Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
| баспасөз, баяндама, көрме, тірлік, тіршілік, өсімдік, ұлпа, құжайра,
жап-жайша жануар, сүт емушілер/сүт қоректілер, қақпақшықтар (клапаны), тамыршықтар (капилляры), тамыр аяқтар сияқты сөздер мен тіркестерді және сол кезең үшін мүлде жаңа атаулар бо- лып табылатын қышқылтуым, сутуым (химия терминдері), төбе
(негіз), жел кеме (ұшақ, самолет), от арба (пойыз) тәрізді сөздерді қолданған. Бұлардың бірқатары кейін өзге варианттармен алмасты- рылып (жақша ішінде көрсетілгендері) қолданыста (әдеби нормада) орнықпағаны көрінеді. Бұл – сөз жоқ, заңды құбылыс: ғылыми тер- миндер ұлттық тілде бірден, бірінші қолданысынан орнықпайтыны белгілі. Олар мағыналық дәлдік, тұлғалық түзулік сияқты тілдік жүйе мен құрылымға сәйкестікті іздеу барысында бір емес, бірнеше рет қырналып, өзгеріп барып, ең дәл, ең дұрыс деген варианты орнығады. Сонымен қатар Х.Досмұхамедов еңбектерінде математика, физика дегендерден бастап, ондаған интертермин де қолданылған, өйткені ғалым бірде: «Жат сөзсіз күнелте алмайтын заман туды... Мәдениет қуған жұрттың алдымен тілі өзгермекші, шеттен кірген біліммен, әдетпен, заңмен жаңалықтарға ұғым беретін жаңа сөздер келмекші, білімге кірген жаңа сөздердің көбі үлгіге алынған мәде- ниетті жұрттың сөздері болмақшы», – деп жазса, екінші бір тұста: «Латын тілі, латын сөзі бізге жат болса да, қашуға болмайды. Бұл заманда ғылым іздеп қатарға кірем деген қазақ латын сөздерінен қаша алмайды», – деп пікірін ашып айтады. Бұл принциптің жалпы үлкен ғылымға да, сол ғылымды бастайтын мектеп оқулықтарына да қатысты екенін XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында қазақтың білім-ғылымға араласқан зиялылары жақсы біліп, дұрыс ұстанған. «Қазақ», «Айқап» газеттері беттеріндегі фактілерге қарағанда, XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында қазақ тілінің лексикалық қазынасын жаңа сөздермен байытқан факторлардың бірі – оқу- ағарту, білім-ғылым саласының жандануы болған болса, бұл үрдіс одан кейінгі 10-15 жылда жалғасын тауып, мектеп оқулықтары мен жоғары оқу орындарына арналып жазылған төл оқулықтарда ондаған-жүздеген неологизмдер дүниеге келіп жатты. Олардың ба-
372 сым көпшілігі жаңа ұғымдарды атаудан гөрі, бұрынғы орыс тілі сөздерімен және халықаралық, ғылыми терминдермен беріліп келе жатқан ұғымдарды, заттарды, құбылысты қазақша атау қарекеті екені байқалады. Ал бұл қарекеттің де уәжі бар. Ғылым мен техникаға, өндіріс пен экономикаға қатысты бір алуан ұғымдарды көпшілік қауымға, оның ішінде мектеп балалары мен жастарға түсініктілеу етіп ұсыну, сол арқылы ұлттық мәдениетті, ұлттық сананы көтеру идеясы оянды. Қазақ қауымы үшін бұл күнде жаңа болып табылатын ұғымдардың да, бұрын орыс тілі арқылы келген шеттілдік сөздердің де қазақша баламаларын жасауда бірінші талап – бұлардың қазақ тілінің құрылымдық нормасына сәйкес келуі болса, осы талаппен пайда болған бағдарлама, зейнетақы, демеуші, өркениет, жекешелендіру, мерейтой, тұсаукесер сияқты сөздерден бастап, оқулықтар мен га- зет-журналдарда, әр алуан тақырыптағы өзге де әдебиетте күн сай- ын ұсынылып жатқан жаңа тұлғалар немесе мағынасы өзгерген (үстемеленген, ауыстырылған) сөздер қолданысқа түсуде. Мысал ретінде соңғы 7-8 жылдың барысында баспалардан шыққан мектеп оқулықтарындағы күй-қалпын көрсетпекпіз. 1990 жылдардың басынан бастап жарық көріп жатқан мектеп оқулықтарында, әсіресе аударма емес, төл құралдарда бұрын кірме сөз ретінде қолданылып келген зоология, ботаника, география, химия және т.б. кейбір салалардағы терминдерді қазақша атау қолға алына бастады. Мысалы, 1993 жылы шыққан «Өсімдіктану» (6-7-сынып- тарға арналған, авторлары – Р.Әлімқұлқызы, Б.Дүйсенбайқызы, Е.Тұрбекқызы. Алматы, «Рауан» баспасы) оқулығында ондаған қазақша жаңа термин ұсынылыпты. Бұлар – жаңа ұғымдардың атауы емес, бұрын не орыс сөзімен, не басқаша тұлғада беріліп келген био- логия терминдері және басқа да кейбір атаулар. Мысалы (жақша ішіне түсініктірек болу үшін орысшасы берілді): ағза (организм), жасуша (клетка), дара (особь), жасұнық (клетчатка), көшетжай (рассадник), жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|