теріне  байланысты  ғана  түсіндіруге  болмайтынын,  жеке

еместігін”  сезінеді.  Қыз-келіншектерге  қалайша  өзімщід 

селқос  көңілмен  қарауға  болатынын,  өз  күйеуін  бір  ғана 

жұбайымен  қалайша  шектейтінін  түсіну  дөл  сол  уақытга 

коряк тайпасының әйеліне де қиынға соғар еді.

Бірнеше жыл  бүрын  мен  Нью-Йоркте  ағылшынша бір 

ауыз  сөз  білмейтін  жас  жігітпен  таныстым,  американдық 

өмір  оны  есінен жаңылдырғаны  көрініп  түр  еді.  “Қан жа­

гынан”  ол  -   сіз  бен  мен  сияқты  америкалық,  ата-анасы 

Индиана штатынан  Қытайга аттанған миссионер болатын. 

Ол жастай жетім қалды және шалғайдағы қытай отбасында 

тәрбие адды. Білетіндердің бөрі оны американнан гөрі қытайға 

санайтын.  Оның көгілдір көздері мен ақсары шашынан гөрі 

қьггайларға үқсаған жүрісі мен қолдарының қытайша қимыл- 

дары,  бет әлпетіндегі қытайлықтарға төн қүбылыстар мен 

қытайша ойлау жүйесі кобірек өсер қалдыратын.  Биология- 

лык тегі  — америкалық болғанмен,  алган  мәдени тәрбиесі 

қытайдікі еді.  Ол  Қытайға қайтып кетті.

Мүнан горі озгешелеу сипаттағы тағы бір мысал. Ерте- 

ректе мен елдің ерекше бір мәдение сілкінісін туғызуға аса 

қүштар  аризоналық  бір  саудагердің  әйелімен  таныс-біліе 

болғаным бар.  Оның қонақтарының дастарханына ішіне — 

тауық балапаны мен теңіз балығының аралас дәмін беретін, 

бірақ солардың екеуі де емес бір айрықша ет салынған аса 

дәмді сэндвичтер қоятын. Меймандар сол сэндвичтерін қашан 

жеп  болмайынша,  үй  иесі өйел  ішіне  не  салып  пісірілгені 

жоніндегі сүрақтарға жауап бермейтін. Сонан соң бүл жүп- 

жүмсақ аппақ ет тауық балапанының да, теңіз балығының 

да еті емес, жақын арада өлтірілген ысылдауық жыланның 

еті  екенін  айтып  берді.  Сол  бетте-ақ,  жүрт  жаппай  қүса 

бастады.  Кейбіреулері оздерін-озі зорлап қүсты.  Биология- 

лык процесс мэдениет торына түсті.

Чикаго мекгептерінде үлкен тәжірибеден откен топ-төуір 

білімі бар мүгалима озінің бірінші оқу жыльш индейцтерге 

арналған  мектептерде  сабақ  беріп  аяқтады.  “Чикаго жас- 

оспірімдерімен салыстырганда навахо тайпасының оқушЫ' 

лары қандай?”  -  деп сүраганымда, ол былай деп жауап берді: 

“Тіпті не айтарымды да білмеймін.  Кейде индейцтер кәдім- 

гідей ақылды корінеді. Ал кейде олар түйсізсіз хайуандарға 

да үқсап кетеді. Жақында бізде жоғары кластықтар үшін би 

кеші  болды.  Мен  жалгыз  озі  түрган  баланы  кордім.  Ол  '  

ағылшьш тілі бойынша озімнің ең үздік шәкірттерімнің бір1

402

-

еДі-

кас

рын

кат:

“ C e

кал

^онда мен оны қолынан жетектеп жап-жақсы қыздың 

на экелдім. Бірге билесін дегенім еді.  Бірақ олар баста- 

төмен  салған  күйі  түрып  алды.  Тіпті,  бір-біріне  тіл 

ан  да  жоқ.  Бір  жағынан  әуестік  жеңіп,  мен  олардан: 

дер әлде бір рудың балаларысыңцар ма?” деп сүрадым. 

Онда түрған не бар?

Егер сіз туған ағаңызбен төсектес боп шықсаңыз өзіңізді 

н сезінер едіңіз?

Іүғалима  ренжіп кетіп  қалды,  ал шын  мәнінде  бүл екі 

жагіай принципті түрғыда салыстыруға келмес еді.  Біздер би 

билі  ген кездегі денеге дене жақындасатьш түстар,  индейцтер 

үші  [,  тікелей  сексуалдық  мағынаға  ие.  Туған  анасы  мен 

қарі  ндасының қан араласуына тыйым салынғанындай, оларда 

бір і  удың жігіті мен қызының некелесуіне де жол берілмейді. 

Ere]  ақ носілді мүғалима үшін қыздың туган ағасымен төсек- 

тее * олуы мүмкін бе деген ойдың озі қаншалықты үят болса, 

инд  йнтер үшін руы бір аға мен қарындастың билеуі де сон- 

шал  >іқты өрескел, үят саналатын нөрсе. Бүл екі жағдай олар­

ды!  қай  Қайсысында  да  мөдени  өлшемге  сөйкес  бірыңғай 

ирр  ционалдық реакция туғызады.

шайда мүның барлығы, осы айтылғандай жөйттер адам 

табі  ғатында жоқ дегенді  білдірмейді.  Бізге  белгілі барлық 

қоғ  мдарда осындай институттар табылып қалатынын біл- 

дір(  гін  фактінің озі-ақ барша  адамдардьщ терең  үқсасты- 

ғьш  көрсетеді. Йель университетіндегі “Жалпы мәдени шолу” 

кар  отекасы “некелесу рәсімі”,  “дағдарыстағы әдет-ғүрып 

жо{  ілғылары”,  “қандас  туыстардың  некелесуіне  тыйым” 

сия  ;ты кйтегорияларға сәйкес күрылған. Талданылған жүзде- 

ген  ләдениеттің өр қайсысында жалпы саны жетпіс бестен 

ке\  емес осы категориялар алға тартылған.  Бүл танданар- 

лыі  жай  емес.  Кез  келген  топтың  мүшелері  озара  үқсас 

био  югиялык мінездемеге ие. Барлық адамдар да бірдей, туу, 

дәр,  іенсіздік,  дерт,  кәрілік

 

жөне 

өлім

 

сияқты азапты сәттерді 

бас  ан өткереді. Адамзат баласының биологиялык мүмкіндігін 

гниет сарайына қаланар кірпіиггерге балауга болар еді. 

Әр<  ір  мөдениетте  болатын  белгілі  қүрылымдар  биология- 

льп  түргьща аттап отуге болмайтьш мьша жагдайларға бай- 

Ла^  >істы, яки жынысы өр түрлі, жас молшері өр алуан,  күш 

Қаі  заты да, жеке қабілеті де әр түрлі адамдардьщ қатысуы- 

Меі  , калыптасады.  Мэдениет түрлерін формаларды табиги 

Фаі  горлар да шектейді. Мәселен, агаштардың басынан кар-

403

ғып өту немесе темір рудасын жеу төсілдерін бірде-бір мэ­

дениет жасамайды.  Міне,  осылайша табиғат пен мөдениет 

деп аталатын тәрбиенің ерекше формасы арасында ешқан- 

дай “немесе — немесе” деген болмақ емес. Мэдени детерми­

низм1 де биологиялық детерминизм сияқты біржақты нәр- 

се.  Екі фактор да озара байланысты.  Мэдениет адам табига- 

тына негізделеді жэне оньщ формалары адам биологиясына, 

сонымен бірге табигат зандарына сэйкес анықталады. Со­

нымен  бірге  мына  жай да  айқын:  мэдениет  мына сияқты 

биологиялық  процестерге  де:  қүсу,  жылау,  тамақ  эшу, 

денедегі керексіз заттарды шығару -  басшылық етеді. Адам 

тамақ ішкен кезде іпгкі  “кажеттілігімен” есептеседі,  ашығу 

дегеніміздің  озі  — қан  қүрамындағы  қант  коюлығы  түсіп 

кетуінен,  сүйылуынан болатын нэрсе,  бірақ оның ішкі қоз- 

дырғышка  тікелей  реакциясы  қалай  болмақ,  мүны  алдын 

ала болжау мүмкін емес. Дені сау ересек адам қарны ашқа- 

нын күніне  қанша рет (екі,  үш  немесе төрт рет) және қай 

уақытта сезінеді, бүл — мэдениеттің мэселесі.  Кім не жейді, 

бүл,  әрине, азық-түліктің қай түрін алуды қалтаңның қан- 

шалықты  котеруіне  байланысты.  Әйтсе де  бүл  мэселедегі 

біраз шаруалар да мэдениет арқылы реттеледі. Жемістердің 

кейбір түрлері улы болып келетіні — биологиялық факт,  ал 

бірақ бүдан бірнеше буын үрпак омір кешкен жылдар бүрын 

америкалықтардың копшілігінің помидорды улы деп есеп- 

теп,  оны  жеуден  бас  тартқын  —  мэдени  факт.  Қоршаған 

ортаны осылайша ішінара болшектеп пайдалану арнайы мэ­

дени  қүбылыс  ретінде  қаралады.  Мейілінше  жалпылама 

козқарас түрғысынан қарасақ, тамақ ішу процесінде де мэ­

дениет  басшылыққа  алынады.  Адам  баласы тамақты  омір 

сүру  үшін  іше  ме,  мүның  барлыгы  ішінара  алганда  гана 

жекелеген жагдайлар арқьілы анықталады, өйткені бүған да 

мэдени тенденциялардың қатысы бар. Эмоцияға негіз бола­

тын — психологиялық жағдайлар.

Кейбір жагдайлар кез келген мэдениет экілінің де қорқ- 

ынышын тугызады. Әйтсе де,  рахаттану сезімін тудыратын, 

ашу-ыза шақыратын, тэн қүмарлығьш оятатын мэдени ас-

Детерминизм1  —  философиялык,  термин.  Табиғатта  жэне  қоғамда 

кездесетін оқиға,  күбылыстарды, оның ішіңде адамның еркі мен мінезініН 

өзара байланыстылығының себептерін, себептестігінің зандылығын зерТ- 

тейтін  ілім.

404

■

тары бар жәйттер өзгеше өлеуметтік дөстүрде тәрбиеленген 

адамға 

эсер етпейді. Адамның туа бітті қасиетіне келер бол- 

сак,  (жаңа туған сәби мен айқын кэрініп түрған функцио- 

нальды ақаулығы немесе дене кемістігі бар адамдарды айт- 

пағанда),  оны да біз тек мэдени ықпалға байланысты қарай 

аламыз. Ақ американдықтар мен зуни жэне навахо тайпала- 

ры  индеецтерінің  балалары  омірге  келетін  Нью-Мексико 

перзентханасьщдағы жаңа туған нәрестелерді — эте белсенді, 

белсенділігі орташа жэне тыныш сәбилер деп белуге болар 

еді.  Әр түрлі  “нэсілдік”  топтардың балаларын  осы  катего- 

риялардың  қайсысынан  да  табуға  болар  еді,  сойтсе  де  ак 

нәсілділердің кэпшілігі оте белсенді топқа түседі.  Бірақ егер 

навахо, зуни және ақ нәсілді сәбиді зерттесе, алгашқы уақыт- 

та  эте  белсенділер тобына  жатқан  зуни  балақай екі жасқа 

келгенінде озімен қатарлас зуни балаларымен салыстырган- 

да анағүрлым белсенді коріне түра, озінің ақ нәсілді қүрда- 

сына  қарағанда  қозғалысы  баяулап,  белсенділігі томендеп 

калады.  Навахо сәби,  шамасы, зуни мен ақ нэсілді баланың 

аралығындағы деңгейде, әйтсе де ол алдағы уақытта кэдімгі 

екі жасар наваходан белсенді болып кетуі де әбден мүмкін.

Қоныс аударып  келген жапондықтар түратын  мекенде 

жүмыс  істеген  коптеген  бақылаушылар  Америкада  туган 

және тәрбиеленген, эсіресе кең кэлемді жапон колонияла- 

рынан тысқары жерде оскен жапондықтардың мінез-қүлқы 

жагынан Жапонияда тэрбиеленген эз ата-аналарына кара- 

ганда, ақ нәсілді коршілеріне кобірек үксайтьшьш атап отеді.

Жогарьща мен  “мәдениеттің биологиялық процестерге 

басшылықжасайтьшьш” айттым. Томендегідей озгеше түжы- 

рымдама анагүрлым дәлірек болар еді.  “Өзге қальтқа түспей, 

ездеріне тэрбие алса да, жеке адамның биологиялық түргы- 

Да белгілі бір түрде озгеріске үшырауы айқын”.

Мэдениет тәнсіз күш емес. Оны жасайтьш да, жеткізетін 

Де — адамдар.  Сойте түра,  мэдениет бэрімізге белгілі физи- 

калық  үгымдар  сиякты  озін  ыңгайлы  абстракция  ретінде 

танытады.  Ешкім ешуақытта да гравитацияны ягни,  мате- 

риалдар арасындагы озара эсерді корген жоқ.  Бәрі де дүрыс 

Қүлаган денені кореді. Ешкім еш уақыгга да электромагнитгік 

өрісті корген жоқ.  Әйтсе де бакылау мүмкіндігі бар белгілі 

бір уақигалар, егер біз электромагниттік өріс бар деп есеп- 

ТсР болсақ, соның дэл түжырымдамасын жасап беру ыңғайын 

келтіреді.  Мэдениетті  дэл  мынандай  еді  дейтіндей  күйде

405

ешкім  еш уақытта  көрген  жоқ.  Біз  бақылаған  жайлардың 

бәрі  — жалпы дәстүрді үстанушылардың іс-әрекет жүйесі. 

Ежелгі инк маталарының немесе меланезийліктер жасаған 

тас балталардың стилі мен техникасының қайталануы сэй­

кес топтардың ментальдық шаблондарға баруына яғни со- 

қыр еліктеуге бой алдыруына байланысты.

Мэдениет — ойлау,  сезіну,  сену тәсілі.  Бүл — өрі қарай 

падалану үшін сақталып қалған  (адам есінде,  кітаптар мен 

затгарда) топтьщ ілімі. Біз осы мінез-қүлықтық өрекетгердің — 

“ментальдық” белсенділікгің жемісін оқып үйренеміз. Олар: 

мінез-қүлық,  сөз жөне қимыл;  адамдардьщ іс-әрекеті;  со­

нымен  бірге  заттык  нәтижелер  —  үй  жабдықтары,  еңбек 

қүралдары, ауыл шаруашылығына пайдаланылатын алқап- 

тар жэне т.б.  “Мәдени байлық” тізіміне дәстүрлі түрде са- 

ғат немесе зандар жинағьі сияқты дүниелерді кіргізеді. Олар 

туралы осылай пікір айту, талқыға салу оңай, бірақ кез кел­

ген мөн-маңызы бар мәселені шешкенде мына жайды: бүлар- 

дың өздігінен  тек  металл,  қағаз,  сия  ғана  екенін  еске  алу 

керек  болады.  Мөселе  мынада:  бір  адамдар  оларды  қалай 

жасау керек екенін біледі; ал екінші біреулер оларға өз өмірі- 

нің мағынасы сынды қарайды, онсыз өздерін бақьггсыз сезі- 

неді, оздерінің іс-өрекетін соларға сәйкес үйлестіреді неме­

се оларды жаратпайды, өз бойына тең көрмейді.

Біз:  “Зүлыстардың мөдени жүйесі христиандыққа қарсы 

түрды”,  — дейміз,  бүл  — пайдалы,  бірақ  өлі де  жеткіліксіз 

бақылау.  Эрине,  етене жақын келіп байқап-бақылау мүм- 

кіндігі бар әлемде нақты қарсылық көрсеткен зүлыстар бол­

ды.  Сойте  түра,  егер  біз  жоғары деңгейдегі дерексізденуді 

үстанатьшымызды үмытпаған болсақ, мэдениет туралы, оған 

эр нэрсенің себебі түрғысынан қарап ой айтуымызға бола­

ды. Салыстыру ретінде “Мерез — аралдағы байырғы түрғын- 

дардың қүрып кетуіне себеп болды” деген түжырымды әбден 

қолдануға  болады.  Бүл  “мерез”  болды  ма,  әлде  “мерездің 

микробы” ма,  “лде “мерез тараткан адамдар ма еді?”.

“Мэдениет”,  сондықтан,  бүл  — теория.  Бірақ егер  сол 

теория бізге үсынылған фактілерге карама-қайшы келмесе 

жэне  ол  біздің  кэптеген  бей-берекет,  жүйесіз  фактілерді 

түсінуімізге  септесетін  болса,  онда—  пайдалы.  ДарвинніН 

зерттеулерін  анағүрлым  көп  ретте  жаңа  білімдер  жинағы 

дегеннен  гөрі  бүрыннан  белгілі  мэліметтердің  тэртіпке 

келтірілуі  деген  дүрыс  болар  еді.  Жинақталған  фактілер,

406

онын  көлемі  соншалықты  үлкен-ақ  бола  қойсын,  ғылым 

деп айтуға  келе  ме,  бүл  -   үюлі  түрған  кірпіштерді  үй деп 

айтқан сиякты нәрсе ғой.  Таңғаларлық әдет-ғүрыптардың 

өзінен бірізділік пен реттіліктің үзілместігін табатын антро- 

пологияны  жан  күйзелісі  дертіне  шалдыққан  жандардың 

сөзінде  мағына  мен  мақсат  бары  басы  айқын  нөрсе  деп 

көрсететін қазіргі күнгі психиатриямен салыстыруға бола­

ды.  Істің  шын  мәнісіне  келсек,  бүрынғы  психологтар  мен 

философтардың ақыл есі кемдер мен жабайылардың елден 

ерекше іс-әрекеттерін түсіндіруге қабілетсіздігі психиатрия 

мен антропологияның санасыздық теориясы мен мөдениет 

теориясын жасауына қозғау салды.

Мэдениет — дерексіз түсінік яғни абстракция екені рас, 

өйтсе  де  оны  қоғаммен  шатастырмау  маңызды  нәрсе. 

“Қоғам”  термині  белгілі бір максатқа жету жолында өзара 

ынтымақтас, сол үшін де басқаларға қарағанда, бір-бірімен 

өзара  қарым-қатынасқа  көбірек  түсетін  адамдар  тобына 

қатысты.  Сіз  қоғамды  қүрайтын  жеке  адамдарды  коре де 

аласыз,  тіпті  оларды  санап  та  бере  аласыз.  Мэдениет  деп 

адамдардьщ сондай тобына тэн өзіндік ерекше сипаты бар 

өмір  үрдісін т  үсінеміз.  Әлеуметтік оқиғалардың барлығы 

бірдей мэдени жоспарланбаған.  Әлі мэдени шешімі ойлас- 

тырыла  қоймаған  жаңа  типтегі  жағдайлар  да  өмірге  келіп 

жатады. Мэдениет — топтың үжымдық білімінің қазына бай- 

лығын алға тартады.

Үй қояны табиғатынан бойға біткен болмысына сүйеніп 

өмір  сүре  бастайды.  Ол  өзінің  жеке  тәжірибесі  негізінде 

жэне  басқа  да  үй  қояндарының  тірлігін  бақылау  арқылы 

үйрене алады.  Бала туған кезде оның азды-көпті инстинктісі 

болады,  әйтсе де мінез-қүлқының ыңғайға бейімделуі ана- 

ғүрлым көбірек байқалады.  Оның негізгі міндеті — өзі өмі- 

рінде  көрмеген,  әлдеқашан дүниеден өтіп кеткен адамдар­

дьщ сандаған үрпақтары жинақтаған тэжірибені үйрену. Әлгі 

топ алға тартқан мэдениет формуласын қалай оқып үйренуі 

сол-ақ,  олардың мінез-қүлқы да көбіне-көп дэл солай өз- 

өзінен,  санадан  тыс  жағдайда,  бейне  бір  инстинкті  түрде 

әрекет ететіндей күйне ауысады. Радионы жасау үшін ора- 

сан  үлкен  мөлшерде  ақыл-ой  күші  жүмсалды,  бірақ  оны 

іске қосып үйрену соншалықты қиынға соққан жоқ.  Бар- 

льщ  қоғамның өкілдері де  адам  тіршілігінің биологиялық 

Және де басқа өзгешелікгеріне негізделген белгілі молшердегі

407

айналып өтуге болмайтын бірдей диллемалармен яғни екінің 

бірін тандау деген  мәселемен бетпе-бет келеді.  Міне, 

сон- 

дықтан да барлық мәдениеттердің негізгі категориялары бір- 

біріне сондай үқсас. Адамзат мәдениетін тілсіз елестету мүм- 

кін емес.  Бірде-бір мөдениет эстетиканы таныта білу және 

эстстикалык ләззатқа жеткізу қүралдарының жеткіліксіздігін 

сезінген емес. Әрбір мэдениет неғүрлым негізгі мәселелерге 

деген, (мысалы, өлім сияқты), қарым-қатынастардың қалып- 

тасқан әдіс-тәсілдерін үсынады. Әрбір мэдениет топты сақ- 

тап қалу, біріктіріп нығайту, оның мүшелерінің биология- 

лык  қажеттілігі  мен дүрыс  өмір сүру талабын  қанагаттан- 

дыруға қызмет етеді.

Әйтсе  де,  бүл  базалық  негіздердің  нүсқасы  оте  көп. 

Кейбір тілдер жиырма негізгі дыбысқа қүрылса, екіншілері 

қырық дыбысқа қүрылған. Мүрынға тағатын әшекей бүйым- 

дары  мысырлықтар  үшін династиялық  кезеңге дейін  ғана 

кереметтей өдемі болып көрінді, ал қазіргі француздардың 

бүл туралы ойы басқаша.  Жыныстық дамып жетілу  биоло- 

гиялық қүбылыс.  Бірақ бір мәдениеттер оны мойындамай- 

ды, енді біреулері оны нақты іс-әрекеттерге бастайтьш уағыз 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: