философияны терістеп, жоққа шығарады. Бұл ежелгі және

соқыр сеніміне қарсы күресте мэдениет туралы ғылым өзіне 

жол салуы тиіс.  Бірақ модениеттануга қарсы осы лингвис- 

тикалық емес қарсылықтар тек нәтижелі түрде біздің жаңа 

ғылымды атауға арнайы терминнің қажеттігін атап көрсетеді 

жэне осы мақсат үшін “мэдениеттану” сөзінің ерекше қоным- 

ды екеніне көз жеткізеді.  “Ерекше сала”  болып табылатын 

мөдениетке  “өзінің  зерттеуі  үшін  ерекше  саланың  қажет 

екенін” Лоуи жиырма жылдан астам уақыт бүрын дэлелде- 

ген болатын. Дюркгейм де “сәйкес терминологияға... тіптен 

жаңа  үғымдарды  қалыптастырудың  қажеттігін”  көрді. 

Ғылымда біздер тек рәміздік формада берілген үғымдардың 

көмегімен ойлаймыз жөне жүмыс істейміз. Ғылымға қажетгі 

нөтижелі  ойлау  үшін,  негізгі  айырмашылықтарды  жүзеге 

асыру үшін біздерге дөл аспаптар мен қатаң үғымдар керек.

“Психология”  сыртқы  түрткілердің  организмге  әсері 

тәрізді ерекше қүбылысты білдіреді. Бірақ ол мәдени күбы- 

лыстарды мэдени емес қүбылыстардан ажыратпайды және 

экстра-соматикалық элемештердің мәдени үрдістегі қарым- 

қатынасын түсіндіру оның шегінен тыс жатады.  Коп уақыт 

бүрын Оствальд пен  Кребер көрсеткендей,  “Элеуметгану” 

да  мөдениді  өлеуметтіден  ажырата  алмай,  “фатальді 

кемшілікке”  үшыраған. Ол мөдениетті қарым-қатынастың 

әлеуметтік үрдісінің қосымша нәтижесіне немесе бір жағы- 

на айналдырып, адамзат қоғамының қүрыльшы мен үрдістері 

модениет қызметінің моні екеніне қарамастан, мөдениетті 

озіне тон қарым-қатынастың негізгі үғымында араластыра- 

ды.  Сойтіп,  “әлекметтану”  айқын  емес  жөне  екіүдай  тер- 

миндер  қолданудан  туындаған  ойлау  сәтсіздігінің  жақсы 

мысалы бола алады.

“Антропология” термині іс-өрекеттің коптеген түрлерін 

білдіруге  қолданылды,  олар  —  бас  сүйекті  өлшеу,  жерден 

балшықтан жасалган сынықтарды қазып алу, рәсімдерді ба- 

қылау, тайпаларды зерттеу, аборигендерді, түтас өркениет- 

терді психо-талдаулық зерттеу,  онер жэне қолэнер тарихын 

қадагалау  -   ал  қазірде  оны  жалгыз  мэдени  үрдісті  түсін- 

дірудің ерекше жэне өзіне тэн мақсаттарымен шектеуге бол­

майды.  “Әлеуметтік антропологияның”  “элеуметтанудан” 

ешбір айырмашылыгы жоқ.  Мэдениет туралы гылым мэде­

ниеттану болмаганда не болады? Осы терминді енгізуге бай­

ланысты, рәміздік түрде туындаган экстросоматикалық кон­

тинуум дегеніміз — жеке немесе үжымда қарастырыльш отыр-

ган адам организмінің қандай да бір реакциялар класымен бірдсй 

емес;  мөдени  элеменггердің қарым-қатьшасы дегеніміз — адам 

организмінің реакциясы немесе қарым-қатынасымен бірдей 

емес екендігі кімге болса да айқындала түседі.  Терминоло- 

гияны ауыстыру ойлауға немесе зат туралы көз-қарасқа терең 

өзгерістер  әкеле  алады  немесе  әкеледі  деу  арқылы  біздер 

әсірелеуге жол беріп отырган болып көрінуіміз мүмкін. Әйтсе 

де,  Пуанкаре корсеткендей,  “ыстық” пен “температура” ара­

сындагы  айырмашылықты  ажыратпайынша,  біздердің 

термальді қүбылыстар туралы нөтижелі ойлауымыз мүмкін 

емес  болатын.  Шынайы  алғашқыжаңалықты  ашушы  осы 

амалдардың кейбіреуін  шыдамды түрде жасаған еңбекқор 

емес,  солардың  қатынасын  анықтаған  адам  болды,  -   деді 

Пуанкаре.  Жаңа  соз  ойлап  табу  негізінен  қатынастарды 

білдіруге керек жөне ол сөз шыгармашылық түрде болады. 

“Мэдениеттану” сөзінің де мағынасы осындай: ол бір жагы­

нан адам ағзасыньщ арасындагы байланысты білдірсе, екінші 

жагынан,  мәдениетгі қүрайтын экстрасоматикалық үрдісті, 

ягни, достүрді білдіреді. Оньщ шьгғармашылық сипаты бар; 

ол жаңа гылымды негіздейді және анықтайды.

Джеймс Фейблман

МЭДЕНИЕТ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМ КОНЦЕПЦИЯСЫ* 

А. 

Мэдениет туралы ғылымнын омір сүру мәселесі

Біздер адамзат мөдениетінің мәні туралы зертгеуіміздің 

соңына келдік. Зерттеу барысында бізде адамзат іс-өрекетін 

үйымдастырудың және оның нәтижелерінің кейбір бейнелері 

Қалыптасып, осы (мөдени) іс-әрекетті дәл корсетуге қатыс- 

ты білім пайда болды. Соңғы екі тарауда біздер осы тәртіпті 

адамга жөне оның олеуметтік топтарына жүкгелетін міндет- 

темелері арқылы қарастырдық'*.  Енді біздер оның практика 

Үшін  емес,  теория  үшін  қандай  салдары  болатынын  білу 

Үшін мәдениетті үйымдастыру бейнесіне қайтадан оралуы- 

Мыз керек.

_  J.  Feiblernan.  The  Theory  o f Human  Culture.  N.  Y.,  1968.  P.  341-354. 

Осы  басылымның  “Мөдениет  динамикасы”  тарауын  қараңыз.

131

Егер де табиғат өзінің өрбір бөлшегіңде тұтастай қатыста- 

тыны рас болса, ендеше табиғаттың озімен-озі болек қарас- 

тырылатын  әрбір болшегі де міндетті түрде  озі болшегі бо­

лып табылатын тұтастық қасиеттерінің кобісіне ие болады, 

ал онда тура сондай шартгарга табигатгьщ, бізге адам модениеті 

ретінде танымал болігі де багынуы керек.  Басқаша айтқанда, 

ол озінде бүкіл калган табигатқа тэн касиеттерден коптеген 

норселерді қамтуъі керек,  ал қоршаган ортаның басқа дең- 

гейлері үшін эділетгі жалпылаулар адам табигатына да қол- 

данбалы болуы тиіс. Табигатты зерттеу жүйесі бізге ең адцы- 

мен гылым ретінде корінеді.  Бізге болмысгың коптеген эм- 

пирикалық деңгейлеріне  сэйкес  келетін  гылымдар  белгілі. 

Өмірде физика, химия, биология, психология сияқты гылым­

дар  бар.  Онда  мэдениет  туралы  гылым  жэне  элеуметгану 

тәрізді гылымга неге болмасқа? Себебі, басқалар сияқты, мэ­

дениет те тура сондай эмпирикалық деңгей; егер де бүл кітапта 

үсынылган  түжырымдар  негізділікке  талаптанатын  болса, 

әйтеуір,  біздің  бүл  туралы  айтуга  қүқымыз  бар.  Осындай 

зергтеулерде мэдениет туралы гылымның омір сүруі жоніндегі 

сүрақ міндетті түрде пайда болады. Біздін қабылдаган алгы- 

шарттарымыз бен зерттеу барысында келтірілген деректерге 

сүйене  отырып,  біз  мэдениет туралы  гылым  болуы  мүмкін 

деген қорытындыга созсіз келеміз. Біздің пікірімізше, жара- 

тылыстанулық  гылымдарға  жатпайтын  гылым  болмайды, 

себебі, адамдард ьщ олеуметгіктоптары мен олардьщ мәдениеті 

табиги  ортаның жалгасы болып  саналады жэне табигатгьщ 

болшегі бола отырып,  олар оздерін зерттейтін жэне оздерін 

басқаратын зандарды ашуға тырысатын сэйкес жаратылыста- 

нулық гылым қажет екенін үйгарады.

Бүл тарауда біз ең алдымен мүндай мүмкіндікті қарас- 

тырыгі,  откен  зерттеушілерге  сүйеніп,  олардың  мэдениет 

туралы гылымга үсынган бүкіл қостаулары мен қарсылық- 

тарының  кейбір дэлелдерін  келтіреміз.  Сонан  соң,  біз  ал- 

дыңгы тарауларда айтылган,  бізге мэдениет туралы гылым- 

ның эрі қарай дамуының мүмкін багыттарының бірқатарьш 

корсететін кейбір идеяларды бірікгіріп, жинақтаймыз.  Та- 

раудың  соңында  біз  мэдениет  туралы  гылым  пайдасына 

бірқатар абстрактілі дэлелдерді үсынып,  оның болашагына 

коз жүгіртуте тырысамыз.

Белгілі магынада модениет туралы гылымның омір сүру 

мүмкіндігін  мэдениет туралы  қашан болса да  ойлагандар-

132

дың  бөрі  де  болжаған.  Зерттелу  саласында  эмпирикалық 

күбылыстардың реттеушілігін ашу — бүл осы деректер сала­

сы жөніндегі білімдерді ғылым қалпына келтіру жолындағы 

алғашқы қадам.  Ғылым табиғи зандарды тануға өрекет жа­

сап  отыр,  ал  табиғи  зандар  болса  идеалды  түрінде  тендеу 

мен мәтін, яғни, математикалық кейпінде көрініс табуы ке­

рек.  Бірақ  та  осыған  жетуден  бүрын,  ал  белгілі  мағынада 

гипотезаларды  түжырымдап  жоне  оларды  қостай  немесе 

терістей  алатын  эмпирикалық  зерттеулерді  жүргізу  мүм- 

кіндігінің пайда болуынан ертерек таксономия маманы келіп, 

болашақтағы барлық ғылыми зертгеулердің табигатын анық- 

тайтын топтауды жасақтауы қажет.  Осылайша,  бір уақыт- 

тарда мөдениетті зерттеудің шекараларын белгілеп қойған 

дәл сол ғылымдар мэдениет туралы ғылымды жарату бағы- 

тында ipso facto алгашқы қадамын басқан екен. Себебі, адам 

эмпирикалық  қүбылыстардың  белгілі  бір  саласын жүйелі 

әрі мүқият зерттеген жағдайда, ол өзінің ниеті ме, олде жоқ 

па дегенге қарамастан, бүл қүбылыстар туралы ғылымның 

дамуына еріксіз комегін тигізеді.

Мәдениетті зерттеушілердің жаңалықтары мен адамзат 

тарихына үстірт көз салып өтудің өзі біздің көзқарасымыз- 

ды растайды.  Геродот пен Тацит секілді, әдетген тыс дерек- 

тердің бар екенін корсететіндер кобінесе олардьщ ерекшеліііне 

көңіл боледі.  Қараңызшы, дейді олар бізге,  әЛемде қандай 

гажайып қүбылыстарды табуға болады. Бүрынғы кездері омір 

сүрген адамдардьщ таңғажайып көптүрлілігіне көз салыңыз- 

шы.  Олар өмір сүрген кездегі модениеттер қаншалықты әр 

текті  болды!  Ливийліктердің  күлкілі  одет-ғүрыптарынан 

бастап герман тайпаларының достүрлеріне шейін қараңыз- 

шы — бүрьш мүндайды көрмеген де, естімеген де едік. Төртіп 

туралы оз көзқарастарыңызды оте тар шеңберлерге кіргіз- 

беңіз,  себебі,  бүл  деректер  оларда  оз  орнын  табуы  керек. 

Фукидид  пен  Гибсон  сияқты  тарихшылар  мәдениеттін 

Қүлдырауы туралы табандылықпен айтқан еді.  Тарих бары- 

сы  мен  оның  мәнін  зерттеушілер,  атап  айтқанда,  Вико, 

Шпенглер жоне Тойнби адамзат тарихындагы оқиғалар ба- 

Рысыньщ жалпыға бірдей моделін іздеумен айналысты. Олар 

°ның формасын айқындауға,  онда корініс тапқан тәртіпті 

табуға үмтылган  еді.  Бүл жәйт олардың шығармаларының 

әр бетінен корініп түр,  сондықтан да,  бүл жерде қандай да 

%  мысалдарды келтіру артық.  Ғылым жүйелер қьізметгерін

133

зерттейді,  ал  біздің  адамзат  мэдени  жүйесінің  қызметтері 

мен жүйенің өзіндік шектеулі касиеттерін анықтамай,  оны 

бір-бірімен  байланыстыруға  мүмкіндігіміз  жоқ.  Біз  адам 

мөдениетінің  геометриялық  жүйесінің  арифметикалық 

қызметтерін анықтауға тырысамыз, бірақ соны жүзеге асы- 

рар  алдьінда,  осы  геометриялық  жүйенің  қандай  екені 

жөніндегі  белгілі  бір  білімдерді  игеруіміз  керек.  Мүндай 

білімге  жетудегі  алғашқы  қадамымыз  адам  мәдениетінің 

ауқымдары мен формалары туралы білімдерді көрмей-білмей 

іздеген авторлардың біз үшін жасагандарын,  мүмкін,  ерте, 

толық  емес,  дөрекі,  көп  жағдайда  қате  болса  да,  әйтеуір 

жасағандарын үғыну болуы қажет.

Гоббс,  Спенсер және Гегельдің өздері адам қогамының 

органикалык түтастығы, биологияда зерггелетін иидивидтің 

тірі агзасына сөйкес жоғарғы ағза ретіңдегі түжырымын жақ- 

тады. Бүгінде бүл түжырымды Дженнингс, Нидем жоне Кен­

нон секілді кейбір биологтар үлкен ықыласпен қорғайды.

Айқындауга болатын, жалпы зандарға бағынатын,  шын- 

дықтың өрісі ретіндегі адамзат қоғамы туралы козқарас Габ­

риэль де Тард, Дюркгейм жоне Радклиф Браун тәрізді галым- 

дармен қосталды. Тардтың пікірінше, мүндай зандар еліктеу 

зандары болды. Дюркгейм әлеуметтануды жалпы зандарды 

орнатуга  багытталуы тиіс  гылым  ретінде  түсінді.  Бірак  та 

тек Радклиф-Браунга біз осы концепцияга соншалықты ке- 

ремет түр бергені үшін қарыздармыз. Радклиф-Браун этно- 

логиялық гылымның кейбір зандарын шынайы түжырым- 

дай  алды;  оның  ойынша,  мүндай  гылым  психологиядан 

төуелсіз болып,  озіндік негіздерде қалыптасуы керек.

Әрине, бүл түжырымды жақтаган басқа да авторлар бол­

ды,  бірақ  мүнда  олардың  аттарын  атау  орынсыз.  Біз  тек 

мэдениет туралы гылымның идеясы  белгілі бір жаңа жоне 

таңқаларлық нөрсе ретінде қарастырылмауы керек екенін 

корсеткіміз келеді.  Бүл тек ерте заманнан айқындала түскен 

қажеттілігі бар идеялардың бірі.

Мэдениет  туралы  гылым  озінде  коптеген  гылым  тар- 

мақтарын қамтып, оларды біртүтас үлы гылымга біріктіруі 

керек. Әлеуметтік антропология жэне этнология деген ата- 

улармен  белгілі,  —  ал  бүл  терминдер  озара  алмастырушЫ 

ретінде  қолданылып  отыргандықтан,  —  мэдениет  туралы 

гылым біз антропология, этнология,  элеуметгану мен элеу- 

меттік психология ретінде білетін гылыми пәндерді озінде 

қамтуы тиіс.  Сонда  да  осы  уақытқа  шейін  бүл  пәндер  еН

134

алдымен  өзінің  тар  маманды  мақсаттарын  көздеп,  белгілі 

бір дәрежеде бұрыс бағытталған еді. Әлеуметтік антрополо­

гия  тек  қарапайым  өлеуметтік топтарға  ғана  көңіл  бөлді. 

Этнология да үқсас өрі расалық мөселелерге деген ерекше 

екпінмен  сүйемелденетін  бағытқа  ие  болды.  Әлеуметтану 

дамыған модениеттердегі институттардың шынайы қызмет 

етуін статистикалық зерттеулермен және кең ауқымды ги­

потеза  шыгарумен  шектелді,  бірақ  ол  осы  жорамалдарды 

растауга  арналган  статистикалық  деректерді  қолдану 

мүмкіндігіне  ие болмады.  Әлеуметтік психология өз  пәнін 

анықтау мәселелеріне  ешбір үңілмей,  инстинктерді ойлап 

табумен айналысып, жақында гана зертгеудің эмпирикалық 

әдістерін  жасақтады.  Физикалық  антропология  оз 

ізденістерінде істің таза деректік қырын, ягни, қанша болса 

да  кең  және  айқын  жалпылауларды  бермей,  бас  сүйегін, 

дене  салмагының  орталыгын  жоне  т.б.  зерттеумен  гана 

шектелді.  Мэдениет қозгалысын зертгеушілер, кобінесе те- 

ориялық  жагынан  дайындалган  тарихшылар  гана  адам 

мөдениетіне  қатысты кең жалпылауларды жасауга батылы 

барды.  Солай болганымен, зертгеулердің өртүрлі салалары- 

нан алынган бүкіл білімдерді біртүтастыққа бірікгіруге эре- 

кет жасаган гылым болмады.  Бүгінде гылымның ешбір са­

ласы адамзат мөдениетін түтастай зерттеумен айналыспай- 

ды.  Ал  бізге  дәл  сондай  гылым  қажет.  Ғылыми  білімді 

көрсететін идеалды форма, айтылып өткендей, оны матема- 

тикалық түрде, ягни, тендеу мен мөтін түрлерінде корсету 

болып табылады. Бірақ та өзі де олі қалыптаспаган гылыми 

салада ешқандай математикалық білім болуы мүмкін емес. 

Сондықтан,  адамзат мәдениетін зерттеу өрісін үйымдасты- 

РУ, ягни, зерттеулердің өртүрлі багыттарын бірікгіру,  олар- 

Дың алдьша біртүтас мақсат қойып, зерттеудің жалпы пәнін 

Қалыптастырьш, оны гылымга айналдырудагы алгашқы қадам 

болу керек.

Бүл кітапта біз адам мөдениетін жалпы түрде бейнелеуге 

әрекетжасадық. Біз өз көзқарасымызды адамзат мәдениетінің 

түрлі қырларын зерттейтін өр түрлі пэндердің озара қалай- 

Ша байланысқанына багыттап, қалыптастыруга тырыстық. 

“ірақ та бүл мөселені шешу барысында біз мәдени қүнды- 

льіқтарды  олшеу  мүмкіндігі  жөнінде  де  бірқатар  пікірлер 

аиттық.  Бүл адамзат мөдениетін зерттеулерді толық қүнды 

ғьілымга  айналдыру  үшін  оте  маңызды.  Әрі  қарай  осы 

Пікірлерге назар аударайық.

135

ану

чай-

Бүл жүмыста үсынылып отырған, адамзат мәдение|гінін; 

теориясы көбінесе алғашқы жеті тарауларда көрсетіледі. Біз 

олардың әрқайсысын бөлек,  мәдени қүндылықтар өлшем- 

дерін  бағалау бойынша  біздің ой түжырымымызды талдау 

түрғысынан қарастырамыз.

1-тарау  адам  түлғасының  қоршаған  ортамен  өзара 

өрекеттесуі арқылы анықталатын қүраушы бөліктерінің бар 

екендігінің айқындығын дәлелдейді және бүл қүраушьілар- 

дың  қызмет  етуге  міндетті  эмпирикалық  деңгейлерің  си- 

паттайды.  Мүмкін болашақта адамдарды тамақ ішу, үрпақ 

қалдыру жэне тану секілді үш қажеттіліктерінің әлеуметтік 

топтар ішінде коріну күшін анықтау амалы табылатын шы- 

ғар;  ол  оз кезегінде,  алғашқы  екі қажеттілікгі отеуге және 

үшіншісінің ықпалының өсуіне комектесетін болар еді. 

қажеттілігі қызмет ету түрғысынан алғашқы екеуімен қа 

ша байланысқан?

Физикалық,  химиялық,  биологиялық,  психологиялық 

және өлеуметтік эмпирикалық деңгейлердің жөне олардың 

ішінде немесе арасында орналасқан басқа да деңгейлердің 

көпшілігімен  біріккендегі  иерархиясы  олшеуге  қүнарлы 

негізді білдіреді. Эмпирикалық деңгейлер сандық та, қүры- 

лымдық та түрғысынан зерттелуі тиіс.  Эмпирикалық с 

ның қүрылымы  қандай жөне  оның  сандық  көрсеткі; 

қандай? Үйымдастырудың осу дорежесі қандай, немесе 

қаша айтқанда, біздің бір иерархиялық деңгейден екінш: 

өтуімізге байланысты үйымдасудың көлемдері мен қар: 

дылығы қаншалықты оседі?  Мэдениет деңгейлерден кура- 

лады, жэне олардың математикалық қырларын түсіну,  мэ­

дениет туралы ғылым үшін үлкен маңызға ие болады. Әрине, 

орбір эмпирикалық деңгей басқаларға қарағанда белгілі бір 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: