  Аспан  қүбылыстары 

өрісіндегі бір кездері түрақталған ғылымның көзқарасы мен 

техникасы басқа да салаларга тарала бастады. Ғылым орісінің 

кеңею барысы келесі заң арқылы айқындалады: гылым адам 

мінез-қүлығының детерминанты ретінде белгілі — бір қүбы- 

лыстардың монділігіне кері қатынасында жылжып, дамиды. 

Астрономияның ізін жердегі  физика  мен  механика  басты. 

Физикалық  ғылымдар  биологиялық  ғылымдардан  ерте 

қалыптасты, себебі,  физикалық қүбылыстар биологиялык 

қүбылыстарға қарағанда адам мінез-қүлығының өлдеқайда 

азырақ маңызға ие детерминанттары болып табылады.  Био­

логия саласында ең алдымен анатомия, ал сонан соң физио­

118

логия  жэне  психология  дами  түседі.  Бүл  үш  ғылымның 

бэрі де индивидуалды ағзаға жүмылдырылған. Бірақ, уақыт 

өтісімен индивид шегінен тыс жататын, бірақ оның мінез- 

қүлыгына маңызды әрі қуатты анықтаушы эсер ететін қүбы- 

лыстар класының бар екені үғынылды.  Бүл мета-индивиду- 

алды детерминанттар класымен жүмыс істеуге жарамды гылы- 

ми  техниканы  жарату  барысында  әлеуметтану  және 

әлеуметтік психология  пайда  болды.  Бүл гылымдарды жа­

рату адам мінез-қүлығының детерминанттары категорияла- 

рының таусылганы жөніндегі пікірді білдірді.  Астрономия 

жэне физика жансыз детерминантгармен айналысты; анато­

мия,  физиология жэне психология индивидуалды детерми- 

нанттарды қамтыды; социология, қогам туралы гылым ин- 

дивидуалдьщан жогары детерминантгармен айналысты: тагы 

қандай детерминантгармен санасу керек еді?

Жогарыда корсеткеніміздей, өлеуметтанудың негізін са- 

лушылардың  бастапқы  алгышарттары  шындыққа  сәйкес 

келмеді.  Әтеш,  ит,  үйрек жөне маймыл сияқты адамның да 

өзі текестер арасында оңашадагьщан горі өзгеше әрекет етуі 

эбден'дурыс. Демек, адамның немесе маймылдың, үйректің, 

егеуқүйрықтың,  иттің әлеуметтануы  — реті бойынша  пси- 

хологиядан кейін болуы керек.  Бірақ, өрі қарай жылжымау 

адам  мен  басқа  жануарлар  түрлері  арасындагы  түпкілікті 

айырмашылықты байқамай қалуды білдірген болар еді.  Біз 

жаңа гана көрсетіп  өткеніміздей,  маймьш,  ит,  егеуқүйрық 

өзі тектестер арасьшда жоне оңашада өздерін түрліше үстай- 

ды. Демек,  біздер осы индивидгің мінез-қүлыгының инди­

видуалды және әлеуметтік қырларын ажыратамыз.  Біз одан 

Да 

әрі  барып  түсіндіру  мен  көңіл  болу орталыгына  жалпы 

жүйені  қойып,  мінез-қүлықтың әлеуметтік жүйесін боліп 

корсете  аламыз.  Сонымен,  біздер  индивидуалды  жоне 

әлеуметтік жүйелерді бір-бірінен ажыратып отырмыз. Бірақ, 

мүңда да біздер адам мен басқа түрлер арасындагы түпкілікті 

айырмашылыққа  келеміз,  ягни,  біз  маймылдың,  егеуқүй- 

РЫқтың, иттің мінез-қүлыгының жеке және әлеуметтік жа- 

ғьщ айтып жатсақ та,  оны жеке жүйе жэне әлеуметтік жүйе 

Формасында қарастырсақ та, детерминант ретінде әлеумеггік 

агза болады.  Біз әлеуметтік жүйенің және мінез-қүлықтың 

Ф  типін  жануардың  бір  түрінде,  басқасын  басқа  түрден 

табамыз;  үйректе  әлеуметтік  қүрылымның  және  мінез- 

Қүлықтың  бір  типі,  бүркіттерде  — басқасы  болады;  арыс-

119

тандарда бір тип  болса,  бизондарда  басқа болады;  акулада 

басқаша жоне балықтарда оздігінше басқа. Әлдеқайда томен 

дәрежедегі түрлерде әлеуметтік жүйелер сойкес биология- 

льщ ағзалардың қызметтері ретінде болады:  S = f { О).  Бірақ 

адамда рәміздік мінез-қүлық дәрежесіндегі түр ретінде жаг­

дай мүлдем басқаша. Адам мінез-қүлқы орташа — индиви­

дуалды немесе әлеуметтік түрғыда ағзаның қызметі ретінде 

еш  жерде  көрініс  таппайды.  Адам  мінез-қүлқы  ағза 

өзгерістеріне қарай түрленбейді;  ол модениеттің экстрасо- 

матикалық өзгерістерімен бірге түрленеді. Адам модениеті — 

бүл мэдениет қызметі: В =/(С ). Егер мэдениет озгерсе, онда 

мінез-қүлық та өзгереді.

Сойтіп, адам мінез-қүлқының алуан түрлі тізбегін түйық- 

тайтын  нэрсе  қоғам  немесе  топ  емес.  Әлдеқайда  томен 

дэрежедегі түрлерде топты шын мэнісінде оның кез-келген 

мүшелерінің мінез-қүлық детерминанты ретінде қарасты- 

руға болады.  Бірақ түр ретіндегі адам үшін топтың өзі мэ­

дени дәстүрмен анықталған: яғни, біздің белгілі бір адамдар 

қогамында  қолөнер  гильдиясын,  рулық  қауымды,  көп 

күйеулілік отбасын немесе рыцарлық орденді табу таппау- 

ымыз оның мәдениетіне байланысты. Детерминанттардың 

осы класын ашу жэне логикалық талдау қүралдары арқылы 

осы экстра-соматикалық мэдени детерминанттарын — олар­

ды топтық не индивидуалды қырлырында биологиялық де- 

терминанттарынан  айыру — соңғы уақытта  ғылымдағы  ең 

маңызды алға басу болды. Әрине, бүл түжырым біреулердің 

ойынша  ақылға  сыйымсыз  болып  бағалануы  мүмкін.  Біз 

қазіргі ғылымның, яғни,  менің айтып  отырғаным физика, 

химия  жэне  медицина  гажайыптары  туралы  әңгімелерге 

үйренгеніміз жэне қогамдық гылымдарға деген менсінбеуге 

бой  үйреткеніміз  соншалықты,  мэдениет  үгымын  ерекше 

кэрсету  —  қазіргі  гылымның  ең  маңызды  жетістігі  деген 

түжырым біреулерге ерсі болып көрінуі әбден мүмкін. Біздер 

физика,  химия,  генетика немесе медицина салаларындагы 

соңгы жетістіктерді кемсітуге ешбір талпыныс жасап отырг­

ан жоқпыз.  Олардын физикадагы кванттық механика жэне 

биологиядагы генетика сияқты кейбіреулерін тоңкерілістік 

деп  атауга  толық  мүмкіндігіміз  бар.  Бірақ  та  мүндай 

жетістіктер бірнеше үрпақтар, тіпті гасырлар бойьша гылым 

пір  түтатын  салаларда  орын  тапты.  Сондай-ақ  мэдениет 

үгымын шыгарумен катар гылымга мүлдем жаңа сала белгілі

120

болды. Мэдениет туралы жаңа ғылымдағы соншалықты мөнді 

жетістіктердің жоқ болуы — біз жасаған түжырымның ерсі 

екеніне куә бола алмайды.  Біздің ғылым — жаңа, ол тәжіри- 

бенің енді ғана бөліп шығарып, анықтама берген жаңа сала- 

сьін ашты,  ал бүл одан арғы жетістіктерге жетуге әлі уақыт- 

тын болмағанын білдіреді. Осы жаңа әлемдегі жетістіктердің 

маңыздылығы немесе салыстырмалы көлемі емес, жаңа әлемді 

ашудьщ өзі маңызды. Физика мен астрономияның жетістікгері 

бізге  эсер  еткені  соншалық,  тіптен  жайбасар  “қоғамдық” 

ғылымдардың бір кездері осы жетістіктермен қатарласа ала- 

тынына көпшіліктің сенуі қиын. Ғылымның ғарыштағы га- 

лактикалардың орналасуын картаға түсіруге және бақылау- 

шыда^  миллиондаған  жарық  жылдарға  алшақ  түратын 

жүлдыздардьщ массасьш өлшеуге қабілетгі болған кезде, бас­

ка салада ғылым кейбір қауымдастықтардағы көп некелікке 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: