«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц
мүндай талпыныстар осы тәсілдің көмегімен қүтылуға тиіс
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
мүндай талпыныстар осы тәсілдің көмегімен қүтылуға тиіс болған релятивизмге алып келеді. “Зуньялар мәдениетінде үстамдылық қүрметтейді, — дейді Клакхон, квакитуля мәдениетінде дара эксгибиционизмге қолдау танытылады. Бүл қүндылықтар бір-біріне қарама-қайшы, бірақ оларды үстана отырып, зуньялар да, квакитулялар да әмбебап қүнды- лықтар жолын үстанатынын, өз мәдениетінің қалыптасқан ережелерін қүрметтейтінін көрсетеді”1. Бүл айқын жалта- рыс болғанымен, бірақ түтастай мэдениет универсалийлерін талқылағаннан гөрі айқын қулықтан артық емес. “Мораль - универсалия, сүлулықтан рахатгану және ақиқат туралы қан- дай да бір түсінік” деп айтқанмен, егер келесі бір түста “бүл үғымдар қабылдайтын әртүрлі формалар өздері бейнеленетін қоғамның ерекше тарихи тәжірибесімен жаса- лған”2 деп қосуға мәжбүр болсақ, Херсковицке ергеннен не павда? Сіз униформистік көзқарастан бас тартсаңыз да, тіптен consensus gentium теоретиктері сияқты абайлап әрі аяғына дейін жеткізбей істесеңіз де, сізді релятивизм қаупі шы найы күтіп түр; егер адамзат мәдениетінің көптүрлілігіне - зуньялардың үстамдылығына және квакитульялардың эксгибиционизміне батыл көз жіберіп қарасаңыз және еш- нәрсе білмейтіндей жанынан өтіп кетпей, мағынасыз қара- байыр сөздерді қолданбай, екеуін де адам концепциясына қоссаңыз, онда одан қүтылуға болады. Мәдениетгегі маңызды деп саналатын универсалиилерді анықтаудың күрделілігі, өрине, consensus gentium көзқара- сының екінші шартын жүзеге асыруға кедергі келтіреді, ал дәлірек айтқанда, бүл универсалиилер нақты биологиялық, психологиялық жөне әлеуметтік үрдістерге негізделген бо луы тиіс. Ал бүл жерде өзіндік қиындықтар туындайды: мэдени жэне мэдени емес факторлардың арасындагы қаты- настың “стратиграфикалық концепциясы” мүндай байла- ныстың жүзеге асуына онан да бетер кедергі болады. Егер мэдениет, психика, әлеуметтік жэне ағза гылыми түргьща негізделген “деңгейге” болініп, өзіндікжеткіліктіжэне дербес болса, онда оларды қайтадан қосу оте қиын. 1 С. Kluckhohn. Culture and Behavior. N. Y., 1955, p.364. 2 M. J. Herskovits. Cultural Antropology. N. Y., 1955, p.364. 98
Әдетте, осындайды “референцияның өзгеріссіз нүктелері” (“invariant points of reference”) деп аталатындардың көмегіне сүйеніп жасайды. Бүларды, — 1940 жылдардың ең басында Толкотт Парсонс, К.Клакхон, О.Г.Тэйлор және т.б. жазған осындай
стратегиядағы оте танымал нүсқау болып табыла- тын “Қоғамдық ғылымдар саласындағы ортақ тілді іздеу” деген меморандумда жазылғандай, — “әлеуметтік жүйелер табигаты мен жеке адамды қүрайтын биологиялық және психологиялық табиғатында әлеуметтік жүйесін үйлестіру қажеттігімен әрекет ететін және өмір сүретін сыртқы орта- сынан” іздеу керек. “Мөдениетте... қүрылым “түйіндерін” терістеуге болмайды. Оларға қалай да “бейімделіп”, “коңіл аудару керек.” Мәдениеттегі универсалиилер — осы шара- сыз шынайылыктың кристалданган жауабы, онымен бірлесіп тіршілік етуге келісілген институтталган төсілдер деп жо- рамалдауға болады. Сөйтіп, талдау корсетіп отырғандай, мойындалған түпкі қажетгіліктердің жорамалдаған универсалиилермен ара-қаты- насьш анықтап жэне олардьщ арасында сәйкестік барын дә- лелдеу қажет. Әлеуметтік деңгейде әдетте барлық қоғамдар тіршіліктерін жалғастыру үшін, халық санын көбейтіп, тау- арлар мен қызметтерді озара болісуі керек, отбасының жөне сауданың қайсыбір формаларының омбебап сипатгамасы осы- мен түсіндіріледі. Психологиялық деңгейде жеке осім төрізді түпкі қажеттіліктерге сүйенеді, — білім беру институттары- ның коптігі осымен түсіндіріледі, болмаса, Эдип комплексі тәрізді жалпы адамзаттық мәселелерге арқа сүйеледі, бүл жазалаушы қүдайлар мен қамқоршы өйел қүдайлар идеясы- ның әмбебаптығын негіздейді. Биологияда зат алмасу және денсаулық үғымдары бар; мәдениетге оларды тамақтану және емделу дәстүрімен байланысты салтгармен сәйкестендіреді. Осылайша жалғаса береді. Қандай да бір негізгі қажеттілікгі тауып, одан әрі мәдениеттің осы қажеттіліктермен, Клак- хон бейнесін қолданғанда, “жасырынған” әмбебап жақта- Рын корсетуге тырысу керек. Мүнда да мәселе осындай тәуелділіктің бар екендігінде емес, оның сипаты қалай негізделгенінде. Қайсыбір адамзат институттарының ара-қатынасын анықтау ғылым (немесе ДҮрыс мағына) айтып түрғандай, адам омірінің шарты бо лып саналады, бірақ осы байланыстың сипатының кездей- соқ еместігін долелдеу едәуір қиынырақ. Бүл жерде мәселе 99
әрбір институттың өлеуметтік, психологиялық, жөне ағза- лық қажетгілікгерге жауап берегініңце де емес (неке дегеніміз — ұдайы өндірістің әлеуметтік қажеттіліктері тудырған реф лекс, немесе, дастархандағы салт жоралғылар ағзаның ме- таболикалық қажеттілігіне жауап беруі деп үйғару — осын дай амалды келеке ету болып саналады), бірақ мәселе түрақты “деңгей аралық” қарым-қатынасты дәлме-дәл және тексе- руге тотеп беретін әдіспен постулаттаудың мүмкін болма- уында да емес. Биология, психология, тіптен элеуметгану саласындағы үғымдар мен зандарды мэдениет талдауына қолданып отыр- ғандай болып корінсек те, шындығында біз олай жасауға талпынып отырған жоқпыз, бізде тек мэдени жэне субмэ- дени деңгейлердің озара байланыста екенін жалпы магына- сында түспалдап жеткізу үшін кейбір деректер жэй ғана салыстырылады. Бүл жерде теориялық интеграция жүзеге аспайды, тек интуитивті жэне субъективті түрдегі корел- ляция болгщы. Мүндай деңгейлік амалда біздер “рефлексия- ның озгеріссіз нүктелерін” жүмылдыра отырьпх, мәдени және мэдени емес факторлар арасындагы шынайы қызметтік бай ланысты ешқашан жаңадан жасай алмаймыз, тек азды-копті коңілге қонымды үқсастықтар, салыстырмалылықтар, бол- жамдар мен жақындасулар жасаймыз. Сонда да, consensus gentium амалы маңызды универ- салиилерді де, мэдени жэне мэдени емес қүбылыстар ара сындагы нақты байланысты түсіндіруші қүбылыстарды да анықтауға қабілетсіз деп тіптен мен қателесіп түрсам да (осы үшін мені коптеген антропологгар кінәлайды), бірақ мүндай универсалийлерді адамды анықтаудың орталық болшегі ретінде мойыңдау мүмкіндігі және адамзатты “ортақ болгіш” концепциясына сүйеніп қарастыру қажет пе, жоқ па, әлі де болса айқын емес. Сойтіп, бүл сүрақ енді гьшыми түргьщан философиялық кеңістікке отеді; сонда да адам тіршілігінін негізі адамның қайсыбір халыққа тэн ерекшелігінде емес, ал адам мәдениетінің әмбебап деп саналатын түстарында үлкен айкындықпен бейнеленеді дейгін түсінік — біз келісуге тиіс емес соқыр сенімдер. Мысалга, адамдар үшін бүкіл жерде қандай да бір “дін” бар деп, — немесе қайсыбір діни қүбы- лыстың бар байлыгын, ягни, — балийліктердің трансы мен үндістердің дәстүршілдігін, аптектердің адамдарды қүрбан- дыққа шалуы мен зуньялардың жаңбыр биін тану аркы л Ы
100 қандай да бір жалпы идеяны сезіне отырып біздер осы негізді тани аламыз ба? Біздің негізіміз туралы — “некенің” әмбе- бап сипаты бар (егер ол солай болса) деу ме, элде гималай халықтарының полиандриясына қатысты деректер ме, не месе австралиялықтардың некесіне қатысты ғажайып дәс- түрлер ме, әлде Африкадағы банту халқының қалыңмал жүйесінің күрделілігі ме, қайсысы көңілге қонымдырақ куә болады? Кромвельдің бірдей әрекеттерінен оны нагыз ерек ше және оз заманының ағылшыны деуге болады: мүмкін адамдардьщ ерекше мәдениетінде,-олардын оғаш қылықта- рында адамдык мәнді көруге болатын шығар; адам концеп- циясының қүрылысына (немесе оны қалпына келтіруге) антропология ғылымының қосқан маңызды үлесі — осыны қалай жасауды корсету. I I I Адам анықтамасы мәселесіне душар болган антрополо гия мэдени ерекшеліктерден қашып, тәнсіз универсалийлер жамылгысьшьщ астьша тығылып калды, ал оньщ басты себебі сол, адамзат мінез-қүлыгының үлкен көптүрлілігінің ал- дында олар тарихилықтан, релятивизм шытырмандарының арасында адасып кетуден қорықты және қорқьшыш қаупінің үлкендігі сондай, олар тіптен сенімді тіректерінен айрылып қалды. Олардьщ осы қорқыныштары негізсіз емес еді: АКДІ- та жарық көрген антропологиялык шыгармалардьщ арасын дагы ең атақтысы Рут Бенедикт жазган “Мэдениет мо- дельдері” деген кітапта адамдардьщ бір тобында жасауга рүқсат етілген нәрселердің бәрі өзге топ адамдарының Қүрметіне иеленеді деген таңданарлық қорытьшдысымен Марк Блок “нақты заттарды зертгеу гажайыптары” деп ата- ғандарға өзін үмыта берілу арқылы қандай ыңгайсыз жаг- Дайда қалуга болатынына үлгі көрсетті. Бірақ бүл қауіп емес, Қарақшы. Эмпирикалық түрде әмбебап болмайынша мөде- ни Қүбылыс адам табигаты туралы ешнөрсе айта алмайды Деген түсінік логикалық козқарас түргысынан орақ тәрізді клеткалы анемия, бақытымызга карай әмбебап ауру болма- ндықтан, адамдардагы генетикалык үрдістер туралы еш- е рсе а*та алмайды деп сендірумен бірдей. Ғылым үшін льт Ше ҚЬІЗ№'Ушылык тугызатын қүбылыстың эмпирика- таРалгандыгы емес, ал осы қүбылыстың оның табиги 101 үрдістерін негіздеуі туралы айта алатындығында — әйтпесе Беккерель уранның ерекше сипатына қайдан қызығушы- лық таныта бастап еді. Аспанды үнтақтардан көре алатын тек ақындар ғана емес. Қыскасы, біздерге үқсастар арасындагы түрақты тепе- тендікті емес, әртүрлі қүбылыстар арасындағы жүйелі бай- ланыстарды іздеу керек. Ал біздің ізденістеріміз жетістікке жетуі үшін адамзат тіршілігінің әртүрлі жақтарының қарым- қатынасының “стратиграфикалық” концепциясын біздер синтетикалық концепциямен, яғни, биологиялық, психоло- гиялық, әлеуметтанулық және мәдени факторларды талдау- дың біртүтас жүйесі шеңберіндегі ауыспалық деп қарасты- ратын концепциямен ауыстыруымыз керек. Қоғамдық ғылымдарға жалпы тілді енгізу жәй терминологиялық үйлестіруді немесе, одан да нашары, жаңа терминдерді кол- дан жасауды білдірмейді; ол категориялардың біртүтас жүйесін барлық зерттеу салаларына жапсыруды да біддірмейді. Оның мағынасы өртүрлі зертгеу салаларындағы ізденістердегі маңызды сойлемдерді қальштастыруға болатын теориялар мен үғымдардың әртүрлі типтерін жасауда болып табылады. Антропология тарапынан интегративті жүмысты бастап, сол арқылы адам бейнесін айқынырақ ету үшін мен екі идея үсынғым келеді. Біріншісі бойынша, мәдениетті салт, дәстүр, мінез-қүлық, дағдылар жиынтығы тәрізді мінез- қүлықтың нақты паттерндерінің комплексі ретіндегі осы- ған дейін қабылданған козқарас бойьшша емес, мінез-қүлық- ты басқаратын- (компьютершілер “бағдарлама” деп атайтьш) жоспар, рецепт, ереже, нүсқау тәрізді бақылаушы механизм- дердің жиынтығы ретінде қарастыру қажет. Менің екінші идеям бойынша, адам дегеніміз — оз мінез-қүлқында осын дай мөдени бағдарламалардан, экстрагенетикалық бақылау- шы механизмдерден нағыз драмалы түрде тәуелді жануар. Осы идеялардың ешқайсысы да жаңалық емес, бірақ ан- тропологиядағы жөне озге де ғылымдардағы (кибернетика- дағы, ақпарат теориясындағы, жүйке ауруларын зерттеу ғылымыңдағы, молекулалы генетикадағы) жақында ашыл- ған жаңалықтар оларды дәл түжырымдамалармен қамтама- сыз етгі және эмпирикалық дөлелдермен толыктырды. Адам оміріндегі мэдениет үғымы мен ролін жаңадан түжырымдау оз кезегінде адам анықтамасын да жаңадан қалыптастыра- ды, негізгі күшті оның мінез-қүлығындағы әртүрлі жердегі 102 және әртүрлі уақыттағы эмпирикалық жалпы түстарына сал- май, өзіне тән қабілеттерінің кендігі мен бәрін қамтуы оның шіщайы жетістіктерінің нақтылығы мен саяздануы көмегімен қарапайымдануы механизмдеріне күш салынады. Соңында ең бір ескеретін түсы сол, бөріміз өмір сүрудің мыңдаған түрлі алғышарттарын біле түрып, солардың арасынан бір ғана түрімен өмір сүріп аяқтаймыз. “Бақылау механизмдерінің” концепциясы адам ойының нейзінде қоғамдық және көпшілік сипатгар қатар болады деп пайымдаудан басталады: ол үшін табиғи өмір сүру орта- сы аула, базар, қала аландары. Ойлау “басқа не келсе содан” түрмайды (бірақ кейде осы үрдісті бастау үшін де мүның қажеті бар), ол Дж. Г. Мид жөне т.б. білдіруші рәміз- дрр деп атаған — негізінен сөздер, ымдар, музыкалық ды- бЫстар, сағат сияқты механикалық қондырғылардың, асыл tacrap сияқты табиғи заттардың, әйтеуір, әдеттегі түбірінен жүлынған және тәжірибеге мағына беруге қолданылатын не бодса содан түратындардьщ үнемі қозғалысьшан түрады. На- кіты жеке адам мүндай рәміздерді шындық деп қабылдай- дьі. Олардың қозғалыстары ол туған кезде болып жататын және кейін ол күш жүмсаса да, жүмсамаса да кейде азайып, кебеюлермен, ішінара өзгерістермен ол дүниеден озған соң да жалғаса береді. Тірі кезінде адам оларды кейде біле түра, кейде жәй ғана қолданса да, оның бір ғана мақсаты бар: өзі өмір сүріп отырған уақиғаларды қүрылымдап, “төжірибелік жолмен танылатын ағымдағы затгар қатарларының” арасында Ібағдар алу үшін, — дер Дьюи. : I Жарықтың рәміздік бастаулары адамның әлемде бағдар алі'ы үшін керек, себебі, оның ағзасына табиғатган берілген рәміздік емес бастаулар өте шашыраңқы жарық түсіреді. Төменгі жануарлардың мінез-қүлық патгерндері елеулі дең- гейде олардың физиологиясына негізделген; ақпараттың ге- н^тикалық бастаулары олардың әрекеттерін түрлендірудің еДйуір аз шамасьщда озгертеді, бүл жануар дамудың неғүрлым т^мен деңгейінде болса, соғүрлым олардан аз болып, 'Куйелілігі азая түседі. Адамға жауап реакцияларының тек ең жалпы түрлері берілген, олардьщ айтарлықтай мәнерлілігі, хүрделіліп болса да, барлығы болуы тиіс күйінде орбісе, Ксйбір жағдайларда мінез-қүлық нәтижелілігі оньщ әрекет- еРін өте жуық шамамен ғана реттейді. Осыдан біздің идея- рздың тағы бір жағы шығады: мөдени паттерндерді — i
білдіруші рәміздердің ретгелген жүйелерін басшылыққа ал- маса, адамдар тіптен басқарусыз болып, оның мінез-қүлқы мағынасыз өрекеттер мен спонтанды эмоциялардың рет- сіздігін білдіріп, оның тәжірибесі тіптен қалыптаспаған бо лар еді. Мүндай паттерндердің жинақталған қосындысы, яғни, мэдениет — адамзат тіршілігінің жөй ғана әшекейі емес, бүл оның ерекшелігін анықтау үшін мәні оте зор бо лып табылатын маңызды шарты. Антропологтарға осы үстанымды колдайтын ең көңілге қонымды деректерді адамның шығу тегі туралы қалыптасқ- ан түсінікке түзету енгізген жақында ашылған жаңалық береді: нақты айтқанда, Homo sapiens-ті озге маймылдардан бөліп алу. Бүл жерде үш жаңалықтың мағынасы ерекше маңызды болды: 1) адамның мэдени дамуы мен физикалық эволюциясы арасындағы қатынас сипатына бірізді үдеріс деп қараудан бас тарту жөне бүл үдерісті қосарлану және әрекеттесу деп түсіну; 2) қазіргі адамдарды жасаған жөне оларды өзінің тікелей ата-бабаларынан шығарған биология- лык өзгерістердің басым бөлігі орталық жүйке жүйесінен, өсіресе, бастағы мидан пайда болғанын анықтау; 3) физио- логиялық козқарас бойынша адамның толық емес жануар екенін түсіну; ал оны жануардан ажырататындардың ең бас- ты белгісі оқуға қабілеттілігінде емес (ол расында да өдеттегіден тыс), оның оз бетінше омір сүргенге дейін қан- шалықты коп жоне не нәрсеге үйрену керек екенінде. Осы ережелердің әрқайсысын егжей-тегжейлі анықтап корейін. Адамның мэдени жөне биологиялық дамуы арасындагы қатынас сипатына дәстүрлі козқарас бойынша, біріншісі, ягни, биологиялық даму жалпы және түтас түрде екіншісі, ягни, мэдени даму басталганга дейін аяқталды дегенді мой- ындады. Бүл козқарасты да стратиграфикалық деп атауга болады: адам даму деңгейінің қазіргі қалпына жеткенше, физикалық түрде әдеттегі генетикалық мутация жэне та биги сүрыптау зандарымен дамыды; сосын барып мәдени даму басталды. Оның филогенетикалық даму деңгейлерінің бірінде мәдениетті қүрау мен жинақтауга мүмкіндік берген бір маргинальді генетикалық озгеріс болды, ал соның нәтижесінде адамның қоршаган ортага бейімделуінің адаптивті реакциялары генетикалық емес, тек мэдени си- патқа ие болды. Жер шарына орналасу барысында ол салқ- ын жерлерде аң терілері мен жүндерді, ал ыстық жерлерде 104 белдемшелерді (немесе тіптен ешнөрсе) таға бастады; бірақ өз ағзасын организмінің қоршаған ортасына деген сезімі өзгеріссіз қалды. Ол өзінің жыртқыпггық үстемдігін өзге аймақтарға тарату үшін қару жасай бастады және алуан түрлі етіп көбейту үшін тамақ дайындай бастады. Адам адаммен, — дейді әрі қарай бүл әңгіме, сосын ол қайсыбір ақыл шебіне үзілді-кесілді өткен соң “білім, сенім, өнер, мінез-қүлық, зандар мен салттарды” (сэр Эдуард Тэйлордың әйгілі мэде ниет анықтамасы бойынша) үйрету арқылы өздерінің үрпақ- тарына және көршілеріне беру мүмкіндігіне, ал үйрену ар кылы ата-бабалары мен көршілерінен қабылдау мүмкіндігіне ие болды. Осы бір ғажайып сөттен соң гоминидтер дамуы бүрынғыдай оның ағзасындағы физикалық өзгерістерден емес, мөдени жинақтаудан және негізгі өндіріс үрдістеріндегі баяу өзгерістерден тегіс жөне түтастай тәуелді болды. Бір ғана күрделі түсы сол, сірә, мүндай сәт болмаған болуы мүмкін. Ең соңғы деректер бойынша, Homo түқы- мының мэдени өмір қалпына өтуі бірнеше миллиондаған жылдарға созылды; ал, сірө, мүндай үзақ мерзім ішінде ге- нетикалық мутациялардьщ біреуі емес, бірнешеуі емес, үзақ та күрделі, түтастай жүйелі түрде үйымдасқан катары болг ан шығар. Қазіргі мәліметтер бойынша, Homo sapiens-қазіргі адамның эволюциясы өзінің тікелей адам емес ата-бабала- рынан торт миллион жылдай бүрын, — қазір атақтыға айнал- ған — оңтүстікжәне шығыс Африканың адам-маймылы деп аталатын австралопитектің пайда болуынан соң басталды, ал тек 100, 200 немесе 300 мың жыл бүрын ғана sapiens пайда жүктеу/скачать 15,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|